Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi TheJournal of International SocialResearch Cilt: 7 Sayı: 32 Volume: 7 Issue: 32 www.sosyalarastirmalar.comissn: 1307-9581 BN SNA TIP FELSEFES BNI SNA PHILOSOPHY OF MEDICINE Mustafa HOPAÇ Öz Bugünkü Özbekistan ın Buhara' ehrinde dünyaya gelen bni Sina, (980) yaadıı dönem itibariyle kendini zaman zaman sosyal çalkantılar içinde buldu. bn Sina tıbbın yanında zamanının dier bilimleriyle de ilgilendi. Fizik,, psikoloji, felsefe ve din bilimleriyle ilgili eserler kaleme aldı. Tıp felsefesi kavramı, felsefenin tıp bilimi üzerindeki yorumlamalarını içeriyor. Felsefe her bilime ait felsefi bakı açıları gelitirebildii gibi tıp bilimi üzerine de yorumlar gelitiriyor. bni Sina varlıkların yaratılııyla ilgili çok önemli ayrıntılara girerek tıpla ilgili felsefi yaklaımlarını derinletiriyor. Var olan varlıkların her birine ait olan yaratılı formları nasıldır? Sorusuna yine kendisi açıklamalarda bulunuyor. Mümkün olan en güzel formda, varlık seferine getirilmiler diyor. bni Sina Tıbbın kanunları adlı yapıtının birçok yerinde tıp felsefesi yapıyor. Deney ve gözlemle elde ettii bilgileri, sorgulamaya balıyor. Mevcut olay ve olguların, oldukları halin dıındaki tasavvurlarını serlevha yaparak aklın olaylara faklı pencerelerden bakmasını salıyor. Anahtar Kelimeler: Tıp, bni Sina, Varlık, Felsefe, Bilim. Abstract Avicenna how as born in Buhara of Uzbekistan of Today (in 980) sometimes found himself in social disturbances in respect of th e term he lived. Avicenna got interested with other sciences as well as medical sciences. He wrote treatises on the fields of Physics, Psychology, Philosophy and Religious Sciences. The term of Medical Philosophy is including comments of philosophy on medical sciences. As Phylosophy can develope view points on every science, it is developing comments on medical sciences too. Avicenna is deepening his phylosophical approaches concerned with medicine by entering into very important details related with creatiton of beings. His own is making explanations to the question that how the creation forms belonging everyone of present being are? He says that beings have been brought to sphere at the most beautiful form possible. Avicenna is medically philosophizing on many places of his treatise called Laws of Medicine. He is starting to interrogate the knowledeges he has obtained with experiment and observation. He is providing the brain to look at the events from different Windows by explaining images of current events and facts out of state they are. Keywords: Medicine, Avicenna, Being, Philosophy, Science Yrd. Doç Dr., Ordu Üniversitesi, Eitim Fakültesi, Öretim Üyesi.
- 383-1.GR bni Sina (980 )de bugünkü Özbekistan ın Buhara' ehrinde dünyaya geldi. Yaadıı dönem itibariyle kendini zaman zaman sosyal çalkantılariçinde buldu. Saman oullarındaki karııklık ve belirsizlikler onu da ailesiyle birlikte göçe zorladı. bn Sina her türlü zorlua ramen tıp eitimini ilerletti çalımalarının çounu uygulamalı hale getirdi. örendiklerimi hastalar üzerinde tatbik ediyorum. Gözlemlerden, kitaplardan daha ziyade yararlandım 1 diyerek bilimde deney ve gözlemin önemine deiniyor. Hilmi Ziya Ülken de felsefi incelemelerinde bni Sina nın deney bilgisine dikkat çekiyor. Deneycilik ve akılcılık onda bölünmez bir bütün tekil eder 2 bni Sina tıbbın yanında zamanının dier bilimleriyle de ilgilendi. Fizik, metafizik, psikoloji, felsefe ve din bilimleriyle ilgili eserler kaleme aldı. Gençliinde Abdullah en-natıli'den felsefe örendi. On yaında iken Kur an ı ezberledi. sa b. Yahya'dan tıp bilgisi aldı. Kısa zamanda felsefe, mantık, astronomi, matematik ve doa bilimlerinde ilgisini derinletirdi. Buhara Sultanı Nuh b. Mansur'u tedavi etti. bni Sina'dan memnun kalan Nuh, onu Sıvan ul-hikme adlı Saray Kitaplıının baına getirdi. bni Sina, Buhara'da incelemelerine bir süre devam etti. Nuh'un ölümü üzerine Rey'e gitti. Orada henüz 17 ya ında iken öteki doktorlardan daha üstün olduunu ispatladı. Rey Emin Mecdu'd-Devle'yi tedavi etti. Düünürümüzü bir süre sonra Hemedan'da görüyoruz.hemedan Emin emsu'd-devle, bni Sina'ya saygı gösterdi. bni Sina hastalanan bu Emin de iyiletirdi. Bunun üzerine emsu'd-devle O'nubakan olarak atadı. 