Modül 4. Araçlar ve Teknikler

Modül 4 Araçlar ve Teknikler

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu İçindekiler 1 Giriş... 1 2 Terminoloji Yönetim Sistemleri... 2 2.1 Temel İşlevler... 4 2.2 Satınalma için gerekli ön bilgiler / ön çalışmalar... 5 2.3 Sonuç... 5 2.4 Art Çalışma... 6 2.5 Tahmini İşgücü Hesabı... 6 2.6 Nelere dikkat edilmeli... 6 3 Terminolojinin Derlenmesi ve Çıkarılması... 7 3.1 Konkordanz Yazılımları... 7 3.1.1 Temel İşlevler... 7 3.1.2 Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar... 8 3.1.3 Sonuç... 8 3.1.4 Art İşlem... 8 3.1.5 Tahmini işgücü hesabı... 8 3.1.6 Dikkat edilmesi gerekenler... 8 3.2 İstatistiksel Çıkartma Programları... 9 3.2.1 Temel İşlevler... 9 3.2.2 Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar... 9 3.2.3 Sonuç... 10 3.2.4 Art İşlem... 10 3.2.5 Tahmini işgücü hesabı... 10 3.2.6 Dikkat edilmesi gerekenler... 11 3.3 Dilbilimsel Çıkartma Programları... 11 3.3.1 Temel İşlevler... 11 3.3.2 Gerekli ön bilgi / ön çalışmalar... 12 3.3.3 Sonuç... 12 3.3.4 Art İşlem... 13 3.3.5 Tahmini işgücü hesabı... 13 3.3.6 Dikkat edilmesi gerekenler... 13 4 Terminoloji Kontrolü... 14 4.1 Orijinal metinlerde istatistiksel yöntemlerle terminoloji kontrolü... 15

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler 4.1.1 Temel İşlevler... 15 4.1.2 Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar... 16 4.1.3 Sonuç... 16 4.1.4 Art İşlem İçin Gerekli İşgücü... 16 4.1.5 İşgücü Tahmini... 17 4.1.6 Dikkat edilmesi gerekenler... 17 4.2 Orijinal metinlerde dilbilimsel yöntemlerle terminoloji kontrolü... 17 4.2.1 Temel İşlevler... 17 6 Kaynakça... 18

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu 1 Giriş Terminoloji çalışmasında kullanılan araçlar ve teknikler farklı alanlara ayrılabilir. Bunlardan bazıları terminoloji yönetim sistemleri, bazıları ise terminoloji derlemeye yarayan yazılımlar bazıları da gerek kaynak metinde gerekse çeviride terminoloji denetimi yapmaya yarayan araçlardır. Terminolojinin yönetilmesi Kaynak metnin oluşturulması sırasında kullanılır Çeviri araçlarıyla kullanılır (TM) Makineli çeviride kullanılır Çevrimiçi olarak kullanıma sunulur Terminolojinin derlenmesi Terminolojinin kontrolü Tek dilli kaynaklardan İki dili kaynaklardan (Çeviri belleği vb.) Kaynak metin ya da erek metinde tek dilli kontrol Çeviri sırasında ya da çeviriden sonra iki dilli kontrol Şekil 1: Terminolojinin derlenmesi ve yönetilmesi Bu modül aşağıdaki kategoriler yardımıyla terminoloji yönetim sistemleri, terminoloji çıkartma yazılımları, terminoloji denetim yazılımları ve terminoloji değişim formatları gibi teknolojileri tanımlayacaktır: Temel işlevler Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar Sonuç (yani, bu programlarla çalışılırken elde edilen sonuç nasıl görünür) Art çalışma (program kullanıldıktan sonra hangi iş adımları gereklidir) Tahmini işgücü hesabı Nelere dikkat edilmeli (bu tür bir programla çalışılırken dikkat edilmesi gereken şeyler) Burada programların temel özellikleri ve bunlara ait teknolojilerden söz edilecektır, programlar tek tek tanıtılmayacak ya da ücretli değişim formatlarından ya da dönüştürme mekanizmaları ele alınmayacaktır. M4-1

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler 2 Terminoloji Yönetim Sistemleri Bir terminoloji yönetim sistemi, terminolojilerin hazırlanması, işlenmesi ve kullanılması amacıyla özel olarak geliştirilmiş yazılımdır. Terminoloji yönetim sistemleri aşağıdaki kategorilere ayrılır: Bağımsız Bir çeviri belleğine ya da terminoloji denetim programına (kaynak ya da erek dilde) paralel Bir çeviri belleğinin ya da terminoloji denetim programının (kaynak ya da erek dilde) bileşeni olarak Kullanılan mimari yapıya bağlı olarak, terminoloji yönetim sistemleri tek bilgisayar, sunucu / istemci sistemi için ya da web temelli olarak geliştirilebilir. Sınırlı sayıda veri kategorisine sahip, birkaç dilli küçük terim sözlüklerinde teminoloji yönetimi tablo hesap yazılımları ile yapılabilir. Bir veritabanı, sütunları veri kategorileri (alanlar), satırları ise veri kayıtları (maddeler) olarak kullanılan bir tablo şeklinde de düzenlenebileceği için bir teminolojik kayıt tablo hesap yazılımları ile de sunulabilir. Ancak, bir veritabanının hiyerarşik yapısının bir tabloda gösterilemeyeceği de göz önüne alınmalıdır. Avantajları: Şekil 2: Excel de bir terminoloji kaydı. Her satır bir kayıttır. Ofis yazılımlarında genellikle tablo hesap yazılımları bulunur ve kullanımları görece kolaydır. Ayrıca virgül ya da sekme ile ayrılan verilerden oluşan format terminolojik verilerin değişinde kullanılan yaygın bir veri değişim formatıdır. Bu nedenle Excel ile hazırlanan veriler her zaman başka bir terminoloji yönetim sistemine kolayca aktarılabilir. Dezavantajları: Kavram, dil ve belirtim düzeylerinin gösterilmesi kolay değildir. Kavram temellik ve belirtimin özerkliği (bakınız Modül 2 Temel İlkeler ve Yöntemler ) ilkesinin uygulanabilmesi için birçok sütun eklenmelidir. Arama ve filtre işlevleri ise çok yetersizdir. M4-2

