Solveig Chilla Annette Fox-Boyer Çeviri: Ezel Babur İkidillilik/Çokdillilik Anne-baba el kitabı
Aileler ve Uzmanlar için EL KİTABI Yayın sorumlusu Dr. Claudia Iven
Solveig Chilla Annette Fox-Boyer Çeviri: Ezel Babur İkidillilik/Çokdillilik Anne-baba el kitabı Das Gesundheitsforum Schulz- Kirchner Verlag
Alman Milli Kütüphanesi nin bibliyografik bilgileri Alman Milli Kütüphanesi bu yayını Alman Milli Kaynakçası na kaydetmektedir, detaylı bibliyografik bilgiler internette http://dnb.d-nb.de adresinden edinilebilir. Bu el kitabındaki bilgiler yazarları ve yayınevi tarafından titizlikle tartılmış ve denetlenmiştir, ancak garanti üstlenilemez. Kişisel ve mülkiyetle ilgili yükümlülükler yazarlar ve yayınevi tarafından üstlenilmemektedir. Yayınevimizin internet adresi: www.schulz-kirchner.de Birinci Basım: 2012 ISBN 978-3-8248-0897-7 Bütün hakları saklıdır Schulz-Kirchner Verlag GmbH, 2012 Mollweg 2, D-65510 Idstein Temsili Mümessil: Dr. Ullrich Schulz-Kirchner Kapak Resmi: andres, bigstockphoto.com Yayına hazırlayan: Doris Zimmermann Yayın sorumlusu: Dr. Claudia Iven Kapak tasarımı: Susanne Koch Baskı ve cilt: TZ-Verlag-Print-GmbH, Bruchwiesenweg 19, 64380 Roßdorf Almanya da basıldı. @-Kitap numarası: ISBN 978-3-8248-0922-6
İçindekiler Çevirenin önsözü..................................9 El kitabı için önsöz.................................10 Önsöz........................................ 11.. 1 Temel Bilgiler............................... 13 1.1 Kim ikidilli veya çokdillidir?......................13 1.2 İkidillilikle çokdillilik aynı şey midir?.................13 1.3 İkidillilik sıkça rastlanan bir durum mudur yoksa istisna mıdır?...14 1.4 İki dille büyümek mümkün müdür?.................. 15 1.5 İki dille karşı karşıya kalması çocuğumun gelişimini etkiler mi?................................. 15 1.6 İki dille yetişmesinin çocuğumun kimliğine ne gibi etkileri vardır?. 16 1.7 Çocuğumun ikidilli büyümesi onun zihinsel gelişimini etkiler mi?. 17 1.8 Çocuğumun ikidilli yetişmesinin yararları nelerdir?......... 18 2 İkidilliliğin biçimleri...........................19 2.1 Çocuğum sadece Almanca yla büyüyor: Tekdil edinimi........19 2.2 Birinci ya da ikinci dil edinimine başlanan yaşın önemi nedir?................................20 2.3 Hayat arkadaşım Almanca konuşuyor, ben Rusça. Çocuğumuz ise ikidilli olarak büyüyor: Eşzamanlı ikidil edinimi..........21 2.4 Çocuğumun doğumundan itibaren ikidilli yetişmesini istiyorum. Dil edinimi tekdilli çocuklardan farklı olur mu?............23 2.5 Aile dilimiz Almanca değil. Çocuğumuz önce bir dili, sonra diğerini öğreniyor: Artzamanlı ikidil edinimi............. 24 2.6 Aile dilimiz çevre dilinden farklı olduğu için çocuğum iki dilli büyüyecek. Dil edinimi tekdilli ya da eşzamanlı ikidilli çocuklardan farklı mı olacak?...................... 25 2.7 Yetişkin yaşta Almanca öğrendim: Yetişkinlerde Yönlendirilmemiş İkidil Edinimi.....................27 2.8 Yaşamsal İkidillilik ne demektir?................... 28 2.9 Çocuğumun okulda İngilizce öğrenmesi de ikidilli edinim midir?............................... 29 2.10 Çocuğum tekdilli. İkidilli bir kreşe ya da anaokuluna giderse ikidilli olur mu?..........................29 2.11 Kreşte ya da anaokulunda erken İngilizce anlamlı mıdır?...... 31