3 Tıbba ait hemen her konuya deinen düünürümüz, tıbbın kanunları isimli eserinde, zamanına kadar tevarüs eden tıbbi bilgileri tertip tasnif ederek zenginletirmitir. Büyük bilgin Horasan'a geçtikten sonra Ebu Mehmet irazi adlı zengin bir adam tarafından himaye görmütür. bn-i Sina, kendisini mehur eden ve sonradan Latinceye de çevrilip Avrupa okullarında okutulan "Kanun" adlı eserini bu dönemde yazmıtır. Bu eser tıp bilimine ait bütün sorunları kapsamaktadır. 4 Dierbirçok slam bilgini gibi ibni Sina da birçok ilke imza atmı Müslüman bilim adamıdır. Tıbba ve psikolojiye dair bulgu ve tespitleri bni Sina yı zamanını aan bir hikmet adamı haline getirdi. Ebu Ali Hüseyin bin Abdullah bin Ali bin Sina, deri altına ineyi ilk yapan insandı. Ameliyatlarda narkoz kullanımını ilk uygulayan da oydu. Mide ve baırsak hastalıklarını bilimsel anlamda inceleyen ilk bilimadamıydı. Ruhsal durumların sindirim sistemi üzerindeki etkilerini ilk saptayan kiiydi. Yüz felcinin nedenlerini ilk bulan da oydu. Mide ve baırsak kurtlarını ilk tanımlayan, solunum sistemini ilk tanımlayan, kafaya buz koyan ilk hekim de yine oydu. Birileri öyle demitir: Tıp yoktu, Hipokrat onu var etti; ölmütü, Galenos diriltti; daınıktı, Razi düzenledi; eksikti, bn Sina tamamladı! Ebü Ali, "ifa" adlı dev kitabının fizik bölümünün giriinde, kefettii dinamiin ilk yasasını açıklamıtır. Bu, isaac Newton'dan yaklaık be yüz yıl önce idi. bn Sina ya göre cisim, ya duraan, ya düzgün bir çizgi üzerinde ritmik hareket içindedir. Dısal güçler onu zorlamadıkça da bu konumunu korur. Yine o, "ifa" kitabında, müzikle ilgili birçok ilki ortaya koymu, ses türlerini, ezgilerin uyumunu vebunlarınkaynaklarınıortayakoymutur. 5 Görüldüü gibi bni Sina tıp felsefesinin yanında fizik, metafizik, estetik alanlarında da felsefesini oluturmu çok yönlü bir filozof olarak karımıza çıkmaktadır. nsan estetiinin yanında doadaki estetik varlık alanlarını yorumluyor insan ve tabiat arasındaki uyumun aırtıcılıına dikkat çekiyor. 1.1.TIBB ÇALIMALARINDA FELSEFENN ETKS Tıp felsefesi kavramı, felsefenin tıp bilimi üzerindeki yorumlamalarını içeriyor. Felsefe her bilime ait felsefi bakı açıları gelitirebildii gibi tıp bilimi üzerine de yorumlar gelitiriyor. En ilginç ve cesurca yorumları da filozofumuzda müahede ediyoruz. bni Sina tıbbın tanımı yaparken Tıp, insan vücudunun salık ve hastalık durumu ve de onu Salıklı durumda koruma ve 1bni Sina (1995), El kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kahya, Ankara: Atatürk kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yay., s. 19. 2 Hilmi Ziya Ülken (1988). slam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri, stanbul: Ülken Yayınları, s. 85 3 Agâh Çubukçu (1986). Türk Düünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara s,102. 4 Sadi Borak(2004). 100Türk Büyüü, stanbul: Kırmızı Beyaz Yayınları, s. 79. 5 Süleyman Feyyaz; Muharrem Tan (2009). Tıp lminin Babası bn Sina, stanbul: Aaç Kitabevi Yayınları, s. 54.
- 384 - salıını kaybettiinde tekrar nasıl kazanacaını konusunu ele alan bilimdir.. 6 ifadelerini kullanıyor. Felsefe ise ona göre hakikat bilgisidir. Felsefe, bilgiye duyulan ve hiç bitmeyen bir sevgidir. Hakikatin aratırılmasında farkında olmadan veya farkındalıkla felsefi sorularla iç içeyizdir. Bilimin nasıl? soruları karısında felsefe niçin? ve neden? li soruları sorarak bilime yardımcı olur. Örnein,bilim insan gözünün nasıl olutuunu sorar. Felsefe ise göz ün niçin? Ne sebepten yaratıldıını? Sorgular ve bu tip soruları çoaltarak gözün tasarımcısına ulamaya çalıır. Konu tıp felsefesi olunca, bu defa felsefe tıbbi konular üzerine derinlemesine sorgulayıcılıı üstlenir ve sorar, gözlerle kulakların yeri deise ne olurdu? nsanın dileri niçin iki metre uzunluunda deildir? Benzer