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Bir excel tablosunda alternatif olarak bir veri kaydı birkaç satıra dağıtılabilir ve daha gelişmiş bir veri yapısı kurulabilir (bakınız Şekil 3). Terminolojik kayıt bu durumda ID numarası ile tanımlanır. Şekil 3: Excel de birkaç satırlık bir terminolojik kayıt Genel olarak veritabanı temelli bir terminoloji yönetim sistemleri ile çalışılması tavsiye edilir, çünkü metin düzenleme yazılımları ya da tablo hesap yazılımlarında oluşturulan terminolojik kayıtlara göre terminoloji yönetim sistemleri terminoloji yönetimi için gerekli özel işlevlere sahiptir. Kullanıcı dostu ve amaca uygun arama ve filtreleme işlevlerinin yanı sıra internet üzerinden kolaylıkla çevrimiçi erişilebilir olması, veritabanının hepsine ya da bir bölümüne ya da belirli dillere erişime izin verecek yetki sistemleri kullanılabilmesini ve istatistiksel amaçlarla sorgulamaların ve olumlu arama sonuçlarının kaydedilmesini sağlar. Görsel malzemelerin ya da multimedya dosyalarının yönetilebilmesi ve referans olarak kullanılabilmesi tablolama ya da metin düzenleme programlarıyla gerçekleştirilmesi mümkün olmayan işlerdir. Ayrıca, terminoloji yönetim sistemleri veri kaynaklarının çok değişik formatlarda içeri alınması ya da dışarı verilmesi olanağına sahiptir ve metin düzenleme yazılımları, redaksiyon sistemleri ya da çeviri bellekleriyle birlikte çalışmak züere arayüzlere sahiptir. M4-3

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler 2.1 Temel İşlevler Kavram, dil ve belirtim düzeylerinde veri kategorilerinin belirlenmesi Şekil 4: Excel de bir kaydın kavram, dil ve belirtim düzlemlerindeki karmaşık yapısı Veri kategorilerinin belirlenmesi ve değiştirilmesi (eğer sistem izin verirse) Karşılıklı göndermelerin yaratılması (bakınız Şekil 5 ve 6) geçici iş ilişkisi geçici iş Yasal iş sözleşmesine dayalı, süresi önceden belirlenmiş ve en çok beş yıl süreli olabilen iş ilişkisi. iş ilişkisi İşçi ile işveren arasındaki, işçinin ücret karşılığında işveren için çalışmasını öngören hukuksal ilişki. Şekil 5: Gönderme içeren bir kayıt Şekil 6: Göndermenin hedefi Arama işlevi - Belirtimlerde ya da tüm kayıtta arama: alfabetik, tam metin, yer tutucularla, mantıksal operatörler ile (ve / veya / değil), bulanık arama (benzer harf kombinasyonlarıyla arama) M4-4

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Arama: *matkap Sonuçlar: darbeli matkap darbesiz matkap akülü matkap manyetik matkap sütunlu matkap Şekil 7: Yer tutucuyla (*) yapılan bir arama sonucu - Kaynak dilde ya da erek dilde arama Filtre işlevleri - Arama işlemini hızlandırır - Tek arama kriteri ile (basit filtre) ya da birkaç arama kriteri ile (karmaşık arama) filtre - Daha ayrıntılı filtre işlevleri için bazen düzenli ifadeler ya da SQL bilgisi gerekebilir. İçeri alma ya da dışarı verme işlevleri - Üreticiye ait veri değişim formatları - Standardize edilmiş veri değişim formatları Başka yazılımlara arayüz (Metin düzenleme, çeviri belleği, makineli çeviri, redaksiyon sisgtemleri, terminoloji denetim programları) Kalite güvence sistemleri (Denetim işlevlerine sahip veri giriş maskeleri, seçimlik listeler vb.) Multimedya verilerinin yönetimi Rol yönetimi (değişik kullanıcılara farklı erişim yetkileri) Ortak terminoloji çalışmasına izin veren işlevler 2.2 Satınalma için gerekli ön bilgiler / ön çalışmalar Hangi işletim sistemi ile çalışılacak (terminoloji yönetim sistemlerinin çoğu windows tabanlıdır)? Kullanılabilecek finasman, personel, teknoloji ve zaman kaynakları nelerdir? Mevcut bellek ne kadar? Terminoloji yönetim sistemi hangi bağlamda kullanılacak (bağımsız, bir çeviri belleğine ya da redaksiyon sistemine paralel, bir çeviri belleğinin ya da redaksiyon sisteminin bileşeni olarak)? Terminoloji yönetim sistemi nasıl kullanılacak (tek bilgisayarda, sunucu-istemci ya da web temelli)? Kaç dil ve hangi diller desteklenecek (Latince olmayan karakterler)? Multimedya dosyalar yönetilecek mi? Verilere kaç kişi ve hangi yetkilerle erişecek ve yetkiler nasıl düzenlenecek (okuma ya da düzenleme yetkiler)? Kayıt yapısı açık ya da sabit mi olacak, yani bu yapı isteğe göre değiştirilebilecek mi? Mevcut terminoloji kayıtları aktarılacak mı? Aktarımda hangi formatlar kullanılacak? 2.3 Sonuç Terminolojik kayıtlarda arama, kontrol, düzenleme ve yaygınlaştırılması için terminoloji veritabanı Basılı terimce ve sözlük hazırlanması için kaynak. M4-5