2.12 İşaret Dili ve sesli iletişim dili (sözgelimi Almanca) gibi modu farklı olan diller de eşzamanlı edinilebilir mi?............. 31 2.13 Zihinsel engelli çocuklar da ikidilli yetişebilirler mi? Bu çocuklarda ikidillilik desteklenmeli midir?.............31 2.14 Çocuklar ikidilli olduklarını kaç yaşında algılarlar?..........32 2.15 İkidil edinimini desteklemek için ne yapabilirim?...........33 2.16 Çocuğumuz tek dilli ve biz başka bir ülkeye yerleşeceğiz. Ne yapmalıyım?.............................. 34 2.17 Farklı seçenekler varsa, yurt dışında hangi kreşi, anaokulunu ya da okulu seçmeliyiz?..........................34 2.18 Taşındığımız ülkede ikidilli bir kreş ya da okul varsa onu mu seçmeliyiz?.................................35 2.19 Başka bir ülkeye yerleşiyorum ve çocuğum orada üçüncü bir dil öğrenecek. Ne yapmalıyım?................... 35 2.20 Aile dilimiz Almanca ve biz başka bir ülkeden evlatlık alacağız. Nelere dikkat etmeliyiz?.................... 35 2.21 Evlatlık alacağımız çocuk çok küçük. Biz onun aile dilini bilmiyoruz ve Almanya da tekdilli büyümesini istiyoruz........36 2.22 Evlatlık alacağımız çocuk daha küçüktür. Çocuğun anadilini hemen hemen hiç konuşamıyoruz, ancak onun gene de Almanya da Almanca ve kendi diliyle iki dilli büyümesini istiyoruz................................... 37 2.23 Evlat aldığımız çocuk, anadil edinimini neredeyse tamamlamış olacak. Ancak biz onun dilini konuşamıyoruz......37 3 İletişim ve gündelik yaşam....................... 39 3.1 Çocuğum hata yaptığında onu düzeltmeli miyim?...........39 3.2 Anne-babalar ya da çocukların iki dili karıştırmaları normal mi yoksa zararlı mıdır?.......................... 40 3.3 Çocuğumun önünde eşimle anadilim olmamasına rağmen onun dilinde konuşmamda sakınca var mı?.............. 41 3.4 Gündelik hayat dilsel açıdan genel olarak nasıl biçimlendirilmelidir?........................... 41 3.5 İkidillilik aile ilişkilerini etkiler mi?...................42 3.6 Çocuğum iki dili de biliyor, ama kullanmayı reddediyorsa nasıl davranmalıyım?...........................43
4 Beklentiler ve çokdil ediniminin başarısı üzerine sorular..... 45 4.1 Çocuğum her iki dili de aynı düzeyde iyi konuşup yazabilecek ve okuyabilecek mi?............................45 4.2 Yazı dili edinimini desteklemek için neler yapabilirim?........46 4.3 Almanca mı ilerletmek için ne yapmalıyım?.............. 46 4.4 Azınlık ortamında çok dilli olmak ne demektir?........... 47 4.5 Çokdilli çocuklar okulda İngilizce öğrenmeli midir, öğrenebilirler mi?............................. 47 4.6 Kreşte İngilizce öğretilmesi ikidilli büyüyen çocuğumu olumsuz etkiler mi?............................48 4.7 Çokdilliliğin çocuğum için kötü olduğu ve onunla çoğunluk dilinde, yani Almanca konuşmam gerektiği söyleniyor. Nasıl davranmalıyım?...........................48 5 Dil ve Konuşma Bozukluğu olan çocuklarda çokdillilik...... 49 5.1 İkidillilik, Dil ve Konuşma Bozukluklarına neden olur mu?..... 49 5.2 Dil ve Konuşma bozukluğu olan ikidilli çocuklar çifte zarar mı görüyor?................................ 49 5.3 Kekemelik ikidilli çocuklarda tekdilli çocuklara göre daha sık mı görülür?.............................. 