soruları çoaltabiliriz. Saçma gibi algılansa da aslında akıl sürekli bu tür felsefi sorularla bizi yorar ve rahatsız eder. nsan aklı hayatı boyunca bu sorulardan kaçamaz. bni Sina tıbbın kanunları adlı yapıtında, birçok yerde tıp felsefesi yapıyor. Deney ve gözlemle elde ettii bilgileri sorgulamaya balıyor. Mevcut olay ve olguların oldukları halin dıındaki tasavvurlarını serlevha yaparak aklın olaylara faklı pencerelerden bakmasını salıyor. Bu tür bir sorgulama aslında bir dirayet iidir. Aklın tembellikten kurtarılıp hakikate ulamasını salayan bir sistemdir. Bir anlamda ibn Sina Sokrates in sorgulanmamı hayat yaamaya demez aforizmini pekitirmi oluyor. El ve parmaklarla ilgili yorumuna baktıımızda Parmaklara göre, baparmak en ayrıcalıklı yere sahiptir. Eer o, baka bir yere yerletirilmi olsaydı mevcut yararları yok olacaktı. Eer baparmak avuçiçine yerletirilmiolsaydı, fonksiyonunu gerektii gibi yapamazdıve iki parmak bir araya gelip, cisimleri kaldırmayı beceremeyecekti.baparmak için en kötü yer, elin sırt taraf olacaktır. Eer, baparmaın metacarpal kemiinin dier kemiklerleözel bir münasebeti olmasaydı, onun parmaklardan uzaklıı daha azalacaktı ve bir tarafta baparmak ve dier tarafta dörtparmakla elin cisimleri kaldırması zorlaacaktı. Böyle olduundandolayı el hatta büyük eyleri bile yukarıdan baparmakla ve alttanyüzük parmak ve küçük parmaklarla tutabilir. 7 ifadeleriyle aslında felsefe yaparak fenomonolojik bir yaklaımla varlık sferinin perde arkasını görmeye çalııyor. Varlıı paranteze alıyor ve soruyor, bu haliyle estetik bir yapıya sahip ve kullanılı olan el ve parmaklar, mevcut halin dıında olsaydı ne olurdu? Aynı ilevleri yerine getirebilirler miydi? Varlıkların mevcut olu nedenlerinin sorgulanması felsefe yapmaktır. Bu noktadan hareketle bni Sina bütün varlık alanının felsefesini yaparken merkeze insan anatomisini koyar. Her bir hücrenin kendine düen görevi kusursuz icra etmesi gösteriyor ki varlıklar belli bir amaç için yaratılmılardır. Kafatasının genel amacı, beyni bir tabaka gibi sarıp korumaktır. Kafatası iki sebepten dolayı yedi kemikten meydana gelmitir. Birisi, kemiklerin çokluu ile ilgilidir ve dier faktörler, kafatasının içindekilerin Yapı larıyla ilgilidir. Birinci durumda, iki yarar söz konusudur: a) Kafatasının bir parçasının incinmesi ya da bozulması bütün bir kafatasını etkilemez; b) Daha önce de söz konusu edilmi olduu gibi, ihtiyaca göre kafatasının farklıfarklıkısımlarının deiik kalınlık, sertlik ve younlukta olması bazı imkânlar salar. 8 bni Sinaya göre bütün bu olu ve yok olularda, biramaçlılık söz konusudur. Her varlık bir amaç için yaratılmı, en basit organizmalarda dahi abesiyet yoktur. Sebep sonuç ilikisi açısından incelendiinde de, sebepler zahiri görüntülerdir. Örnein, iitme olayında kulak ve beyin zahiri sebeptir. Bütün bu olguları var eden, sebepleri yaratan mutlak varlıktır.ayet sebepler ortadan kalktıında görme olayı gerçeklemiyorsa, görmeyi sebepleriyle var eden yüce bir varlık var demektir. Bütün sebeplerin sebebi bu akın varlıktır. Mutlak inayet sahibi olan Allah cc yarattıkları varlıklar arasında birebir baıntılar var ederek insanı düünceye ve teekküre yönlendirmektedir. Sinir sisteminin sert kemikler arasında korunması tesadüf olamaz, bir irade ve planlamayı, sonrada planlayıcıyı gösterir. Burada sadece, eer bütün sinirler beyinden çıksaydı, onun çokfazla büyük olmasıicap edecei, ifade edilecektir. Örnein el veayaklara giden sinirler, bu durumda daha uzun bir yol kat etmekzorunda kalacaklardı ve böylece daha çok incinme tehlikesiylekarılaacaklardı ve aynı zamanda bacak ve kalçanın büyükkaslarına kasılma ve geveme hareketi yaptıramayacak kadarzayıf düeceklerdi. Bundan dolayı Yüce Allah, beynin alt kısmından 6Hüseyin Gazi Topdemir (2009). bni Sina, Dounun Sönmeyen Yıldızı, stanbul: Say Yayınları, s. 416 7bni Sina (1995). El Kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kâhya, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yay., s. 32. 8Age, s. 33.