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler 2.4 Art Çalışma Terminoloji yönetim sisteminin avantajı, kayıtların gerekli olması halinde her zaman güncellenebilmesi ve uyarlanabilmesinde yatmaktadır. Genel olarak herhangi bir art çalışma gerekli değildir. Güncelleştirmeler kesintisiz olarak yapılmalıdır. 2.5 Tahmini İşgücü Hesabı Bir terminoloji yönetim sistemi seçimi için terminoloji projesina temel oluşturacak kapsamlı bir mevcutlar / gerekenler analizi yapılmalıdır. Bu amaçla, özellikle veri yapısının belirlenebilmesi ve bütün etmenlerin göz önüne alınabilmesi için yeterli zaman ayrılmalıdır. Terminoloji yönetim sistemi kurulduktan sonra bir terminoloji kaydının hazırlanabilmesi için gerekli zaman kaydın ne kadar karmaşık olduğuna ya da terminoloji çalışmasının ne kadar hassas olduğuna bağlı olduğu gibi sistemin ne kadar kullanıcı dostu olduğuna da bağlıdır. Sistemin kurulmasından sonra eğitim için yeterli zaman ayrılmalıdır (en az 1-2 gün). Programın bakımı için yeterli maddi kaynak ve personel kaynağı ayrılmalıdır. Verilerin bakımı için yeterli maddi kaynak ve personel kaynağı ayrılmalıdır. 2.6 Nelere dikkat edilmeli Terminoloji yönetim sistemi kavram tellilik ve belirtim özerkliği ilkelerinin gerçekleştirilmesine uygun olmalıdır. Terminoloji yönetim sistemi ancak terminoloji yöntemleri hakkında gerekli bilgilere sahip olunursa yararlı bir şekilde kullanılabilir. Terminoloji yönetim sisteminin kurulmasına mutlaka uygun eğitim önlemleri eşlik etmelidir. Bir terminoloji yönetim sisteminin veri yapısı, uygulanmaya başlanmasından 4-6 ay sonra denetlenmeli ve gerekirse değiştirilmelidir. M4-6

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu 3 Terminolojinin Derlenmesi ve Çıkarılması Terminoloji çalışmasına başlanması genellikle işletmedeki terminoloji varlıklarının bir araya getirilmesi ile başlar. Henüz herhangi bir liste oluşturulmamışsa terminolojinin mevcut metinlerden nasıl oluşturulacağı üzerine düşünülmelidir. Mevcut malzemelere ve amaca bağlı olarak terminolojik verilerin derlenmesinde farklı yöntemler kullanılabilir. Aşağıdaki koşullardan hangisi işletmenize uygundur? Başlangıçtaki durum Gereklilik Yöntem Yalnızca tek dilli kaynaklar mevcut İki dilli kaynaklar mevcut (örneğin, çeviri belleği verileri ya da çevirilerden alınan iki dilli dosyalar) Frekansı yüksek belirtimlerden oluşan bir liste yeterlidir. Belirli bir kurala uyan (örn. ad tamlamaları, yani adlardan oluşan sözcük grupları) terimler derlenecek. Frekansı yüksek belirtimler yeterli değildir, bütün belirtimler bulunmalıdır. Henüz herhangi bir terminoloji listesi yok ya da henüz terminoloji veritabanı bulunmamakta. Bir kaynak dil ile bir yabancı dilden oluşan terminoloji veritabanı mevcut. Çevirilerden gelen yeni bir dil eklenecek. İstatistiksel araçlarla tek dilli terminoloji çıkartma Dillere bağlı olarak her dil için dilbilimsel araçalrla tek dilli terminoloji çıkartma Eksiksiz bir liste oluşturulması için konkordans programları Dil çiftine bağlı olarak istatistiksel ya da dilbilimsel araçlarla iki dilli terminoloji çıkartma Dil çiftine bağlı olarak istatistiksel ya da dilbilimsel araçlarla iki dilli terminoloji çıkartma, daha sonra bunun mevcut veritabanıyla birleştirilmesi Tablo 1: Başlangıç Koşulları, Gereklilikler ve Yöntemler 3.1 Konkordanz Yazılımları Konkordanz yazılımları küçük ve genellikle ücretsiz olarak edinilebilen uygulamalardır. Genel olarak sınırlı sayıda veri formatlarını desteklerler. 3.1.1 Temel İşlevler Konkordanz programları bir metinde geçen bütün belirtimleri listeler. Tek sözcüklü belirtimlerin mi yoksa çok süzcüklü (n sözcüğe kadar) belirtimlerin mi listeleneceği seçilebilir. Stop sözcük listesi, yani veya, fakat, ancak gibi atlanacak sözcükler listesi, çıkartılan terimlerin azaltılmasını sağlar. Stop sözcük listesi istenmeyen belirtimlerin çıkartlmasını engeller. Ne kadar çok terim çıkartılırsa, stop sözcük listesi ne kadar genişletilirse terim çıkartma işleminin sonuçları o kadar sağlıklı olur. Belirtimleri birbirinden ayırmak için aralarında boşluk kullanılan dillerde çıkartma işlemi genellikle sorunsuz olur. Elde edilen liste manüel olarak ayıklanır ve terim adayları daha sonraki işlemler için sekme ile ayrılmış metin dosyası olarak kaydedilir. M4-7

