AÜÝFD XLVI (2005), sayý II, s. 1-11 Ramazan Tenbihnâmeleri* NESÝMÝ YAZICI Prof. Dr., ANKARA Ü. ÝLÂHÝYAT FAKÜLTESÝ e-mail: nesimiyazici@mynet.com abstract The month of Ramadan is a very important time period for Muslims. Since the Muslims, who can meet the conditions of fasting, fast besides some other kinds of rituals in order to attain Allah s blessing in this month. The prayer of Tarawih is unique for the month. The Qur an was revealed in the month of Ramadan. Because of these and some other reasons certain administrative regulations were issued and employed in the month. These regulations and particularly the tanbihnamas issued for regulating life in Istanbul during Ramadan in Tanzimat period (1838-1876) are studied in the article. key words Ramadan, Istanbul, Tanbihnama Osmanlý ülkesi geneli ve baþkentinde Ramazan, ortaya çýkan çok farklý tezahürleri dolayýsýyla, yalnýzca oruç, teravih, Kur ân ve benzerlerinden ibaret bir ibadet ayý, bunun sonucunda da yalnýzca kiþilerle Tanrý arasýndaki özel iliþkiler demetinden ibaret muayyen zaman dilimi olarak deðerlendirilmek durumunda deðildi. Bu nedenle de yönetim Ramazanla doðrudan ilgilenmekte, toplum düzenini temin ve devamýný saðlamak, ibadet hayatý için uygun ortamý gerçekleþtirebilmek amacýyla bir kýsým esaslar belirlemekteydi. Baþlangýç tarihini tam olarak bilememekle birlikte, 1 Tanzimat öncesine ait örneklerinin de bulunduðu kesin olan bu düzenleme faaliyetinin neticeleri incelediðimiz dönemde, Ramazan Tenbihnâmeleri adýyla ortaya çýkmak- * Bu makale, Osmanlý ülkesinde Tanzimat dönemi Ramazanlarýný ele alacak geniþ kapsamlý çalýþmamýzýn bir bölümüyle ilgili küçük bir deneme olarak deðerlendirilmelidir. 1 5 Kasým 1839 tarihli tenbihnâme ile ilgili olarak vereceðimiz þu ifadeler bu açýdan dikkat çekicidir: Ve sinîn-i sâbýka Ramazanlarýnda bazý tenbihât-ý muktazýyyeye dair mahallâta varaka-i mahsûsalar tab ve neþri âdet-i haseneden olduðundan.... Ýrade, Dahiliye, 158 in arzýndan.
2 AÜÝFD XLVI (2005), sayý II ta ve önemleri dolayýsýyla Varaka-i Mahsûsalar þeklinde neþredilerek halka ulaþtýrýlmaktaydý. 2 Bugün biz bu tenbihnâmelerden ilki 1249/1834, sonuncusu 1288/1871 Ramazanýna ait olmak üzere, ondan fazla örneðe sahip bulunmaktayýz. Tanzimat dönemi Osmanlý baþkentinde Ramazan hayatýyla birlikte, Osmanlý toplumunun farklý yönlerine ýþýk tutan bu tenbihnâmelerin, kendi içlerinde kronolojik bir sýrayla tahlil edilmeleri yerinde olacaktýr. Serasker Hüsrev Paþa nýn Ýstanbul Kadýsý na hitaben kaleme aldýðý 1249/ 1834 Ramazan Tenbihnâmesi ne göre; 3 -Ramazan içerisinde Padiþah (II. Mahmud) namaz kýlmak üzere zaman zaman bazý camilere gidecektir. Bu sýrada halkýn Padiþah a karþý doðal ve fakat, saygýlý davranmasý gerekmektedir. -Kýyafetle ilgili esaslara uyulmalý, konak ve evlerin dýþ yüzleriyle önlerinin temizliðine azamî titizlik gösterilmelidir. -Padiþah a herhangi bir konuda arzuhal iletmek isteyenler, bunu yalnýzca Cuma günleri ve usulüne uygun olarak vermelidirler. 4 Bu konular mahalle imamlarý, 5 muhtarlar tarafýndan halka, hancýlar kethüdasý tarafýndan da hanlarda kalanlara eksiksiz olarak duyurulacak, Seraskerlik ce de takibi titizlikle gerçekleþtirilecektir. Görüldüðü üzere 1249/1834 Ramazan Tenbihnâmesi bu aydaki ibadet hayatýndan çok, Padiþah ýn þehir içerisindeki gezi ve ziyaretleriyle ilgili esaslarla, elbise nizamýnda olduðu gibi, 6 daha önceden uygulamaya konmuþ bulunan bazý hususlarýn hatýrlatýlmasýndan ibarettir. Nitekim devletin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi nin Ramazaný takip eden bir sayýsýnda, alýnan 2 Geniþ bilgi için bkz. Nesimi Yazýcý, Türk Basýn Tarihinde Varaka-i Mahsûsalar, XII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, Ankara, 2000, III, 725-735. 