- 385 - omurilii çıkararak, büyük bir lütufta bulunmu oldu. Omurilik, beyinden, kaynaktan çıkan bir kanal gibidir, öyle ki sinirler her iki taraftan da çıkar ve aaı giderek bu sinirleri kabul eden organlar beyne yaklatırmı olur. Bu sebeplerden dolayıdır ki, Yüce Allah omurga denen sert kemikten sert bir kanala omurilii yerletirmek suretiyle, onun özel bir ekilde korunmasını salamıtır. 9 Görüldüü gibi filozof bni Sina tıbbın kanunları diye isimlendirdii bu eserinde zaman zaman tıbbi konular üzerine yorumlarda bulunarak tıp felsefesini devam ettiriyor. nsan anatomisinin dizayn edicisi olarak mutlak yaratıcıya iaret ediyor. Vücudumuzdaki iç organlarımızın korunmasıyla ilgili olarak ta u tespitleri yaparak felsefi yorumlar ekliyor. Kaburgalar göüs omurlarıyla eklem yaparlar ve akcierleriadeta bir kafes gibi içine alırlar. ilk on bir göüs omurunun hemspinal çıkıntıları hem de transvers çıkıntıları (transversprocess)vardır, ancak on ikinci omurun hiç transvers çıkıntısı yoktur.göüs omurlarının transversal çıkıntıları, hayati organların yanında daha büyük ve daha güçlü oldukları için, farklı ölçüleresahiptir. Bu omurların transvers çıkıntıları, dier omurların kaburgalarla birleen transvers çıkıntılarıyla karılatırılınca, onlara nispetle çok daha güçlü ve daha kalındır. Böylece, üstten yedi omurun spinal çıkıntıları, çok büyük ve enine çıkıntıları(transvers) kalbi korumak için kalındır. 10 Bütün bu oluumları dikkate aldıımızda uyum ve düzene ahit oluyoruz. Çok dakik hesaplarla var edilmi varlıkları mutlak bir düzenleyicinin tasarrufuna vermez isek tesadüfün eseri olarak kabul etmek zorunda kalırız. Böyle bir durumda akıl bu paradoksu çözemez. bni Sina varlıkların yaratılııyla ilgili çok önemli ayrıntılara girerek tıpla ilgili felsefi yaklaımlarını derinletiriyor. Var olan varlıkların her birine ait olan yaratılı formları nasıldır? Sorusuna yine kendisi açıklamalarda bulunuyor. Mümkün olan en güzel ve ölçülü formda varlık seferine getirilmiler diyor. Omurganın çeitli kemikleri anlatılırken, onun gayesi belli bir ölçüde de olsa açıklandı. Burada ifade edilmelidir ki; omurganın omurları, mümkün olan en iyi ekilde yani silindir sütuneklinde olduunda, bir tek parça gibi hareket eder, böylece sarsıntı ve vurmalara karı vücudun arka kısmını korur.. 11 bni Sina ya ait olan bu tür ifadeleri biz Gazali de de görüyoruz Gazali yerkürenin yuvarlaklııyla ilgili olması gereken en güzel ekilde yaratılmı ifadelerini kullanıyor. Gazali de bu yaklaımıyla tabiat felsefesiyle ilgili görülerini ifade etmi oluyor. bni Sina femur baındaki estetik ve kullanılı yapıyı anlatırken mevcut durumun dıındaki ihtimalleri canlandırarak Eer femurun baı,normal durumda olduu gibi, içe doru meyletmemi olsaydı,deforme olurdu ve normal denge ve bacaklar üzerinde simetrikduru salanamazdı. 12 Yorumunuyapar. Yaratılanların en iyi ekilde yaratılmaları ve kullanılabilir olmaları müteal varlıın mutlak bilgi sahibi olmasını gerektirir. Organizmalar arasındaki uyumu yaratan onların ihtiyaçlarını bilen ve karılayan aynı zattır. istemli hareket, kaslara beyin ve sinirler vasıtasıyla özel olarakonlara bahedilmi enerji yollamadan meydana gelmez. Herne kadar kemikler, dorudan hareketle ilgili iseler de onların sinirlerledorudan hiçbir balantısı yoktur. Kemikler serttir,hâlbuki sinirler yumuaktır; böylece, Allah sonsuz ihsanı ile buikisi arasında sinire benzer liflerden meydana gelmi bir dokuyerletirmitir. Beyin ve omurilikten çıktıktan sonra sinirler, bulifli örtülerle kalınlaıp, younluk kazanmılardır; böylece onların delikten geçerken, harap olmaları engellenmiolur. 13 Burada da görüldüü gibi filozofumuz, yaratıcının yardımını, inayetini hatırlatarak insanların bütün oluumları fark etmeleri gerektiini ve varlıktaki güzelliin arkasında inayet sahibinin görülmesi gerektiini ifade ediyor. Dier taraftan bni Sina insanın en hassas organlarından göze deinerek gözdeki estetik yapıyı ve sanatkârını anlatıyor. Alt göz kapaı hareketli olabilirdi, fakat Yaratıcı organlarıkendi kaynaklarına yakın olarak gelitirmitir ve bu vasıtalarıonların konusu olan eylere doru yönlendirmitir. Bununen iyi prensip olduu açık ve seçiktir. Bundan dolayıdır ki, hareketiçin üst göz kapaı seçilmitir. O, kendi sinirinin kaynaına yakındır ve sinirin geri dönmesine hiç gerek yoktur. O, gözüaçtıı gibi kapar da. Üst göz kapaına gözü kapamak için, onuaaıya doru çeken bir tek kas verilmi olsaydı, o zaman onunsiniri, orada, arkaya dönmek zorunda kalacaktı ve ya dorudankapaın kenarının ortasına ya da onun iç veya dı ucuna yapıacaktı. Eer o, kapaın ortasına gitmi olsaydı, sadece göz küresininmerkezi kısmını örtecekti ve eer bir uca 9 Age, s. 37. 10 bni Sina (1995). El Kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kâhya, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yay., s. 41. 11Age, s. 42. 12Age, s. 50. 13Age, s. 52.