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler Bir konkordans programı Bütün belirtimlerin listesini çıkartır (1 ile n sözcükten oluşan) Her belirtimin frekansını gösterir Belirtimlerin yer aldığı cümleyi gösterir Stop sözcük listesi hazırlanmasına olanak sağlar Dilden bağımsızdır Elde edilen sonucu (belirtimler listesi / bağlam cümlesi) genellikle sekmeyle ayrılmış metin formatında kaydeder. 3.1.2 Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar Program hangi işletim sistemi üzerinde çalışacak? Hangi veri formatları işlenecek? Hangi diller için stop sözcük listeleri mevcut? Terim çıkartma işlemine başlanmadan önce genellikle metin formatına ya da HTML ya da RTF formatına dönüştürme işlemi gerekir. Çıkartılan liste çok uzun olabilir, çünkü program metinde geçen bütün sözcükleri listeler. Bu nedenle çıkartılması istenmeyen sözcüklerin stop sözcük listesine alınması tavsiye edilir. 3.1.3 Sonuç Bir konkordans programından elde edilen sonuç ( azami 4 sözcüklü grupları ve mutlak frekans) rear (85) rear heater (64) rear heater cooling (55) rear heater cooling fan (55) 3.1.4 Art İşlem Liste daha sonra manüel olarak işlenir. İstenmeyenler listeden atılır ve daha sonraki çıkartma işlemlerinde bir kez daha çıkartılmaması için stop sözcük listesine eklenir. Her belirtim bağlam içinde gösterilir ve genellikle bağlamla birlikte kaydedilir. Art işlem örneğin büyük/küçük harf düzeltmeleri ya da terim adaylarının istenen formata getirilmesi işlemlerini içerir (kapak kaldırılır / kapağın kaldırılması). 3.1.5 Tahmini işgücü hesabı Tahmin işgücü aşağıdaki faktörlere bağlıdır: Kaynak malzemenin dönüştürme işlemi için gerekli işgücü Çıkartma işleminden önce stop sözcük listesinin hazırlanması Çıkartma işlemi için programın ihtiyaç duyduğu zaman (kaynak metnin uzunluğuna bağlıdır) Çıkarma işlemini yapan kişinin dil ve alan bilgisi Belirtimler uzadıkça terim adayları hakkında karar vermek o kadar zorlaşır. 3.1.6 Dikkat edilmesi gerekenler Hangi dosya formatlarından çıkartma yapılacak? Hangi diller için stop sözcük listeleri mevcut? Kendi stop sözcük listeniz programa eklenebilir mi? M4-8

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Hangi diller işlenebilir? Ayrıca karakter listesi (Rus ya da Yunan alfabesi için) eklenmesi gerekir mi? Program bütün belirtimleri metinde yer aldıkları şekilde mi listeler yoksa hepsini küçük harfe çevirir mi? Bu özellik ayarlanabilir mi? Sonuçlar hangi formatta kaydedilebilir? Bağlam cümleleri de gösterilebilir ve kaydedilebilir mi? Listeler üzerinde işlem yapmak için programın sunduğu olanaklar nelerdir? Programın öğrenilmesi ve uyarlanması için ne kadar zaman gerekir? 3.2 İstatistiksel Çıkartma Programları İstatistiksel çıkartma işleminde aynı biçimde sık kullanılan sözcüklerin önemli sözcükler olduğu ilkesinden yola çıkılır. Herhangi bir dilbilgisi analizi yapılmadığı için sıklığa dayalı olarak yapılan çıkartma işlemi kuramsal olarak bütün dillerde yapılabilir. Ancak, uygulama belirli bir alfabeye sahip dillerde Asya dilleri gibi işaret yazısına sahip dillere göre daha başarılı sonuçlar elde edildiğini göstermektedir. 3.2.1 Temel İşlevler İstatistiksel çıkartma programları işlenen metinde en sık geçen belirtimleri listeler. Bu tür çıkartma programları genellikle bir çeviri programının bileşeni ya da ekidir. Hangi sözcüklerin sık kullanılan sözcük olarak niteleneceği genellikle kesin olarak belirlenemez. Çünkü sıklık işlenen metnin uzunluğuna bağlıdır. Ancak yalnızca tek sözcüklü belirtimlerin mi çok sözcüklü (n sözcüğe kadar) belirtimlerin mi listeleneceği ayarlanabilir. Stop sözcük listesi çıkartılan belirtimlerin azaltılmasını sağlar. Çıkartma işlemi belirtimlerin birbirlerinden boşlukla ayrıldığı dillerde sorunsuzca çalışır. Liste daha sonra manüel olarak işlenir ve terim adayları ya çeviri programının terminoloji bileşenine aktarılır ya da sekme ile ayrılmış metin formatında kaydedilir. İstatistiksel çıkartma tek dilli ya da iki dilli kaynaklara uygulanabilir. İstatistiksel çıkartma programı Sık kullanılan belirtimleri (1 ile n sözcükten oluşan) listeler Her belirtimin frekansını gösterir Belirtimin geçtiği bağlam cümleyi gösterir Stop sözcük listesi kullanılmasına izin verir Dillerden bağımsızdır Tek dilli ya da iki dilli kaynaklardan çıkartma işlemi yapabilir Sonuçları ilgili çeviri programının terminoloji bileşenine aktarır ya da sekme ile ayrılmış metin formatında kaydeder. 3.2.2 Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar Yazılı hangi işletim sistemi üzerinde çalışmaktadır? Program bir çeviri programının parçası mıdır yoksa ayrıca satıl alınabilir mi? Hangi dosya formatları işlenecek? (çeviri belleğine ait TMX dosyaları gibi iki dilli dosyalar da işlenecek mi?) Hangi diller için stop sözcük listeleri mevcut? Sözcükler arasında boşluk bulunmayan (Japonca, Çince gibi) dillerde çıkartma işlemi ne kadar başarılı? M4-9