3 Özlem Olgun, Ramazan Kitabý, Ýstanbul, 2000, s. 15-18 (Takvim-i Vekayi, Def a 74, sene 1249 dan naklen); Balýkhane Nazýrý Ali Rýza Bey, Eski Zamanlarda Ýstanbul Hayatý, Haz. Ali Þükrü Çoruh, Ýstanbul, 2001, s. 195-198; Ayr. bkz. Orhan Koloðlu, Takvim-i Vekayi Türk Basýnýnda 150 Yýl 1831-1981, Ankara, Tarihsiz, s. 118. 4 Osmanlýlarda halkýn hükümdara doðrudan ulaþmasýnýn yollarýndan biri olan bu uygulama ile ilgili olarak bkz. Mehmet Ýpþirli, Osmanlýlarda Cuma Selâmlýðý (Halk-Hükümdar Münasebetleri Açýsýndan Önemi), Prof. Dr. Bekir Kütükoðlu na Armaðan, Ýstanbul, 1991, s. 459-471; Ayný yazar, Cuma Selâmlýðý, DÝA., VIII, 90-92. 5 Geniþ bilgi için bkz. Kemal Beydilli, Osmanlý Döneminde Ýmamlar ve Bir Ýmamýn Günlüðü, Ýstanbul, 2001, s. 7-8; Ayný yazar, Ýmam (Osmanlý Devletinde Ýmamlýk), DÝA., XXII, 181-182; Mahalle imamlarýnýn yönetimle halk arasýndaki iletiþimi saðlama konusunda tarih kaynaklarýnda ve Arþiv belgelerinde çok sayýda örnek bulunmaktadýr. Balýkhane Nazýrý Ali Rýza Bey bunun nasýl yapýldýðý konusuna açýklýk getirmektedir. Bkz. A.g.e., s. 197, d. not 398. 6 Elbise nizamý için bkz. Ahmed Lutfi Efendi, Tarih, Ýstanbul, 1292, II, 142, 268-273. Þevval 1244/Nisan 1829 tarihli düzenleme; Ayr. bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlý Tarihi, Ankara, 1970, V, 157-158.
Ramazan Tembihnâmeleri 3 tedbirlerin eksiksiz uygulandýðý açýkça ifade edilmiþtir. Buna göre Padiþah Ramazan ayýnda asker ve sivil Ýstanbul da yaþayanlarýn durumlarýný doðrudan görmek, muhtaçlara yardým daðýtmak amacýyla, tebdîlen çoðu defa selâtîn camîlere giderek, cemaatle birlikte namaz kýlmýþ, bu ziyaretlerinin hiç birinde uygunsuz bir durumla karþýlaþmamýþ, memnuniyetini de devlet ileri gelenlerine ifade etmiþtir. 7 Bizim tespit edebildiðimiz ikinci Ramazan Tenbihnâmesi ilkinden beþ sene sonra 27 Þaban 1255/5 Kasým 1839 tarihli, yani Tanzimat ýn ilanýnýn hemen akabinde neþredilmiþ olan Varaka-i Mahsûsadýr. 8 Kanaatimizce bu tenbihnâme bir öncekinde olduðu gibi Padiþah (Abdülmecid) ýn Ýstanbul içerisindeki çeþitli cami ve diðer yerleri ziyaretleri sýrasýnda dikkat edilmesi gereken hususlarý vurgulamasý yanýnda, hem iki gün önce okunan Gülhane Hatt-ý Hümâyûnu ndan bazý izler taþýmasý ve hem de doðrudan dinî hayatý düzenleyici hususlar içermesi dolayýsýyla önemlidir. Buna göre Padiþah ýn Akdem-i efkâr-ý hümâyûnlarý delâlet-i tevfîk-i cenâb-ý müshili l-umûr ile herkesin, refah ve istirahat ve huzur ve emniyetleri emr-i ehemminin istihsâline mahsûr dur. Bu esas ortaya konduktan sonra, her ne kadar içinde bulunulan dönemde herkesin üzerine düþen görevi iyice bildiðine ve ona itina gösterecekolduðuna inanýlmaktaysa da, insanlarýn hepsi ayný olamayacaðýndan, manevî ve maddî sýkýntýlarla karþýlaþmamalarý arzusuyla, bazý konularýn hatýrlatýlmasýnýn uygun olacaðý vurgulanmaktadýr. Bunlarý özetle þu þekilde sýralayabiliriz: -Görevi olanlar hariç herkes yatsý ezaný okunduðunda camiye giderek teravih namazýný kýlacaktýr. Cemaatin namazda bulunduðu esnada berber, tütüncü ve benzeri dükkânlarda oturanlar te dîb ve tekdir olunacaklardýr. -Erkeklerin, cemaati kalabalýk olan diðer camilerle birlikte Bayezid Camii avlusu ve Çarþý da bulunan hanýmlarý, söz ve davranýþlarýyla rahatsýz etmekten sakýnmalarý, kadýnlarýn da uygun olmayan kýyafetlerle sokaða çýkmak gibi yakýþýksýz tavýrlardan kaçýnmak suretiyle ýrz ve namuslarýný korumaya dikkat etmeleri gerekmektedir. -Herkesin her zaman Allah ýn emirlerine karþý gelmekten, Padiþah ýn rýzasýna uymayan davranýþlarda bulunmaktan sakýnmasý ve dolayýsýyla bu tenbihnâmenin hükümlerine uymasý gerekmekle birlikte; Bazý kendüyi bilmez ve maazallahü Teâlâ helal ve haramý fark ve derk etmez makûleleri evkâtý sâirede bile dinen memnû olan muharremâta dair uygunsuzluðu mütecâsir 7 Takvim-i Vekayi, Def a 78, 17 Þevval 1249. 8 Orijinalinin bir fotokopisine sahip bulunduðumuz bu belgeye Takvim-i Vekayi koleksiyonlarýnda rastlayamadýk. Bkz. Ek. I. Bu metnin nasýl ortaya çýktýðý ve müsveddesi; Ýrade, Dahiliye, 158.