- 386 - gitseydi, paralizdurumunda olduu gibi göz kapaı torba eklini alıp, bu durumdao gözün gelip, birletii uç tarafını kısmen kapatacaktı.dolayısıyla bütün bu iler, orada bir kasla deil ama iki kaslayapılabilir, ancak, gerekli hareket gereksinimi iki kasla karılanacaktı. 14 Bu kadar nazenin bir organa kusursuz ilevleri kazandıran elbette mutlak irade ve güç sahibi olması gerekiyor ki bütün bu iler sürekli olsun. bni Sina ya göre de varlıkların ana maddeleri hava, su, toprak ve ate diye anılan anasır-ı Erbaa dır. Bütün mülk âlemindeki maddi varlıklar bu unsurların terkibinden teekkül etmitir. Bu dört temel unsuru ilk çadan günümüze hemen bütün felsefe tarihinde görmekteyiz.örnein Empedokles kendinden önceki filozoflardan farklı olarak bu dört unsurun hepsini birlikte zikrederek evrenin ana maddelerinin bu dört unsurdan teekkül ettiini ifade ediyor. her eyin temelinde dört öge ya da kök madde bulunduunu; toprak, hava, su ve ate olarak belirlenen bu dört öenin deitirilemez olup evrendeki olu ve deimenin, bu dört ögenin karıımından meydana geldiini öne sürer. Hava toprak haline gelmedii gibi, toprak da hava haline gelemez. 15 bni Sina da da benzer ifadeleri görüyoruz. Unsurlar, insan ve dier canlıların cisimlerinin ilk (temel) öeleridir. Onlar o kadar basit cevherlerdir ki alt bölümlere ayrılmaları mümkün olmaz. Onların birleip, ekillenmeleriyle doadaki çeitli cinste ekiller ortaya çıkar. Hekim, tabiatın bu unsurlarının sadece dört tane olduunu kabul etmek zorundadır. Bunlardan ikisi aır ve ikisi hafiftir. Hafif olanlar hava ve atetir; toprak ve su aırdır. 16 Toprakta hemen bütün elementlerin insan vücudunda bulunması, yine vücudumuzun büyük bir bölümünün sudan oluması, havanın ve vücut ısısının denge durumları dikkate alınırsa bni Sina nın temel unsurlara verdii önem ortaya çıkar. 1.2.PSKOLOJK YAKLAIMLARI Psikoloji davranı bilimi olması dolayısıyla davranıların temelinde yatan sebepleri ortaya çıkararak, muhtemel hataları karı tedaviler gelitirir. Bir anlamda ruhsal bunalımlara dümeden önce koruyucu hekimlik gibi görevi vardır psikolojinin. bni Sina tıptaki koruyucu hekimlikle ilgili anlayıını psikolojide de sürdürür. Nihayette insan bedeninin salıklı olması bütün organların denge durumunu korumasıyla mümkün olur. Doadaki denge insanda da vardır. Denge bozulunca insan hem ruhen hem bedenen hastalanır. Mizaç"(demevi, lenfavi, safravi, asabi) oluur. Zaten mualece (ilaç ile tedavi)nin temel esprisi, bozulmu dengeyi yeniden salamak yani adaleti gerçekletirmektir. Nitekim bu dört hılt ve dört mizacın günümüze kadar geldii ve psiko-somatik anlamda, psikolojide beden yapısı ve karakter arasındaki münasebet görüünün temelini oluturduu bilinmektedir. "Tabiat" kavramının tıpta özellikle "mizaç" anlamına gelmesi, "mizacın da "hılt"ların belirli oranda karıımı olması ve bu karıımın dengeli olması salıı, dengesiz olması da hastalıı göstermesi, Tıbbı, aynı zamanda Astronominin denge kavramına, Matematiin oran ve uyum kavramına balamıtır. 17 Psikoloji kelime olarak ruh bilimi anlamına gelse de bu gün biz onu laboratuvar bilimi olarak tanımlıyoruz. Deney ve gözleme dayalı olan psikoloji filozofumuzun deneysel psikoloji olarak tanımladıı psikolojidir. bni Sina nın psikolojisi kendi spiritüalist felsefesinde bir yandan fizie, öte yandan metafizie balıdır. Psikolojisinin iki manzarası vardır, 1-Deneysel psikoloji, 2.çebakı psikolojisi 18 bni Sina nın içe bakı psikolojisi günümüzdeki içebakı kuramlarıyla çokta örtümüyor. Filozofumuz birinci derecede deney ve gözleme önem verirken bireyin kendini sorgulamasını ruh yapısıyla iletiim kurmasını ister ki bu bir anlamda kiinin kendi bilincinin 14Age, s. 54. 15Ahmet Cevizci (2009). Felsefe Tarihi, stanbul: Say Yayınları, s. 56. 16Age, s. 6. 17Hüsrev Hatemi (2003 ). Medikal Etik, stanbul: Yüce Yayınları, s. 7. 18Hilmi Ziya Ülken (1988). slam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri, stanbul: Ülken Yayınları, s. 8.