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler İstatistiksel çıkartma programları genellikle bir çeviri programının (çeviri belleği) parçasıdır ve çeviri amacıyla programa okutulan metinde sık kullanılan belirtimler de listelenir. Böylece çeviriden önce sık kullanılan belirtimlerin çevrilmesi sağlanabilir. Ayrıca birçok istatistiksel çıkartma programları, örneğin iki dilli Trados dosyaları, Transit ve diğer çeviri beleklerine ait TMX (Translation Memory Exchange) formatındaki dil çifti dosyaları gibi iki dilli metinlerden de listeler hazırlayabilir. Ancak bu programlar iki ayrı dosyadan işlem yapamazlar, işlem yapacakları dosyalarda kaynak ve çeviri cümleler eşleştirilmiş olmalıdır. Stop sözcük listesi istenmeyen belirtimlerin çıkartılmasını engeller. Ne kadar çok çıkartma yapılırsa ve stop sözcük listeleri ne kadar zengin olursa bir sonraki çıkartma işlemi o kadar başarılı olur. Kaynak metin ne kadar uzunsa sonuç da o kadar başarılıdır. 3.2.3 Sonuç Çekil 8 iki dilli bir dosyadan yapılan istatistiksel çıkartma işlemnini sonucunu göstermektedir. Kullanıcı kaynak ve erek dilde uygun belirtimleri seçmelidir. Bağlam belirtimlerin çıkartıldığı cümleleri göstermektedir. Sonuç İngilizce Almanca 74 coolant Kühlmittel Kühlmitteltemperatur Kühlmittels Starting at the engine water jackets, heat from the engine is transferred to the coolant. Beginnend beim Kühlmittelmantel des Motors, wird Motorwärme aus das Kühlmittel übertragen. Şekil 8: İki dilli bir kaynaktan çıkartılan terim adayları ve bağlam cümleleri 3.2.4 Art İşlem Listeler manüel olarak işlenir. Tek dilli listelerde istenmeyen belirtimler listeden silinir. İki dilli çıkartma işleminde belirtimlerin birbirlerine uygunluğu da kontrol edilir. İstenmeyen belirtimler daha sonraki çıkartma işlemlerinde kullanılmak üzere stop sözcük listesine kaydedilir. Her belirtime ait bağlam gösterilir ve genellikle kayıt sırasında bağlam da kaydedilir. Ayrıca ek notlar ya da çıkartma işleminin yapıldığı dosyaya ait bilgiler de dosyaya yazılabilir. Art işlem terim adaylarının standart formata dönüştürme işlemini de kapsayabilir (kapak kaldırılır kapağın kaldırılması, soğutma suyunun soğutma suyu). 3.2.5 Tahmini işgücü hesabı Gerekli işgücü aşağıdaki faktörlere bağlıdır: M4-10

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Çıkartma işleminde önce stop sözcük listesi oluşturulması İşlemi yapan kişinin dil ve alan bilgisi Belirtimler uzadıkça terim adayları hakkında karar vermek o kadar zorlaşır. İki dilli çıkartma işleminde her iki dil bilgisi (bağlam cümlelerinin okunması; değişik çevirilerin eşanlamlı olup olmadığı ya da çeviri hataları konusunda karar verilmesi) Listelerin doğrudan terim yönetim sistemine aktarılıp aktarılmayacağı ya da sekme ila ayrılmış metin formatında kaydedildikten sonra terminoloji yönetim sistemine aktarılması. 3.2.6 Dikkat edilmesi gerekenler Hangi dosya formatlarından çıkartma yapılacak (özellikle iki dilli çıkartma işlemlerinde)? Hangi dillerde stop sözcük listeleri mevcut? Kendi stop sözcük listeniz programa eklenebilir mi? Çıkartılacak belirtimlerin sıklığı ayarlanabilir mi? Sonuçlar hangi dosya formatlarında saklanabilir ya da çıkartma programı bir çeviri sisteminin parçasıysa liste doğrudan doğruya terminoloji yönetim sistemine aktarılabilir mi? Bağlam cümleleri de gösterilebilir ve kaydedilebilir mi? Listelerin işlenmesi için program hangi olanakları sunmaktadır? Eğitim ve programı öğrenmek için gerekli süre 3.3 Dilbilimsel Çıkartma Programları 3.3.1 Temel İşlevler Dilbilimsel çıkartma araçları dilsel bilgiden yararlanır. Bu sayede begelerden yeni belirtimlerin (terim adayları) elde edilme işlemi daha etkin bir şekilde gerçekleşebilir. Terminoloji yapıları dilden dile değiştiği için dilbilimsel çıkartma programları dillere yoğun biçimde bağımlıdır. Bu nedenle dilbilimsel yöntemler kullanan terim çıkartma araçları belirli bir dil için geliştirilir. Dilbilimsel bilgi dilsel şablonlara ve terim adayları arasındaki sapmalara (terim değişkeleri) dayanır. Türkçe metinlerde tabi ki bileşik sözcükler önemlidir. Tire kullanılıp kullanılmaması, rakamla ya da yazıyla yazılması gibi birbirlerinden sapma gösteren terim değişkelerinde çıkartılan terim adayları arasında anlam farkı bulunmadığı kabul edilir. Bunlar genellikle aynı kavramı gösteren, birbirleriyle eşanlamlılık ilişkisi içindeki terim adaylarıdır. Aşağıdaki dil şablonları otomatik olarak belirlenebilir: Sözcük türü Sözcük uzunluğu Tel sözcüklü ya da çok sözcüklü belirtimler Adlaştırma Özel adlar Aşağıdaki terim değişkeleri otomatik olarak belirleneibilir: Yazım değişkeleri: med cezir, med-cezir Çekim değişkeleri: kalorifer elemanı, kaloriferin elemanı Kısaltma değişkeleri: Parça Numarası, Parça No. Eksiltme değişkeleri: vida sıkıştırma torku, vida torku M4-11