4 AÜÝFD XLVI (2005), sayý II olur ve sekr halinde bulunur ve görülür ise derhal hakkýnda terettüp eden te dîbât-ý þedîde icra olunacaðý... açýktýr. Burada dikkat çeken sünnet olan teravih namazýna vurgu yapýldýðý ve kanaatimize göre diðer farz namazlar da dolayýsýyla hatýrlatýlmýþ olduðu halde, efdal-i þuhûr-ý eyyâm olan þehr-i kesîrul-hayr-ý siyâm-ý þerîf þeklinde nitelenen 9 Ramazan orucuna hiç deðinilmemiþ olduðudur. Bu durum bundan sonraki tenbihnâmelerde de, hiç deðilse bir süre için, geçerlidir ve her halde tartýþýlmasý gereken bir konudur. Yayýnlanmýþ metnine ulaþamamýþ olmakla birlikte 1259 Ramazaný (25 Eylül-24 Ekim 1843) için tenbihnâme ile duyurulmasý gereken hususlarý içeren belgeyi, re sen sâdýr olan irade tarzýnda Baþbakanlýk Osmanlý Arþivi nde görmemiz mümkün olmaktadýr. 10 Burada, daha önce de Ramazandan baðýmsýz olarak ortaya konduðu görülen beþ vakit namazda cemaate devam konusu, bunun sünnet-i müekkede olduðu vurgulanarak ve bu ayda herkesin camilere gitmesinin özellikle gerektiði belirtilerek, dikkatlere sunulmaktadýr. Bunun yanýnda yer alan diðer konular arasýnda; bazý kiþilerin davranýþlarýna yeterince dikkat etmedikleri, kadýnlarýn çarþý ve pazarlarda dinen yasaklanmýþ, sakýncasý aklen de açýk olan kýyafet ve tutumlarda bulunmamalarýnýn gereði yer almaktadýr. Padiþah bu durumlarý memurlarýn aralýksýz takip etmelerini ve gerekenlere sýrasýyla tenbih, te kîd, men ve tahzîr uygulamalarýný istemektedir. Belgenin bütünlüðü içerisinde ayrýca camiler çevresinde kadýn erkek iliþkilerine dikkat çekilmekte, vaaz dinlemek amacýyla (bile) karýþýk oturulmamasýnýn gereði hatýrlatýlmaktadýr. Bilindiði gibi farz namazlarýn cemaatle kýlýnmasýna dikkat edilmesi, Osmanlý yönetimince zaman zaman ilan edilmiþ, bu konuda Müslüman halk kadar, ilgililer de teþvik edilerek uyarýlmýþlardýr. Kanaatimizce bu konu yani beþ vakit namazýn öncelikle kýlýnmasý, özellikle de camilerde cemaatle kýlýnmasý konusunda yönetimin tutumu, bunun neden ve niçinleri, teþvik ve zorlama ile ilgili metinlerin nasýl deðerlendirilmesi gerektiði ve benzeri hususlar, Osmanlý dönemi dinî hayatýnýn üzerinde durulmasý gereken problemleri arasýnda yer almaktadýr. 11 Biz bu konuda burada, daha ileri düzeyde bir görüþ ortaya koymak istemiyoruz. 9 Belgelerde Ramazan farklý þekillerde nitelenmektedir. Örnek: Þehr-i sýyâm-ý maðfiret-encâm, Ýrade, Dahiliye, 7963; Þehr-i Ramazan-ý maðfiret-niþan, Ýrade, Dahiliye, 28438; Þehr-i Ramazan-ý Þerîf, Ýrade, Dahiliye, 31405; Ramazânü l-mubârek, Ýrade, Dahiliye, 92762; Eþrefi þuhûr-ý eyyâm olan þehr-i Ramazan-ý maðfiret-niþan,ýrade, Meclis-i Vâlâ, 2268; Eþref-i þuhûr ve eazz-i duhûr olan Ramazan-ý maðfiret-feyezân, Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 3129. 10 Ýrade, Dahiliye, 3964. Þaban 1259/Eylül 1843. Belge üzerinde ay ismi gösterilmemiþ olmakla birlikte, muhteva dolayýsýyla tarafýmýzdan eklenmiþtir. 11 Biz özellikle 1249/1834 ile 1293/1876 arasýnda yoðunlaþarak beþ vakit namazda cemaate