50 5.4 Çocuğum okulda kötü. Bunun nedeni ikidillilik mi?......... 51 5.5 İkidilliler daha mı sık Özel Eğitim ya da Engelli Eğitimi görüyor?. 51 5.6 İkidilli yetişen çocuğumda Dil ve Konuşma Bozukluğu ndan kuşkulanırsam nereye başvurmalıyım?................. 52 5.7 Dil ve Konuşma Terapisi gören çocuğumun önce bir dili iyice öğrenmesi gerekmez mi?.........................52 5.8 Aile dilimiz Almanca değil ve çocuğumuzun dil terapisine ihtiyacı var. Önce aile dilinde mi terapi yaptırmalıyız?........ 53 5.9 Dil terapisi gören çocuğum okulda İngilizce öğrenebilir mi?..... 54 5.10 Birinci dilde telaffuzu düzeltmek için yapılan dil terapisi ikinci dilin gelişimi için de iyi midir?..................... 54 5.11 İkinci dildeki terapinin başarıları birinci dili de olumlu etkiler mi?. 55 5.12 Çocuğum işitme engelli. İşaret Dili nde destek almalı mı?...... 55 5.13 Çocuğum kısmi olarak işitme engelli ve biz aile dili olarak bir azınlık dili konuşuyoruz. Çocuğum hangi dili öğrenmelidir? Onunla aile dilimizde konuşmalı mıyım?............... 55 5.14 Çocuğumuz kısmen işitme engelli. Hem Alman İşaret Dili ni hem de Almanca konuşabiliyor. Başka bir ülkeye yerleşiyoruz. Orada çocuğumuz hangi dili öğrenmeli?................56
6 Kime başvurabilirim?.......................... 57 7 Kaynakça................................. 59
Çevirenin önsözü Çokdillilik, Almanya da en önemli göçmen gruplarından birini oluşturan bizler için yeni bir olgu değildir. Dilimiz Türkçe, gündelik yaşamın pek çok alanında kullandığımız, sözgelimi dinsel konularda Arapça, Farsça, kültür ve sanat alanında İtalyanca, yerel ağızlara giren sayısız Rumca ve benzeri sözcüklerle bezelidir. Bu da yüzyıllardır anavatandaki çokdilli ve çok kültürlü toplum yaşamının bir sonucudur. Yarım asırdan beri göçmenlik koşullarında yaşadığımız Almanya da çokdillilik hayati bir boyut kazanmıştır. Almanya da yaşamaya karar verdiğimiz ya da bir çocuk olarak Alman kreşine geldiğimiz ilk gün ikidilli ve iki kültürlü yeni hayatımızın önemli bir adımı atılmıştır. Hemen hemen üzerinde bu kadar çok duyduğumuz, konuştuğumuz, sorular sorduğumuz, yanıtlar aradığımız başka bir konu yoktur. Çocuklarımız anaokuluna başladığında ikinci ya da üçüncü dil olarak Almanca, bizim için özel bir önem kazanır. Çocuğumuzun geleceği için bir anahtar rolü üstlenir. Çocuğun Almanca gelişimindeki her aksaklık, geleceğine vurulmuş bir darbe gibi algılanır. Özellikle Almanca sı yeterli olmayan ya da bu konuda Almanca yazılmış kaynaklara ulaşamayan anne-baba, belki yersiz kaygılanmakta, belki de alınması gereken önlemleri almak için geç kalmaktadır. Anne-babaların bu durumda kendilerini güvende hissetmemeleri doğaldır. İşte bu yüzden elinizdeki bu kitapçık Almanca dan Türkçe ye çevirilmiştir. Bu el kitabı, Almanya daki çokdillilik koşullarını betimlemekte ve değişik dillerden örneklerle anne-babalara ve konuya ilgi duyan herkese temel bilgiler aktarmaktadır. Almanca toplum dili baz alınarak değişik ikinci dillerden örnekler verilmekte, pratik sorular yanıtlanmaktadır. Kitabın ilk bölümü temel kavramları açıklamaktadır, bu yüzden diğer bölümlerin anlaşılması için önemlidir. Diğer bölümlerin okuması, ihtiyaca ve yanıtı aranan soruya bağlı olarak gerçekleştirilebilir. Bu kitapçık ayrıca toplum dili azınlık dili ikilemi dahilinde başka dil çiftleri bağlamında da okunabilir. Çevirimizin, dillerinden biri Türkçe olan çokdilli anne-babaların sorularına yanıtlar bulması dileğiyle... Ezel Babur 9