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler Sözdizimsel değişkeler: altıköşe vida, altı köşeli vida 3.3.2 Gerekli ön bilgi / ön çalışmalar Dilbilimsel terminoloji çıkartma araçları genellikle dil kontrol programlarının parçasıdır (bakınız Bölüm 4 Dilbilimsel Yöntemler). Bu tür terminoloji çıkartmalarında amaç çıkartılan ve değerlendirilen belirtimlerin metin düzenleme yazılımlarında otomatik yazım kontrolü yapmaktır. Dosya formatları sınırlı değildir, yaygın olarak kullanılan Word, FrameMaker, Abortext ya da XMetal gibi programlara ait dosyalar kullanılabilir. Terminoloji çıkartılmasında kullanılan belgeler henüz çıkartılmamış belirtimler ve bunlara ait dil şablonları ve terminolojik değişkeler açısından kontrol edilir. İlk sonuçlar kontrol raporları şeklinde elde edilir. Bu kontrol raporları temel alınarak çıkartılan terim adayları belirlenir ve değerlendirilerek bir sonraki aşamada onaylanmak üzere listelenir. Eğer onaylanmış bir belirtim listesi mevcutsa bu belirtimler otomatik olarak dikkate alınarak bir kez daha çıkartılmaz. Ayrıca stop sözcük listeleri de kullanılabilir. Bu listeler belirtim olarak asla kullanılmayacak ya da herhangi bir belirtimin içinde kullanılması mümkün olmayan sözcükleri içerir. Stop sözcük listeleri istenildiği şekilde düzenlenebilir. Ayrıca isteğe bağlı olarak önceden aşağıdaki ayarlar yapılabilir: Eksiltme değişkeleri: vida sıkıştırma torku, vida torku Sıklık: Terim adayları en az hangi sıklığa sahip olmalıdır? Bağlam: Kaç bağlam alınacaktır? Dil şablonu: Hangi dil şablonları çıkartılacaktır? Terim değişkeleri: Hangi terim değişke tipleri tespit edilecektir? 3.3.3 Sonuç Sonuç, terim adaylarını gösteren bir liste şeklinde alınır. Değişik çekimlerde görülen terim adayları otomatik olarak kök biçime indirgenir ve bir araya getirilir. Bu sayede çıkartılan terim listesi oldukça kısalır ve daha sonraki aşamada onaylanan belirtimlerin terminoloji veritabanına aktarılması oldukça kolaylaşır. Ayrıca, terim değişkeleri olarak belirlenen adaylar da bir araya getirilir. Böylece çıkartılan belirtimlerin değerlendirilmesi kolaylaşır. İstatistiksel yöntemlerle çalışan terminoloji çıkartma araçları bu olanağa sahip değildir. Her terim adayına ilişkin aşağıdaki bilgiler elde edilir (örnek: tevzi sistemleri ): Belirtim: tevzi sistemleri Sıklık: 4 Kök biçim: tevzi sistemi Bağlam: Şirkete ait tevzi sistemi söz konusudur. Kaynak: şirket.txt Sözcük türü: ad Değişkeler: dağıtma sistemi, dağıtım sistemi Dil şablonu: iki sözcükten oluşan tamlama M4-12

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu 3.3.4 Art İşlem Büyük / küçük harf dönüşümü ya da bir belirtimin kök biçimine indirgenmesi gibi art işlemler gereksizdir, çünkü bu tür işlemler program tarafından otomatik olarak yerine getirilir. Terimler çıkartıldıktan sonra terim adayları değerlendirilir. Bu amaçla her terim için aşağıdaki ölçütler kullanılabilir: Önerilen İzin verilen Yasak Teklif edilen Stop sözcük Her belirtimin bağlamı gösterilir ve kaydedilir. Stop sözcük olarak belirlenen terim adayları mevcut stop sözcük listesine eklenir. Bunlar bir sonraki terim çıkartma işleminde bir daha gösterilmez. 3.3.5 Tahmini işgücü hesabı İşgücü aşağıdaki faktörlere bağlıdır: Kontrol raporlarının oluşturulması: Terminoloji çıkartma işleminde farklı dosya formatları kullanılacaksa, her belge yeni terimler açısından ayrı ayrı kontrol edilmelidir. Kontrol raporları daha sonra otomatik olarak tek adımda gerçekleşir. Stop sözcük listesinin önceden genişletilmesi (isteğe bağlı) Dil şablonlarının ve terim değişkelerinin genişletilmesi ya da daraltılması (isteğe bağlı) Programın çıkartma için ihtiyaç duyduğu zaman (kaynak metnin uzunluğuna bağlıdır) Çalışmayı yapan kişinin dil ve alan bilgisi 3.3.6 Dikkat edilmesi gerekenler Hangi diller işlenecek? Hangi dosya formatlarından çıkartma işlemi yapılacak? Kendi stop sözcük listeniz programa eklenebilir mi? Bağlam cümleleri de gösterilebilir ve kaydedilebilir mi? Hangi terim değişkeleri otomatik olarak bulunacak? Sonuçlar hangi formatta alınabilir? Listelerin işlenmesi için program hangi olanakları sunmaktadır? Eğitim ve programı öğrenmek için gerekli süre M4-13