- 387 - tahlilidir. bni Sina felsefesinde ilk ve güvenilir bilgi olarak insanın kendi bilincinin tahlilinden yola çıkarak onun varlık temeline yine kendi var olma bilincini koymu olur Ve böylece artık dier var olan ve varlıkların tahliline yani onların çeitleri, mahiyetleri, sıfatları vb. hususların temellendirilmesine geçilebilir. 19 bni Sina nın insanı ruh ve beden dualitesiyle incelediini görüyoruz. nsan madde ve ruhtan müteekkil bir bütündür. Ruh bedeni bırakınca beden canlı bir ey olmaktan çıkar ve bir ceset olur. Ruh kendi yetileriyle hayati fonksiyonlarını görür.onları birletiren ve i gördüren odur. Bedeni korur ve bedenle bulundukça onu dı etkilerden saklar. 20 Psikolojinin kavram olarak ruh bilimi anlamına geldiini daha önce de ifade etmi idik. imdi buradaki açıklamalarından Hekimimizin, ruha ayrı bir önem atfettiine ahit oluyoruz. Esas yapının ve öz ün ruh olduunu bedenin ise araz olduunu anlatıyor. Bedenin korunma vazifesini de ruh üstleniyor. nsan ruhunun kapsamı içinde ele aldıımız kiilik, aslında insanın mizacını ve karakterini mündemiçtir. Zira karakter deiime urasa da mizaç dediimiz (huy) deimez. te bu iki yapı kiiliimizi oluturuyor. Ancak bni Sina mizacın da sonradan oluan bir mahiyet olduunu söylüyor. mizaç, unsurlarınzıt özelliklerinin karılıklıetkilenmesinden ortaya çakan bir keyfiyettir. Unsurlar, birbirleriyle sıkı temasedebilmek için çok dakik parçalara ayrılmıtır. Bu parçacıklarınnitelikleri etkin olduklarında ve birbirleri üzerinde etkin olduklarında, orada, bütün unsurların parçacıklarına aynı ekilde yayılıp, daılmı olan yeni bir model ortaya çakar. Mademki, unsurların ilk kaliteleri dörttür, yani, sıcak, souk, kuru ve nemlidir o halde; yeni düzenlenmi ya da parçalanmı bir cismin mizacıbu niteliklerin bir ürünüdür. 21 nsanın psikolojik yapısıyla alakalı yaradılı formunu anlatırken, olması gereken en güzel ekilde ifadelerini tekrar ediyor. bni Sina psikolojik yaklaımlarını temellendirirken de felsefi yorumlara bavuruyor. Yaratılmı olanların varolularının sebebi olarak müteal varlıa iaret ediyor. Daha önceki bölümlerde anatomikyapıdaki güzellie deinen hekimimiz, insanın psikolojisinin, mizaç ve karakterinin yaratıcısının sanatkârlıına iaret ediyor. Yüce Yaratan, her hayvana ve onun her bir organına en uygun ve onun doasıyla, ileviyle ve artlarıyla en uyumlu mizacı bahsetmitir. Bununla birlikte, bu hakikatin deerlendirilmesi hekimlerin deil, filozofların konusu olduundan, biz insanın, kendisine en uygun mizac ve çeitli fonksiyonlarına ve vücudunun reaksiyonlarına en uygun özelliklerle donatıldıını kabul edebiliriz. 22 Burada bni Sina bir nüansa dikkat çekiyor. Filozofun göreviyle doktorların görevi arasında bir ayırım yapıyor. Tıbbın konusunun olgusal olmakla birlikte doktorların olgusallar üzerinde yorum yapabileceini söylüyor ancak hakikate ve olması gerekenler üzerinde sorgulama yapacak olanların filozoflar olduunu vurguluyor. 1.3.ESTETK VE TIP Estetik güzelin ve güzelliin felsefesidir. Estetik kavramını ilk kez kullanan ve estetii baımsız bir disiplin olarak kuran filozof A. G. Baumgarten dır (1714-1762). Ona göre estetik, güzel üzerine düünme bilimidir. Baumgarten, estetiin konusunu mantık ile ilgi içinde ele alarak belirler. 23. Güzel olandaki uyum, oran ve orantı, harmoni bize estetii anlatır. Tıp felsefesi açısından güzeldeki uyum sanat eserinde ortaya çıkar. estetik bir ilim olarak insanolunun bu konuda verdii eserleri inceleyerek kaide koymaya çalıır. 24 Estetik kavramı tıpta daha çok cerrahi alanlarda karımıza çıksa da estetik tıbbın her konusunu ilgilendirmektedir. nsanları en çok rahatsız eden obezitenin bir yansıması olarak dı görünümdeki güzelliin deforme olmasıdır ki devletler bu çıkmazdan kurtulmak için ayrı bir bütçe ayrılması yoluna gidiyor. Salıklı olmakla, estetik arasında var olan iliki inkâr edilemez. Felsefe her türlü estetik yapıyı ve alternatiflerini sorgulayarak estetik cerrahiye ve diyet yapılanmalarına yardımcı olur. bni Sina da insan estetik yapısı ve salıının korunması adına u ifadelerde bulunuyor. Gerçekten yemek yemeye dükün kiiler günde bir defa yemek yemelidir. Ertesigün ikikere yani sabah akam yemelidir 25 görülüyor ki 19Necip Taylan (1997). slam Düüncesinde Din Felsefeleri, stanbul: Marmara Üniv. lahiyat Fak. Vakfı Yayınları, s. 182. 20Hilmi Ziya Ülken (1988). slam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri, stanbul: Ülken Yayınları, s. 90. 21Hüseyin Gazi Topdemir (2009). bni Sina, Dounun Sönmeyen Yıldızı, stanbul: Say Yayınları, s. 362. 22Age, s. 12. 23 Hülya Yetikin (2009). Estetiin ABCsi, stanbul: Say Yayınları, s. 13. 24Seyit Ahmet Arvasi (2009). Diyalektiimiz ve Estetiimiz, stanbul: Bilge Ouz Yayınları. 25bni Sina (1995). El Kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kâhya, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yay., s. 255.