El kitabı için önsöz Aileler ve Uzmanlar İçin El Kitabı serisi Tıp, Dil terapisi ve Ergoterapi alanlarından seçilmiş konularda kısa ve öz, temel bilimsel bilgiler aktarmaktadır. El kitaplarının yazarları teşhis, terapi, danışma alanındaki ve yüksek öğretimdeki deneyimleriyle kendilerini kanıtlamış uzmanlardır. İki veya çok dilli yetişmek dünya geneline bakıldığında oldukça normal bir durumdur: Bir ülkeden diğerine göçen bir çok insan anadilinden başka bir dille temasa geçmekte, bir çok ülkede bir çok dil yanyana var olmaya devam etmekte, mesleki görevler birden fazla dile hakimiyeti zorunlu kılmaktadır. Çokdilli olmak artık bir problem teşkil etmemektedir, tersine yararlı bir vasıftır. Birden fazla dilde iletişim olağan bir durum olmasına rağmen çocukları çokdilli büyüyecek olan anne-babalar pek çok soruyla karşı karşıya kalırlar. Bu el kitabının alanlarında geniş tecrübelere sahip yazarları, bu soruları öz ve anlaşılır bir şekilde yanıtlamayı başarmışlardır. Anne-babalar bu kitapta iki ve çokdilliliğin biçimleri konusunda temel bilgiler edinmektedirler. Ailelerin yaşam koşulları ve çocukların konuşmayı öğrenme koşulları ile ilgili gerçek örneklerden yola çıkılarak, çokdilli dil ediniminin gelişimi, ikinci dil edinimini kolaylaştıran koşullar ve anne-babanın çocuklarının dil gelişimini nasıl destekleyebilecekleri ve bu konudaki soru ve sorunları olduğunda neler yapabilecekleri açıklanmaktadır. Bunun dışında yazarlar Yabancı Dil gibi başka diller işin içine girdiğinde ya da Dil ve Konuşma Bozuklukları ortaya çıktığında nelere dikkat edilmesi gerektiğine dair tavsiyelerde bulunmaktadırlar. El kitabı, sonundaki başka bilgi kaynakları ve danışma bilgileri ile anne-babalar ve çok dillilerle çalışan insanları destekleyen rolünü tamamlamaktadır. Yayın sorumlusu Dr. Claudia Iven 10
Önsöz Bir çok çocuk çokdilli büyümektedir. İki veya daha çok dille yetişen çocukların sayısı Almanya da da her geçen gün artmaktadır. Kimi anne-baba yurt dışından gelmekte, çocukları burada doğmakta, anaokuluna ve okula gitmektedir. Kimi anne-babanın ise anadilleri farklı diller olabilmektedir. Sözgelimi anne Fransızca konuşmaktadır, baba ise Almanca. Aileler başka ülkelere taşınmakta ve çocuklar gündelik yaşamlarında yeni bir dilde iletişim kurmak zorunda kalmaktadırlar. Başka ülkelerden çocuklar, Almanya ya evlatlık alınmaktadırlar. Bu çocuklar getirdikleri anadilinin yanında yeni bir dile daha sahip olmaktadırlar. Bu bahsedilen durumların hepsinde anne-babalar, kendilerine çocuklarının birden fazla dille büyümesinin ne anlama geldiği konusunda pek çok soru sorarlar: Çocuğun dili tek dil edinimiyle karşılaştırıldığında ne gibi farklar ortaya çıkar? Çocuğun dil edinimi sırasında bir sorun ya da doğuştan gelen, çocuğun zihinsel ve dilsel gelişimini etkileyen bir özür ortaya çıktığında ne olacak? Bu durumlarda anne-babalar, aciliyet taşıyan sorularına farklı farklı yanıtlar ve pek çok öneriler alırlar. Çokdilliliğin çocukları için yararlı olup olmadığını hemen bilmek isterler. Kaygılıdırlar ve yönlendirilmeye ihtiyaçları vardır. Şu anda okuduğunuz el kitabı, danışma merkezimize başvuran annebabaların sık sordukları soruları temel almaktadır. Bu soruları güncel bilimsel bulgulara dayanarak yanıtlamak, bu konuda okumaya devam etmek isteyenlere tavsiyelerde bulunmak ve danışma merkezleri ile ilgili bilgilendirmek amacını gütmekteyiz. Kitabımız farklı konu başlıklarına sahiptir. Bir el kitabında her konu çok geniş bir şekilde ele alınamayacağından ünlem (!) işareti koyduğumuz yerlerde daha derin bilgi edinebileceğiniz kaynaklara işaret ettik. Solveig Chilla ve Annette Fox-Boyer 11