Ramazan Tembihnâmeleri 5 Ramazan tenbihnâmelerine bazý defa, ilgisi dolayýsýyla baþka bazý ilaveler de yapýlabilmekteydi. Nitekim 1263 Ramazaný, 13 Aðustos-11 Eylül 1847 tarihlerine yani Ýstanbul halkýnýnbugün piknik dediðimiz o dönemki mesire, seyir ve tenezzüh gibi kelimelerle karþýladýklarý, kýr gezintilerinin yapýldýðý bir devreye isabet etmiþti. Bu nedenle seyir yerleriyle çarþý ve pazarlarda dikkat edilmesi gereken bazý hususlar da Seraskerlik ve Bâb-ý Âlî nin ittifakýyla Ramazan tenbihnâmesine eklenmiþti. 12 Hem bu durum ve hem de yeni ihtiyaçlar dolayýsýyla bu tenbihnâmede, daha öncekilerden farklý olarak þu hususlar yer almýþtý. 13 -Kadýnlar ince yaþmak kullanmayacak, arabalarý yanýnda genç ve süslü arabacý ve seyisler götürmeyeceklerdir. -Erkekler kadýnlarýn toplandýklarý mahal ve dükkanlarda oturarak onlara sözlü ve fiilî sarkýntýlýk etmekten þiddetle sakýnacaklardýr. Kadýnlar da dükkanlarda oturmayacaklardýr. -Kumar oynamak her zaman kanunen ve þer an yasak olduðu halde, bazý kahvehane ve diðer yerlerde oynayanlar görülürse, derhal cezalandýrýlacaklardýr, (Bu defa sarhoþluktan bahsedilmemektedir). -Seyir (tenezzüh, piknik) yerlerinde kadýn-erkek karýþýk oturulmayacaktýr. Kadýn ve erkeklere her bir seyir yeri için ayrý ayrý günler tahsis edilmiþtir. Bu hususa dikkat edilecek, davranýþlar terbiye hudutlarý içerisinde olacaktýr. -Kadýnlar saat 11 (akþam ezanýndan bir saat önce) den sonraya dýþarýda kalmayýp evlerine döneceklerdir. 14 1264/1848 Ramazanýnda tenbihnâme yayýnlanmýþ olduðunu, hatta bu defa seyir yerleriyle ilgili hususlarýn Ramazan tenbihnâmesinden ayrý ola- devamla ilgili bizim ulaþtýðýmýz bir kýsým malzemeyi kronolojik çerçeve içerisinde buraya kaydediyoruz. Hatt-ý Hümayûn, 51145 (1230 yýlý), 10151 (tarihi belli deðil); Takvim-i Vekayi, Def a 67, 9 C. Evvel 1249; Takvim-i Vekayi, Def a 142, 21 Þevval 1252; Hatt-ý Hümayûn, 33232 (5 Muharrem 1253); Ýrade, Dahiliye, 2850, 2866 (1258); Ýrade, Dahiliye, 3964; Tarih-i Lutfî, IX, 77 (1259); Ýrade, Dahiliye, 4489 (1260); A. MKT., 28/62 (1261); Ýrade, Dahiliye, 7713; A. MKT., 86/85; A. MKT., 93/13; A. MKT., 94/50; Takvim-i Vekayi, Def a 339, 3 Recep 1263; Ýrade, Dahiliye, 13431; Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 5986, 6936; Takvim-i Vekayi, Def a 440, 6 R. Evvel 1267; Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 9328; Takvim-i Vekayi, Def a 479, 10 R. Âhir 1269; Takvim-i Vekayi, Def a 571, 5 C. Âhir 1275; Ýrade, Dahiliye, 31434 (1277); Takvim-i Vekayi, Def a 773, 7 C. Evvel 1281; Takvim-i Vekayi, Def a 814, 17 R. Evvel 1282; Ýrade, Dahiliye, 44571 (1288); Cevdet, Maarif, 5445 (1293); Hayreddin, Vesâik-i Tarihiyye ve Siyasiyye, Ýstanbul, 1326, I, 72 (Tarihi belli deðil). 12 Ýrade, Dahiliye, 7963. 13 Takvim-i Vekayi, Def a 347, Gurre-i Ramazan 1263. Bu tenbihnâme Ö. Olgun tarafýndan (A.g.e., s. 18-22) nakledilmiþ ve muhtemelen sehven 247 numaralý Takvim-i Vekayi de yayýnlandýðý kaydedilmiþtir. 14 Tanzimat döneminde kadýnlarýn evleri dýþýndaki giyim ve davranýþlarýyla ilgili düzenlemeler için bkz. Nesimi Yazýcý, Osmanlý Sosyal Hayatýndan Bir Kesit: Tanzimat Döneminde Mesire, Ýslâmî Araþtýrmalar, c. XII, S. 3-4 (Ankara 1999), s. 253-258.