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler 4 Terminoloji Kontrolü Terminoloji kontrolünde orijinal metinlerde ya da çevirilerde terminoloji tutarlılığını ve belirlenen terminolojinin kullanılıp kullanılmadığını kontrol eden programlar ya da araçlar kullanılır. Kontrolün kaynak metinlerde ya da çevirilerde yapılmasına bağlı olarak farklı programlar ve yöntemlerden yararlanılabilir. Genel olarak programlar aşağıdaki kategorilere ayrılabilir: İstatistiksel yöntemler kullanan programlar Dilbilimsel yöntemler kullanan programlar İstatistiksel yöntemler terminoloji kontrolünü tamamen matematiksel süreçler temelinde yaparken, dilbilimsel yöntemler bunlara ek olarak dile bağımlı, biçimsel sözdizimsel, hatta semantik özellikleri dikkate alan ve bunları terminoloji kontrolünde kullanan çözümleme yöntemlerine sahiptir. Çevirilerde kullanılan terminoloji kontrol programları büyük çoğunlukla istatistiksel yöntemlerden yararlanır. Çevirilerde terminoloji kontrolü yapan programlar çeviri belleklerinin ya da bağımsız kalite kontrol programlarının bir parçası olabilir. Orijinal metinlerde terminoloji kontrolü yapan programlar ya yalnızca istatistiksel yöntemle çalışır ya da hem istatistiksel hem de dilbilimsel yöntemleri birlikte kullanırlar. Bunlar bağımsız programlar olabildikleri gibi çeviri belleklerinin ya da içerik yönetim sistemlerinin parçası da olabilir. Bazı durumlarda ayrım fazla belli değildir, çünkü bağımsız programlar belirli metin düzenleme yazılımları için eklentiler sunar ve bu sayede mevcut iş akışına dâhil edilebilir. Kaynak metinlerde terminoloji kontrolü Amaç Metnin hazırlanma sürecinde istatistiksel yöntemlerle yazar tarafından terminoloji kontrolü Metin hazırlandıktan sonra istatistiksel yöntemlerle düzeltmen ya da proje yöneticisi tarafından terminoloji kontrolü Metnin hazırlanma sürecinde dilbilimsel yöntemlerle yazar tarafından terminoloji kontrolü (metin girişi sırasında) Metnin hazırlanma sürecinde ya da hazırlandıktan sonra dilbilimsel yöntemlerle yazar, düzeltmen ya da proje yöneticisi tarafından terminoloji kontrolü (cümle, paragraf ya da metin temelli) Araç Tipi Ayrı program ya da çeviri belleği sistemiyle bütünleşik araç Ayrı program ya da çeviri belleği sistemiyle bütünleşik araç Çeviri belleği sistemiyle bütünleşik araç Ayrı program ya da çeviri belleği sistemiyle bütünleşik araç Çevirilerde terminoloji kontrolü Tablo 2: Kaynak metinlerde terminoloji kontrolü Çevirilerde kullanılan terminoloji kontrolünde kullanılan araçlar şunlara ihtiyaç duyar: Birimleri birbirlerine eşleştirilmiş iki dilli dosyalar ya da iki ayrı dosya Terminoloji kaynağı M4-14

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Çevirmenler ya da denetmenler amaca bağlı olarak farklı olanaklara sahiptir: Amaç Çeviri sürecinde çevirmen tarafından terminoloji kontrolü Çeviri süreci tamamlandıktan sonra çevirmen, düzeltmen ya da proje yöneticisi tarafından terminoloji kontrolü Düzeltmen ya da proje yöneticisinin ihtiyaç duyduğu işlevler: Çeviri belleklerinin ve değişik formatlardaki dosyaların kontrolü (çeviri belleği sistemlerine ait farklı formatlar) Hata listeleri oluşturulması Çevirmenler için geri bildirim Çevirinin değerlendirilmesi Belge ya da çeviri sorumlusunun ihtiyaç duyduğu işlev: Değişik dillerde çevirilerin otomatik kontrolü Araç Tipi Çeviri belleği sistemiyle bütünleşik araç Çeviri belleği sistemiyle bütünleşik araç ya da ayrı program Ayrı program İş akışı sistemleriyle bütünleşebilen program Tablo 3: Çevirilerde terminoloji kontrolü Bu teknolojilerin başarısını etkileyen en önemli faktör terminolojinin kalitesidir. Özellikle, önerilen ya da yasak belirtimlerin belirlenmesi ve bağlamdan etkilenen çevirilerde birden çok belirtime izin verilmesi terminoloji kontrolünde daha kaliteli sonuçlar alınmasını sağlar. 4.1 Orijinal metinlerde istatistiksel yöntemlerle terminoloji kontrolü 4.1.1 Temel İşlevler Terminoloji kontrol programlarının görevi kavramlara ait yasak belirtimlerin Metinler oluşturulurken tespit edilmesi ve engellenmesi (yazara destek olarak) ya da Metinler denetlenirken yasak belirtimlerin belirlenmesi ve düzeltilmesinin sağlanması (düzeltmen). Bu sayede bir metinde örneğin demir eşek gibi yasaklı belirtimin bisiklet ile değiştirilmesi mümkün olabilir. İstatistiksel kontrol programları tek ya da çok dilli olabilen, liste ya da veritabanı şeklinde hazırlanmış bir terminoloji kullanır. Bu tür istatistiksel programlar, belirli bir dile ilişkin herhangi bir dilbilimsel bilgiden yararlanılmadığı için dilbilim temelli programların aksine prensip olarak her dilde kontrol yapabilir. Ancak, sonuçların kalitesi bütün diller için aynı olmaz, çünkü belirtimlerin oluşturuluş biçimleri farklıdır. Yani, çekimli biçimler (ad çekim ekleri, çoğul biçimler) istatistiksel programlar tarafından tespit edilemez, çünkü bunlar belirli adların ya da eylemlerin çekimi hakkında herhangi bir bilgi ye sahip değildir. Bazı programlar karakterleri tek tek karşılaştırarak metinde geçen terimleri oldukları gibi tespit etmeye çalışır. Özel alan dillerinin, hatta kontrollü dillerin düzenli biçimlere ( Baum Bäume yerine M4-15