1 Temel Bilgiler 1.1 Kim ikidilli veya çokdillidir? İkidillilik ya da çokdillilik kavramlarının herkesin üzerinde anlaştığı bir tanımı bu güne kadar yoktur. Bu da demektir ki, bu kavramlar değişik kimseler için değişik anlamlar ifade etmektedir. İkidillilik ya da çokdillilik kavramlarını tanımlama çabalarında değişik noktalar dikkate alınmaktadır. Bir yandan kişilerin dili konuşmaya başladıkları yaşa, bir yandan da bu dilleri nasıl edindiklerine 1 bakılmaktadır. Sonra, bu öğrenilen ya da edinilen dillere hakimiyetin niteliği dikkate alınmaktadır. Dahası bu dillerin hangi bağlamlarda kullanıldıkları, kişinin kimliğiyle ne denli ilintili olduğu ve kişilerin bu dillere karşı tutumları önemli rol oynamaktadır. Bloomfieldt (1933) çokdilli bireyi tek dilli bir birey gibi iki dili kontrol edebilen ve bu iki dilde de hakimiyeti olan kimse olarak tanımlar. Mackey e (1962) göre ise ikidilli birey birden fazla dili kullanma yeterliliğine sahip olan kişidir. Haugen e göre (1953) iki dilde de anlamlı ve eksiksiz ifadeler kullanabilen birey ikidilli bireydir. Bu kitapta ikidillilik/çokdillilik kavramları için şu tanım temel alınmıştır: Gündelik hayatta, sözgelimi ailelerdeki ve çevredeki dillerin farklı olması zorunluluğundan dolayı iki dilde aktif olarak iletişim kurma yeterliliği. 1.2 İkidillilikle çokdillilik aynı şey midir? Çok az insan yaşamında sadece bir tek dille temas kurar. Bir çoğu okulda yabancı dil öğrenir ya da sözgelimi İtalya daki tatil için bir yabancı dil kursuna gider. Anadili Almanca olmayan arkadaşları vardır ve bu arkadaşlar bazen Almanca olmayan bir iki sözcük kullanır ya da bu dilde selamlaşırlar. Buna rağmen bunlar kendilerine çokdilli derler mi? Güncel hayatta, sözgelimi ailelerdeki ve çevredeki dillerin farklı olması nedeniyle iki dilde aktif olarak iletişim kurma 1 Çevirenin notu: Dil edinimi bireyin yaşamı içinde özel bir çaba harcamadan, çoğu zaman bilinçsiz olarak bir dilin değişik yönlerini öğrenmesi demektir. Çocukların çevrelerinden konuşmayı ya da yetişkinlerin zaman içinde yeni birtakım sözcükleri öğrenmeleri buna örnektir. 13
yeterliliği dahası zorunluluğu çokdillilik olarak tanımlanır. Bu da ikidillilik (İngilizce bilingualism ) kavramlarını içerir (1.1 e bakınız). Gündelik hayatta aktif olarak iki dilde iletişim kurmak, çokdilliliğin bir biçimidir. 1.3 İkidillilik sıkça rastlanan bir durum mudur yoksa istisna mıdır? Bireylerin iki veya daha fazla dille büyümesi bir istisnadan çok kuraldır. Dünyadaki bir çok ülkede insanların çoğunluğu birden fazla dil konuşmaktadır. Jamie Almanya da doğmuştur. Babası İngiliz, annesi Alman dır. Doğumundan beri anne ve babası onunla İngilizce ve Almanca konuşmuşlardır. Üç yaşından beri İngiltere de yaşamaktadır (2.3 e bakınız). Lars Almanya da doğmuş ve Almanya da yetişmektedir. Annesi Danimarkalı, babası ise İngiliz dir. Annesi onunla Danca, babası İngilizce konuşmaktadır. Lars Alman kreşine gitmektedir. Orada arkadaşlarıyla Almanca konuşmaktadır (2.3 e bakınız). Ayşe Almanya da doğmuştur. Ailesi evde ve arkadaş çevresinde Türkçe konuşmaktadır. Ayşe ilk olarak 3 yaşında Alman kreşine başladığı zaman Almanca yla temas kurmuştur (2.5 bakınız). Arthur Rusya dan göçen bir Alman ailenin çocuğudur. 