6 AÜÝFD XLVI (2005), sayý II rak yayýnlandýðýný, 15 7 Þaban/9 Temmuz 1848 tarihli iradeden öðrenmekte isek de, metnine ulaþamadýðýmýz için muhtevasýný tam olarak bilememekteyiz. Bununla birlikte daha öncekiyle benzer konularý içermiþ olduðunu kuvvetle tahmin edebiliriz. 16 Hatta ayný durumun 1265/1849 Ramazaný için de geçerli olmasý gerektiðini belgedeki ifadelerden anlýyoruz. 17 1266/ 1850 Ramazaný (11 Temmuz-9 Aðustos) için yayýnlanan tenbihnâmeyi de, bugün için bulamamýþ olmakla birlikte, bu konudaki Meclis-i Vâlâ mazbatasý sayesinde, hangi hususlarýn tenbihnâmede yer almasýnýn kararlaþtýrýldýðýný öðrenmekteyiz. 18 Buna göre; -Padiþahýn hedefi bütün halkýn saadet ve refahý olduðundan, toplum hayatýný bu istikamet doðrultusunda düzenlemeye yönelik bütün kurallarýn Ramazan süresince de geçerliliðini koruyacaðý açýktýr. Bununla birlikte dine, edebe ve iffete uymayan davranýþlarda bulunanlarýn da, hal ve hareketleri görevlilerce takip edilerek muâmelât-ý te dîbiyyeye giriftâr olacaklarý derkârdýr. Bu durumun da mahallelere duyurulmasý gerekir. Bu giriþten sonra; -Müslümanlar için farz olan beþ vakit namazýn camilerde cemaatle kýlýnmasýnýn lüzumu, Ramazanda oruçlu olacaklarýndan - Kâffe-i müslimîn sâim olacaklarýndan - daha da önem kazanmaktadýr. Buna her halde itina edilmesi gerekir. -Kadýnlar çarþý, pazar ve sokaklarda kýyafet ve davranýþlarýna dikkat edecekler, onlardan arabalý olanlarýn seyisleri arabalarýn yanlarýnda deðil, önlerinde bulunacaklardýr. -Hanýmlar akþam olmadan (nihayet 11 de) evlerine dönecekler, geceleri dýþarýya çýkmayacaklardýr. Erkekler de her yerde davranýþlarýna itina göstereceklerdir. -Müslümanlarýn haricindekiler gündüzleri umumî yerlerde açýkta yemek yemeyecek, su ve sigara içmeyeceklerdir. Çünkü bu hem uygunsuz bir dav- 15 Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 3118. 16 Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 3129. Konuyla ilgili Meclis-i Vâlâ mazbatasýnda þu ifadeler aynen yer almaktadýr: Malum-i âlî-i vekâlet-penahîleri buyurulduðu üzere be-her-sene eþref-i þuhûr ve eazz-i dühûr olan Ramazan-ý maðfiret-feyezân hulûlünde sekene-i dâru s-saltanat-ý seniyyenin esvâk ve pazarda ve hususiyle memerr-i âlî-i cenâb-ý þahane ve makarr-ý samî-i hazret-i padiþâhânede matlûb olan merâsim-i âdâb üzere sûret-i seyr-ü hareket ve cevâmî ve mesâcid-i münîfeye muvâzebet olunarak cemaatle edâ-yý salât ve ifâ-yý lâzýme-i istîfâr ve ibadet eylemeleri zýmnýnda tenbihât-ý lâzýme varaka-i matbûa neþr-u ilânýyla cümleye ifhâm ve beyan olunageldiðine... bütün bu nedenlerle bu sene de çýksýn. 17 Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 4103. Varaka-i mezbûrede muharrer fýkarât geçen sene icra buyurulan tenbihât olarak aynýyla tab ve ilaný.... 18 Ýrade, Meclis-i Vâlâ, 5202. Ýrade tarihi 28 Þaban 1266/9 Temmuz 1850.
Ramazan Tembihnâmeleri 7 ranýþtýr ve hem de bazý çatýþmalara sebep olabilmektedir. Bu durumun dinî liderlere hatýrlatýlmasý gerekecektir. Milel-i sâirenin nehâr-ý Ramazanda nazargâh-ý ehl-i Ýslâmda ekl-ü þurb etmeleri ve çubuk içmeleri hem bir nev riâyetsizlik ve hem de ekseriyâ arbedeyi mûcib olduðundan.... Görüldüðü gibi 1850 Ramazaný dolayýsýyla yayýnlanmasýna karar verilen tenbihnâmede bir takým yeni unsurlar dikkati çekmektedir. Bunlar bütün Müslümanlarýn oruçlu olacaklarý, kadýnlarýn geceleri dýþarýya çýkmayacaklarý ve Gayrý Müslimlerin Müslümanlar karþýsýnda yemek, içmekten sakýnmalarý gereði, aksi durumun çatýþmalara sebep olabileceði hususlarýdýr. Bunlar içerisinde en önemlisi de Meclis-i Vâlâ nýn 1850 Ramazaný tenbihnâmesi görüþülürken, bu ayda Gayrý Müslimlerin oruç ve oruçlu Müslümanlar karþýsýndaki tavýrlarýný belirleme giriþimi olmalýdýr. Baþka tenbihnâmelerde veya onlarýn görüþülmesi sýrasýnda gündeme gelmeyen bu husus, üzerinde durulmayý gerektirecek bir inceliktedir. Bizim bu çalýþmamýz sýrasýnda elde edebildiðimiz diðer bir tenbihnâme, yukarýdakinden on sene sonraya 1276 Ramazanýna (23 Mart-21 Nisan 1860) aittir. Oldukça geniþ olan bu tenbihnâmenin içeriði þöyledir. 19 -Ramazan dolayýsýyla cümlenin her vakitten daha ziyade Allah ýn hoþnutluðunu kazanmaya çalýþmasý ve edepli harekete dikkat etmesi gerektiðinden bu yolda bazý hususlarýn hatýrlatýlmasý gerekmektedir. -Padiþahýn ziyaretleri sýrasýnda herkesin uygun davranýþlarda bulunmasý gerekir. -Herkes camilerde ve diðer yerlerde vakit geçirmekte serbest olmakla birlikte, gün boyu Çarþý içinde, Sultan Bayezid ve Þehzadebaþý na doðru yol üzerindeki dükkanlarda ve özellikle buralardaki kahvehanelerle çaycý dükkanlarýnda oturmak memnûndur. -Geceleri halkýn geçiþine mani olacak þekilde yol ortalarýnda oturmak yasaktýr. Kadýnlarýn arabalarý Bayezid ve Þehzadebaþý nda sokak ortalarýnda durmayacaklarý gibi, erkekler de arabalarýn aralarýnda gezip kadýnlarý rahatsýz etmeyeceklerdir. -Genel olarak giyim ve özel olarak kadýn giyimiyle ilgili olarak daha önce neþredilen tenbihât hükümlerine titizlikle uyulacaktýr. 19 28 Þaban 1276/21 Mart 1860 tarihli bu tenbihnâme bir önceki günün tarihini taþýyan ve Ramazanda iftara gitmekle ilgili diðer bir duyuru ile birlikte Takvim-i Vekayi, Def a 581, 4 Ramazan 1276 da yayýnlanmýþtýr. Ali Rýza Bey in (A.g.e., s. 198-200) Tanzimât-ý Hayriyye ilânýndan sonra cânib-i Bâbýâlî den neþrolunan ilânýn suretidir kaydýyla yayýnladýðý metin bizim sözünü ettiðimiz tenbihnâme ile kelimesi kelimesine aynýdýr. Biz son on senenin (1850-1860 arasý) tenbihnâmelerini göremediðimiz için ayný metnin bu arada da yayýnlanýp yayýnlanmadýðý konusunda bir fikir ileri sürebilecek durumda deðiliz.