- 388 - fazla yemek hem salık hem estetik yapımız açısından sorunlar douruyor. bni Sina ya göre yemekten hemen sonra uyumak salıa zararlıdır. Yine yemekten hemen sonra egzersizlerde zararlıdır. Estetik yapımızı ve salıımızı bozan obeziteyle ilgili de imanlıı azaltmak için, yiyeceklerin mide ve baırsaklardan daha hızlı geçmesi gerekir. Böylece mezenterikvenler besini emmek için yeterince vakit bulamazlar. Hacimli fakat az besleyen besinler alınmalıdır. 26 1.4.METAFZK KONULAR KARISINDA AKLIN DURUMU bni Sina insan bedeninin ölümünden sonraki hayatın varlıına inanmasına ramen, aklımızın bunu kabulde zorlanacaını ifade ediyor. Ahirete imanın, bir temellendirmeden daha ziyade kalbin inanması olduunu ifade eder. Metafizik konuların da inanmanın konusu olduunu söyler. Bediüzzaman, bni Sina nın bu görülerinin eksik olduunu ifade ederek hair meselesinde temellendirmeler yapıyor. bni Sina, fehiminde aczini itiraf etmi, "Akıl buna yol bulamaz" demi. Onuncu Söz risalesi, o zâtın dehâsıyla yetiemedii hakikatleri, avamlara da, çocuklara da bildiriyor. 27 bni Sina nın metafizik konular karısında aklın yetersiz kaldıı algısını Kantta da müahede ediyoruz. Bediüzzaman metafizik konuların hemen tamamıyla ilgili kıyas ve metaforlarla ikna ediciizahlarda bulunuyor. Bak, bu iler içinde, görünüyor ki, o misilsiz zâtın pek büyük bir efkati vardır. Çünkü her musîbetzedenin imdadına koturuyor, her suale ve matluba cevap veriyor. Hatta bak, en küçük bir ihtiyacı, en edna bir raiyyetten görse, efkatle kaza ediyor. Bir çobanın bir koyununun bir ayaı incinse, ya merhem, ya baytar gönderiyor. Bediüzzaman, bni Sina nın akılla ispatı imkânsız dedii ölüm ötesi hayatı, aklın prensiplerini, kıyas ve analojiyi kullanarak delillendiriyor. Yukarıdaki ifadelerde de görüldüü gibi doada olup biten bu inayetler, bir inayet sahibine iaret eder diyor. Asıl akla ters olanın olguları, tesadüfe vermektir diyor. fadelerin devamında evrendeki olulara veyok olulara deinerek yine olayı müteal varlıa dayandırıyor. te gel, bak! Bu muhteem imendiferler, tayyareler, teçhizatlar, depolar, sergiler, icraatlar gösteriyorlar ki, perde arkasında pek muhteem bir saltanat vardır; hükmediyor. Böyle bir saltanat, kendisine lâyık bir raiyyet ister. Hâlbuki görüyorsun, bütün raiyyet bu misafirhanede toplanmılar; misafirhane ise, her gün dolar, boanır. Hem, bütün raiyyet manevra için bu meydan-ı imtihanda bulunuyorlar; meydan ise, her saat tebdil ediliyor. Hem, bütün raiyyet, padiahın kıymettar ihsanâtının numunelerini ve harika san atlarının antikalarını sergilerde temaa etmek için, u tehirgâhta birkaç dakika durup seyrediyorlar. Meher ise, her dakika tahavvül ediyor; giden gelmez, gelen gider. 28 Bediüzzaman hemen elli sahifelik hair risalesini bu konulara ayırarak ölüm ötesi hayatın akılla anlaılıp ispatlanabileceini söylemitir. te bu hal, u vaziyet katî gösteriyor ki, u misafirhane ve u meydan ve u meherlerin arkasında daimî saraylar, müstemir meskenler, u numunelerin ve suretlerin hâlis ve yüksek asıllarıyla dolu ba ve hazineler vardır. Demek burada çabalamak onlar içindir. urada çalıtırır, orada ücret verir. Herkesin, istidadına göre, orada bir saadeti var. 29 Mutlak varlıın akıl nimetini kendinin tanınması ve inanca ait kaidelerin bilinmesi için verildiini anlatmaya çalııyor. SONUÇ Felsefe hayatın sorgulanması, görüntülerden ziyade varlıkların perde arkasının irdelenmesidir. Bu anlamda felsefe her türlü bilgi ve bilime yardımcı olma çabası içindedir. Felsefi yardım çabalarının arkasında menfaat olgusu olmadıı gibi, bir tükenmilik bitmilik anlayıı da söz konusu olamaz. Felsefe ilikili olduu bilimlerin öz yapılarına müdahale etme hevesinde de deildir. Sürekli bitmeyen bir aratırma enerjisini bütün bilimlerle paylama çabasındadır. Felsefenin kuru ve gereksiz bir ura olduu algısı son derece yanlı bir algıdır. Bilimlere ait kavram tahlillerini felsefi yaklaımlar vasıtasıyla elde edebiliriz. Tıp felsefesine gelince insanın kendi maddi ve manevi yapısı söz konusu oluyor. Bu dualitenin maddi kısmında insanın bütün organizmasının felsefi analizleri akla gelir. Örnein hücrenin ele alınıp incelenmesiyle oluan zihinsel aktiviteler ve düünceler sonucunda hücrenin zarından çekirdeine kadar, estetik yapının nicelii, nitelii üzerindeki hayret ve hayranlık tıp felsefesine 26bni Sina (1995). El Kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kâhya, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yay., s. 282. 27Bediüzzaman (1999). 28. Mektup, stanbul: Yeni Asya Yayınları, s. 361. 28Bediüzzaman (1999). 10. Söz, stanbul: Yeni Asya Yayınları, s. 56. 29 Age, s. 56-57.