10 yaşında Almanya ya gelmiştir. Rusya da büyükannesinden biraz Almanca duymuş, bunun dışında Rusça yla büyümüştür. Ailesi çoğunlukla Almanca, nadir olarak da Rusça konuşmaktadır (2.5 e ve 2.7 ye bakınız). Fatma Iraklıdır. 17 yaşında Almanya ya gelmiştir. Ailesiyle ve arkadaşlarıyla Arapça, iş arkadaşlarıyla Almanca konuşmaktadır (2.7 ye bakınız). Dünya ülkelerinin çoğunluğu ikidilli ya da çokdillidir. Bu demektir ki. dünyadaki ülkelerin çoğunluğunda sadece bir ülke dili yoktur, tersine birden fazla resmi dil bulunmakta, bunun yanında başka diller de konuşulmaktadır. Sözgelimi İsviçre de dört tane resmi dil vardır, Almanca, Fransızca, İtalyanca ve Romanşça; Belçika da Almanca, Fransızca ve Flemenkçe; dahası Güney Afri- 14
ka Cumhuriyeti nde 11 resmi dil vardır. Almanya nın çoğu yerinde ulusal dil Almanca dır. Ancak bunu resmi dairelerde kullanılan dille karıştırmamak gerekir. Almanya nın bazı bölgelerinde Sorbça ve Aşağı Almanca da resmi dairelerde kullanılma hakkına sahiptir. Bu bölgelerde çocuklar çokdilli olarak her iki dille büyümektedirler. Eskiden sömürge olan ülkelerde de genel olarak en az iki devlet dili vardır. Bir ülkede birden çok dilin var olması, zorunlu olarak bu ülkede oturan herkesin bu dillere hakim olduğu anlamına gelmez. Aynı şekilde Almanya da da bir çok insan gündelik hayatlarında halkın çoğunluğunun kullandığı dilin, yani Almanca nın yanında başka bir dili ya da dilleri konuşmaktadır. Bunun nedenleri çok çeşitlidir. 1.4 İki dille büyümek mümkün müdür? Sadece bir dille yetişen bireyler dünya genelinde azınlıktadır. Bu yüzden asıl tek dille yetişme durumu normal olmayan bir durumdur. Çocuklar doğumlarından itibaren, sorunsuz olarak birden fazla dili öğrenebilecek yeteneğe sahiptirler. Doğa onlara ana karnında bile değişik dilleri algılama ve bu dilleri yaşamlarının ilk yıllarında edinme yeteneği vermiştir. Tek bir dili ders almadan edinebilecekleri gibi, başka dillere erişimleri mümkün kılındığında iki dili edinmeleri de olanaklıdır. 1.5 İki dille karşı karşıya kalması çocuğumun gelişimini etkiler mi? Anne-babalar sık sık çocukların ikidilli yetişmelerinin onları zorladığını duymaktadırlar. Özellikle çocuğun sosyal davranışlarında ya da okuldaki öğrenme başarısı gibi başka alanlarda sorunlar baş gösterdiğinde ikidilliliğin çocuğun gelişimi için kötü olduğu iddiası dile gelmektedir. 1.4 te de görüldüğü gibi aynı anda iki dille yetişme becerisi çocuğa doğal olarak verilmiştir. Araştırmalar göstermiştir ki, ikidilli çocuklar tek dilli çocuklara göre prensip olarak dillerini daha yavaş öğrenmezler, daha yavaş ya da daha kötü bir gelişim göstermezler, daha aptal değillerdir, daha akıllı değillerdir, sosyal gelişimlerinde, sözgelimi arkadaş kazanma konusunda, dezavantajları yoktur, daha sık ruhsal hastalıklara yakalanmazlar (! Chin & Wigglesworth, 2007). 15