8 AÜÝFD XLVI (2005), sayý II -Geçmiþ yýllarda olduðu gibi Sultan Ahmed, Þehzade ve Lâleli camileri kadýnlarýn namaz kýlmalarýna ve vaaz dinlemelerine ayrýlmýþtýr. Bu camilere namaz vakitleri dýþýnda ve cami hademeleri haricinde erkekler girmeyeceklerdir. Kadýnlar kýyafetleriyle birlikte davranýþlarýna da dikkat edecekler, saat 11 den sonra sokaklarda kalmayacaklar, geceleri arabalý arabasýz kalabalýk yerlerde bulunmayacak, gündüzleri de alýþ-veriþ amacýyla dükkanlara girmeyeceklerdir. -Diðer vakitlerde olduðu gibi, özellikle Ramazanda herkes farz olan namazlarýna devam edecek, teravih vaktinde bir görevi olanlar hariç, yakýnýndaki camiye giderek namazýný kýlacaktýr. -Geceleri kimse fenersiz sokaða çýkmayacaktýr. 20 -Saz ve hayal olan yerlerde herkes ýrz ve edebiyle oturacak, her zaman yasak olan kumarý oynayanlar ve mahalle aralarýnda huzuru bozanlar cezalandýrýlacaklardýr. -Geçerli mazereti olmayan herkes oruç tutacak, mazeretliler de genel yerlerde oruçsuz olduklarýný gösterirlerse, derhal cezalandýrýlacaklardýr. Cümlenin özr-i sahîh-i þer îsi olmadýkça sýyâma devam eylemeleri lâzým geleceði misillû özr-i sahîh-i þer îsi olanlarýn bile çarþýda ve alenî surette nakz-ý sýyâm eyledikleri görülür ise derhal mücâzât-ý lâyýkalarý icra kýlýnacaktýr. -Evlerin önleri ve sokaklarýn temizliðine dikkat edilecektir. -Fiþenk atmak ve mehtap (maytap) yakmak gibi halký rahatsýz edip huzuru bozan davranýþlardan herkes sakýnacaktýr. -Ýlgili memurlar bu tenbihnâme hükümlerinin uygulanmasýna dikkat ve itina göstereceklerdir. Özetlediðimiz tenbihnâmede bizim dikkatimizi çeken hususlar; Þehzadebaþý nýn öne çýkmakta olduðu, hanýmlara öteden beri mahsus hükmünde olmaðla kaydýyla üç caminin ayrýlmýþ bulunduðu, beþ vakit farz namaza devamýn, özellikle de oruç tutmanýn gereðinin ve alenî oruç bozanlarýn cezalandýrýlacaðýnýn vurgulanmýþ olduðudur. Tanzimat Ramazanlarý dolayýsýyla unutulmamasý gereken saz ve hayal de ilk defa bu tenbihnâmede ortaya çýkmakta, ayrýca ilgisi dolayýsýyla, geceleri fenersiz sokaða çýkýlmamasý örneðinde olduðu gibi, baþka vesilelerle ve ayrýca duyurulmuþ olan hususlar da bu münasebetle tekrar hatýrlatýlmaktadýrlar. 1280 Ramazaný (9 Þubat-9 Mart 1864) için yayýnlanan tenbihnâme bir öncekiyle (1276), hemen hemen aynýdýr. 21 Bu durum arada geçen yýllarda 20 Geceleri fenersiz gezmenin yasak olduðuyla ilgili varaka-i mahsûsa, Takvim-i Vekayi, Def a 307, 17 Z. Kâde 1262; Sokaklarýn fenerlerle aydýnlatýlmasý tenbihnâmesi Takvim-i Vekayi, Def a 744, 10 Z. Kâde 1280 ve Def a 748, 8 Z. Hicce 1280. 21 Takvim-i Vekayi, Def a 734, 29 Þaban 1280.