- 389 - kaynaklık eder. Dier taraftan, kanın akıkanlıı ve hücreler arası yardımlamalar, beslenme ve hayatın devamı için oluturulmu olan sistematik düzenin mükemmellii felsefi sorulara kaynaklık ederek tıp felsefesin temel kavramlarını dourur. Bütün vücudun analizi sonunda elde edilen bilgilerle birlikte bütün bir tıp felsefesine ait yapı oluuyor. Ayni anatomik yapı üzerinde çok farklı felsefi görüler ortaya çıkabiliyor. Önemli olan felsefenin oluturulması ve ehemmiyetinin kavranabilmesidir. Felsefe sorularıyla birlikte balayan tıbbi sorgulamalar da nihayette tıp felsefesinin gelimesine yol açıyor. Her türlü düünsel etkinlikte felsefenin ve felsefi temellendirmelerin katkısı vardır. Felsefenin düünsel etkinlik olduunu daha önce de ifade edilmiti. imdi bir robotun yapımını veya tıpta kullanılan elektronik bir devreyi ele alalım, robotun öce bir beyin tarafından tasarlanması gerekir. Daha sonra deneysel olarak tasarının gerçeklemesi gerekir. Burada biz düünsel etkinlik olarak tasarımı görüyoruz ki ite felsefe bu nokta da balamı ve bilime düünsel temelleri kurmada yardım ediyor. Klinik Etik derken, daha mantıklı, yürekli ve salıklı kararlar, hastalık süreçlerini salık üreten süreçlerle deitirmek, insanı korkulan,inançları ve duyguları ile daha iyi tanımak ve her eyden önce kendimizi tanımak ve gelitirmekten söz ediyoruz. Deerler, prensipler, sistemler farklı da olsa, dünyanın deiik bölgelerinde ve kültürlerinde insan, eyanın tabiatıma ait pek çokortak paydayı paylaıyor.profesyonel etik ise sadece birey olarak deil, toplu halde bir araya geldiimiz zaman gerek hasta, gerek salık profesyonelleri, gerekse de bir topluluun üyeleri olarak bize "Nasıl salıklı ve doru kararlar verebiliriz?" sorusunun cevabını bulmayı öretmeye çalııyor. 30 Bilim niçin sorusundan ziyade nasıl sorusu üzerinde durur. Felsefe ise niçin sorusunu sorar. nsan olarak bilimin nasıl sorularıyla bulgularına ulatıktan sonra felsefi soruları vicdanı sormaya balar ki bu noktadan sonra artık iin içinde felsefe de var demektir ve bu kaçınılmaz olandır. bni Sina nın hakikatin deerlendirilmesi hekimlerin deil, filozofların konusu olduundan ifadesi de tam buna karılık geliyor. KAYNAKÇA Bediüzzaman (1999). 10. Söz, stanbul: Yeni Asya Yayınları. Bediüzzaman (1999). 28. Mektup, stanbul: Yeni Asya Yayınları. BORAK, Sadi (2004). 100Türk Büyüü, stanbul: Kırmızı Beyaz Yayınları. CEVZC, Ahmet (2009). Felsefe Tarihi, stanbul: Say Yayınları. ÇUBUKÇU, Agâh (1986). Türk Düünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara. DOAN, Hanzade (2010). Tıp Etiinde Klinie Geçi, stanbul: Yüce Yayınları. FEYYAZ, Süleyman; Muharrem Tan (2009). Tıp lminin Babası bn Sina, stanbul: Aaç Kitabevi Yayınları. HATEM, Hüsrev (2003 ). Medikal Etik, stanbul: Yüce Yayınları, s. 7. bn Sina (1995). El kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kâhya, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yayınları. bn Sina (2004). Metafizik, çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker, stanbul: Litera Yayıncılık. bn Sina (2004). Risaleler, çev. Alparslan Açık Genç, M. Hayri Kırbaolu, Ankara bn Sina (2005). Fizik,. çev. Muhittin Macit, stanbul: Litera Yayıncılık. bn Sina (2005). Olu ve Bozulu, Çev. Muammer skenderolu, stanbul: Litera Yayıncılık. bn Sina (2006). bare, çev. Ömer Türker, stanbul: Litera Yayıncılık. bn Sina (2006). Sofistik Deliller - Safsata, çev. Ömer Türker, stanbul: Litera Yayıncılık. bn Sina (2008). aretler ve Tenbihler, çev. Muhittin Macit, Ekrem Demirli,Ali Durusoy, stanbul: Litera Yayıncılık. bni Sina (1995). El Kanun Fi t-tıp, çev. Esin Kâhya, Ankara: Atatürk Kültür, Dil Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.. Seyit Ahmet Arvasi (2009). Diyalektiimiz ve Estetiimiz, stanbul: Bilge Ouz Yayınları. TOPDEMR, Hüseyin Gazi (2009). bni Sina, Dounun Sönmeyen Yıldızı, stanbul: Say Yayınları. ÜLKEN, Hilmi Ziya (1988). slam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri, stanbul: Ülken Yayınları. YETKN, Hülya (2009). Estetiin ABCsi, stanbul: Say Yayınları. 30Hanzade Doan (2010). Tıp Etiinde Klinie Geçi, stanbul: Yüce Yayınları.