Ramazan Tembihnâmeleri 9 da benzer metinlerin yayýnlanmýþ olduðunu düþünmemize imkân vermektedir. Farklýlýklarý göstermek gerekirse; bir önceki tenbihâtta, vakit geçirmek amacýyla Çarþý içiyle Bayezid ve Þehzadebaþý na doðru olan dükkanlarla kahvehaneler ve çaycýlarda oturmak memnûdur denilirken, bu defa sýnýrlar Aksaray, Üsküdar ve Tophane yi de içerecek þekilde geniþletilmiþ; ayrýca bu aradaki dükkan sahiplerinin aksine davranmalarý halinde, zaptiye tarafýndan tedîp edilecekleri ve dükkanlarýnýn da muayyen süreyle kapatýlacaðýnýn belirtilmiþ olmasýdýr. Zaptiyenin diðer konularda da yetkili olduðu ifade edilmiþtir. 1280 Ramazaný için yayýnlanan tenbihnâmede herkesin oruç tutmasýyla ilgili husus hatýrlatýlýrken tutmayan, daha doðru ifadesiyle oruçsuz olduðunu açýkça gösterenler için yapýlacak uygulama bir ölçüde hafifletilmiþtir. Hatýrlamak gerekirse öncekinde derhal mücâzât-ý lâyýkalarý icrâ kýlýnacaktýr denilirken, bu defa yalnýzca te dîb kýlýnacaktýr ifadesiyle yetinilmiþtir. 1281 Ramazaný (28 Ocak-26 Þubat 1865) için yayýnlanan tenbihnâme bütünüyle bir öncekinin tekrarýndan ibarettir. 22 Bu durumun ilerleyen yýllarda da devam ettiðini düþünebiliriz. 23 Tanzimat dönemiyle ilgili olarak bizim ulaþabildiðimiz son tenbihnâme 1288 Ramazaný (4 Kasým-13 Aralýk 1871) için olanýdýr. 24 Mâh-ý Ramazaný gufran-niþanda usûl-i memdûha-i âdâb-ý insaniyete riâyet olunmak tenbihâtýný mutazammýn kaleme aldýrýlan ilânât ta Ramazanýn ibadet ayý olduðu vurgulandýktan sonra, esas olarak bu ayda toplum düzeninin korunmasý, kadýnlarýn kýyafet ve davranýþlarýyla, erkeklerin tavýr ve hareketleri, kadýnlarla olan iliþkileri deðerlendirilmektedir. Osmanlý yönetimi II. Abdülhamid döneminde de Ramazan tenbihnâmeleri yayýnlamaya devam etmiþtir. 25 Bunlarda artýk dönemin padiþahýna karþý takýnýlacak saygýlý tavýrdan söz edilmezken, Ramazan ayýnýn ibadet ve tâat ayý olduðu, kadýn ve erkeklerin gezinti yerlerindeki durumlarý, özellikle de hanýmlarýn kýyafetlerine dikkat çekilmiþtir. Böylece Osmanlý toplumunun son döneminde, bir ibadet ayý olmasýnýn yanýnda gerçek bir kültür þöleni þeklinde deðerlendirilen Ramazan ayý ile ilgili bir konuya dikkat çekmiþ bulunuyoruz. Bununla birlikte Ramazan ayýnýn daha incelenecek çok yönleri bulunduðu þüphesizdir. Bunlardan bazýlarýný ilerideki çalýþmalarýmýzda deðerlendirmeyi ümit etmekteyiz. 22 Takvim-i Vekayi, Def a 785, 3 Ramazan 1281. 23 Enver Ziya Karal, Osmanlý Tarihi, Ankara, 1977, VII, 282. 24 Ýrade, Dahiliye, 44571. 25 Ýrade, Dahiliye, 84868 (1305/1888 yýlý), Ö. Olgun, A.g.e., s. 21-24 (Y. A. HUS., 1315.8.29, 380/107); Sabah, Nr. 3283, 29 Þaban 1316.
10 AÜÝFD XLVI (2005), sayý II EK I Cenâb-ý Hak zât-ý þevket-âyât-ý hazret-i þâhâneyi ile l-ebed zîver-i dîhîm-i fehâmet-vesîm-i saltanat-u þân ve sâye-i merhamet-vâye-i mülûkânede kâffe-i ibâd ve bendegâný mazhar olduklarý asayiþ ve istirahatýn devam ve bekâsýyla mesrûr ve þâdân buyursun. Cümlenin malumu olduðu üzere Þevket-meâb Efendimiz hazretlerinin mevhûb olduklarý fýtrat-ý zâtiyye-i seniyye ve hilkat-i pakîze-i aliyyeleri iktizasýnca akdem-i efkâr-ý hümâyûnlarý delâlet-i tevfîk-i cenâb-ý müsehhilü l-umûr ile herkesin refah ve istirahat ve huzur ve emniyetleri emr-i ehemminin istihsâline mahsûr ve hamden sümme hamden bu himmet-i pür-meymenet ve niyet-i hayýr-menkýbet-i þâhânenin semerât-ý hasenesi an-be-an cilve-nümâ-yý bürûz ve zuhûr olarak edâyý farîza-i þükrüne dikkat ve her halde evâmir-i Rabbâniyyenin hilâfý ve rýzâ-yý meyâmin-irtizâ-yý mülûkâneye münâfî hareketten mücânebet cümleye farîza-i zimmet olduðuna ve efdal-i þuhûr-u eyyâm olan þehr-i kesîru lhayr-i sýyâm-ý þerîf hulûl ederek sinîn-i sâbýka Ramazanlarýnda bazý tenbihât-ý muktazýyyeyi havî varaka-i mahsûsalar tab ve Ýstanbul ve Bilâd-ý Selâse de kâin mahallâta neþr ile ihtârât-ý lâzýme icrasý âdet-i þefkat-ayet-i seniyyeden olup eðerçi devr-i bî-cevr-i þâhânede herkes iltizâm-ý tavr-ý mergûb-ý iffetle adâb-ý ubûdiyeti icraya dikkat edecekleri der-kâr ise de tabâyi-i beþeriyye gayr-ý muttarid ve mizâc-ý nâs hevâ ve hevese müstaid olduðundan böyle eyyâm-ý mubârekede kendilerine muceb-i mücâzât-ý Samedâniyye ve dûçâr-ý te dîb ve terbiye olacak hâlât-ý lâubâliyâne ve harekât-ý bîedebâneden inzâr ve vikâyet dahi iktizâ-yý zimmet-i himmet-i hilâfet-penahîden bulunduðuna binâen âdet-i sâbýka-i haseneye ittibâen âtiyü z-zikr tenbihât-ý icâbiyye beyan ve ilan olundu. Þöyle ki zât-ý meâlî-simât-ý hazret-i þehin-þâhînin bi l-yümni ve l-ikbâl þehri þerîf-i mezkûrda cevâmi-i þerîfe ve mahâll-i sâireyi teþrîf-i hümâyûnlarý þeref-vukû olacaðýna ve bu cihetle ifâ-yý vâcibe-i riâyet ve hareket-i memdûha-i rýzâ-kârî ve iffete dikkat eylemeleri lâzýmeden idügine mebnî o misillû teþrîf-i âlî vukûunda bazý kesân pîþgâh-ý þâhânede durup bî-edebâne nazar ve birbirleriyle mülâtafe ve musâhabet ederek güzer eylemeleri ve câmi-i þerîflerde dahi ikâmet ve ârâm buyuracaklarý mahallin karþýsýna toplanýp halka olarak oturmalarý ve bunun gibi yakýþýksýz etvâr ve hâlâta mücâseret etmeleri resm-i ubûdiyetin mugâyiri olmaðla bu dakîkalara fevka lgâye dikkat oluna. Efrâd-ý ahali bulunduklarý meslek ve sanat ve memûrîn ve hademe dahi memuriyet ve maslahatlarýna mahsus hey et ve kýyafetle gezip askerîye müþâbih ve yek diðere mümâsil elbise iksâsýndan ve zarafet ve nezaket addiyle âdâba mugâyir etvâr-ý nâ-merziyyeden ittikâ eyleyeler.
Ramazan Tembihnâmeleri 11 Gecelerde me mûren bir mahalle gidip gelen hademeden mâadâ bir gûne hizmet ve maslahatý olmayan kesân her kim olur ise olsun yatsý ezaný okunduðu anda berber ve tütüncü ve sâir dükkanlarda oturmayýp cevâmi-i þerîfeye azîmetle edâ-yý salât-ý terâvihe müsâraat ve ol-aralýkta o makûle dükkanlarda görünen olur ise te dîb ve tekdîr olunacaðýndan ona göre harekete mübâderet edeler. Eyyâm-ý mübâreke-i merkûmede cemiyetli olan cevâmi-i þerîfe ve husûsan Sultan Bayezid Câmi-i Þerîfi havlîlerinde ve Çarþý derûnunda arabalý ve arabasýz gelip ârâm eden tâife-i nisvânýn karþýlarýna geçerek ve yanlarýnda gezinerek harf-endâzlýk etmek ve arz-ý sefâhet eylemek misillû ýrz ve namusa münâfî ve rýzâ-yý Bârî nin hilâfý harekâttan ihtirâz ve mücânebet ve tâifei nisvân taraflarýndan dahi nâ-meþrû kýyafet ve tavýr ve hey etle sokaklara çýkýlmayarak vikâye-i ýrz ve namuslarýna dikkat oluna. Bâlâda beyan olunduðu üzere her halde Evâmir-i Sübhaniye nin hilâfý ve rýzâ-yý meyâmin-irtizâ-yý mülûkâneye münâfî hareketten mücânebet cümleye farîza-i zimmet olduðuna binâen tenbihât-ý muharrerenin mûceb ve muktezasý vechile hareket olunmasý be-gâyet elzem olduðu misillû bilakis bazý kendüyi bilmez ve Maazallahü Teâlâ helal ve haramý fark ve derk etmez makûleleri evkât-ý sâirede bile dinen memnû olan muharremâta dair uygunsuzluða mütecâsir olur ve sekir halinde bulunur ve görülür ise derhal hakkýnda terettüb eden te dîbât-ý þedîde icra olunacaðý azâde-i tafsîl ve rakam olmaðla bu fýkra dahi eimme ve muhtârân-ý mahallât taraflarýndan herkese güzelce ifhâm olunarak muðayiri evzâ vukûa gelmemesine ale ddevam nezaret ve sarf-ý kudret kýlýna. Eyyâm-ý maðfiret-ittisâm-ý merkûme eþref-i evkât-ý sâire olmasýyla tanzifât ve tathirâtýn icrasý dahi mukteziyât-ý diniyeden bulunmaktan ahalî-i mahallât ve esnaf ve sâire konak ve hane ve dükkanlarý kapý ve kepenk ve pencere ve kafeslerini çamur ve örümcekten ve sokaklarýný süprüntü ve müstekreh þeylerden silip süpürerek esbâb-ý hasene-i tahâret ve nezafetin icrasýna ihtimam ve mevâdd-ý meþrûhanýn dahi kâmilen ifasýna ikdâm-ý tâm ile hilafý evzâ ve hâlâttan ziyade ittikâ ve mübâadet eyleyeler. Fî 27 Þ 1255 Ýrade, Dahiliye, 158 in az deðiþtirilmiþ þekli Varaka-i Mahsûsa.
Ek I: Ýrade, Dahiliye, 158'in az deðiþtirilmiþ þekli Varaka-i Mahsûsa