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler Kuplung Kuplungen ) öncelik tanıması nedeniyle bu yöntemle dilbilimsel yöntemle çalışan kontrol programalrına sahip olamayan dillerde bile birçok hatalı terim bulunarak düzeltilebilir. Diğer programlar terimleri tespit edebilmek için stemming (kök biçimlere indirgeme) ya da fuzzy matching (bulanık arama) yöntemleri kullanır. Bazı programlar, terminoloji kayıtları arasında yer almasa bile farklı yazılış biçimlerinin (örneğin Mütercim-Tercümanlık / Mütercim Tercümanlık gibi tireli ya da tiresiz yazılış biçimiyle büyük / küçük harf kullanımı gibi) tanınmasına olanak sağlar. 4.1.2 Satınalma için gerekli ön bilgi / ön çalışmalar Bir terminoloji kontrol programı önerilen ve yasaklanan belirtimleri içeren terminolojinin kalitesi kadar iyidir ya da kötüdür. Bu nedenle özenle hazırlanmış (ilkelere uygun olarak: bakınız Modül 3 Belirtimler) ve temel terminoloji ilkelerine uygun (bakınız Modül 2 Temel İlkeler ve Yöntemler ) terminolojiye ihtiyaç vardır. Bazı programlar için terminoloji varlığı bu programlar tarafından okunabilecek şekilde hazırlanmalıdır. Veriler dışarı verilirken ticari terminoloji yönetim sistemlerine ait verilerin de kontrolde kullanılabilmesi ve verilerin genel terminoloji ilkelerine (bakınız Modül 2 Genel İlkeler ve Yöntemler ) uygun olarak saklanması garanti altına alınmalıdır. Karar verilmesinde söz konusu program tarafından desteklenen metin düzenleme programlarının hangisi olduğu da önemlidir. Metinler oluşturuldukları ortamda kontrol edilmelidir. İşletmelerin birçok birimlerinde Word, Excel (ürün yönetimi) ve PowerPoint (eğitim ve pazarlama) yazılımlarından oluşan Office paketleri, teknik redaksiyon biriminde Word programının yanı sıra FrameMaker, Epic ya da XMetal kullanılır. InDesign hem teknik redaksiyon biriminde hem de (QuarkExpress ile birlikte) pazarlama biriminde kullanılır. Bunlardan başka internet sayfaları için birçok XML yazılımından, CAD programlarından yararlanılır. Burada farklı sınıflar yerine aynı sınıftan çok sayıda düzenleme yazılımı olması tercih nedenidir, çünkü terminoloji çalışmasının amorti edebilmesi işletmedeki bütün birimlerin hazırlanan terminoloji kaynaklarından (sürekli olarak veritabanında arama yapmak yerine) hızlı bir şekilde yararlanabilmesine bağlıdır. Aynı durum lisans ücretleri açısından da geçerlidir. 4.1.3 Sonuç Bir terminoloji kontrolünün sonucu, terimleri (genellikle renklerle) işaretlenmiş ( yasak, kullanılabilir vb.) bir sayfa, paragraf ya da metin bölümüdür. Bu sonuç yazar tarafından metinde hemen düzeltilebilir. Düzeltmenler tarafından 0 hata olarak istatistiklere kaydedilmesi beklenir. Mevcut daha büyük dosyalar yalnızca kontrol edilerek renklerle işaretlenmiş metin kalite kontrolü amacıyla istatistiksel verilerle birlikte okunabilir ve daha sonra yapılacak bir düzeltme için gerekli işgücü tahmininde bulunulabilir. 4.1.4 Art İşlem İçin Gerekli İşgücü Yasak olarak işaretlenen terminoloji üzerinde çalışılmalıdır. Bu yazarın birkaç kere daha tuşlamasını gerektirir. Bunu yapmak istemeyen kişiler yazar yerine düzeltmen olmalıdır ve metni tamamlandıktan sonra kontrol etmelidir. M4-16

Modül 4 Araçlar ve Teknikler Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu 4.1.5 İşgücü Tahmini Programın kurulması ve öğrenilmesi için gerekli zaman çok düşüktür, çünkü istatistiksel programların kullanımı kolaydır. Kontrolde kullanılacak terminolojinin düzenlenmesi terminoloji kontrol yazılımlarının görevi değildir, çünkü bu görev terminoloji çalışması na dâhildir. 4.1.6 Dikkat edilmesi gerekenler Önemli olan yazarın kullandığı metin yazılımının desteklenmesidir. Yavaş yavaş piyasaya programın eklentileri sunulmaktadır. Pazara program sunan firmalara belirli / yeni programlara olan talep anlatılmalıdır. Program işletmede metin hazırlayan bütün personelin kullanımına sunulmalıdır. Aynı şey hizmet satın alınan işletmeler için de geçerlidir (reklam ajansları ve teknik dokümantasyon). Metnin değişik renklerle işaretlenmesine renklerin istenildiği gibi belirlenebilmesi gerekir. Bazen işletmenin rengi kırmızıdır ve PowerPoint sunumlarında kırmızı yasak belirtimler için kullanılamaz. Kontrol edilecek alanlar da istenildiği gibi seçilmelidir, çünkü belirtimlerin özellikleri izinli / yasak ile onaylandı / reddedildi ve önerilen belirtim / uygun değil arasında değişir. Sadece kaydedilmiş istatistiksel veriler, düzeltme işlemi altı ay sonra yapılacak olsa bile kalite kontrolü açısından kontrol sonuçlarının belgelendirilmesini sağlar. 4.2 Orijinal metinlerde dilbilimsel yöntemlerle terminoloji kontrolü 4.2.1 Temel İşlevler Kontrol Seçenekleri Dilbilimsel zekâya sahip terminoloji kontrol programları belirli bir dilde hazırlanmış terminoloji yardımıyla bu terimlerin verilen belgede doğru kullanılıp kullanılmadığını kontrol eder (tutarsızlıklar, izin verilmeyen belirtimler). [EKSİK] M4-17

Terminoloji Çalışması Uygulama Kılavuzu Modül 4 Araçlar ve Teknikler 6 Kaynakça [01] Geldbach, Stefanie; Seewald-Heeg, Uta (2006): Exchange of Lexical and Terminological Resources. Beiträge des Workshops des GIDV-Arbeitskreises Maschinelle Übersetzung, Köthen. Juni 2005. LDV- Forum 21/1. [02] ISO 12200 (1999): Computer applications in Terminology - Machine readable terminology interchange format (MARTlF) - Negotiated interchange. Genf: ISO. [03[ ISO 12620 (2OOg): Terminology and other language and content resources - Specification of data categories and management of a Data Category Registry for language resources. Genf: ISO. [04] ISO 16642 (2003): Computer applications in terminology -- Terminological markup framework. Genf: lso. [05] ISO 30042 (2008): Systems to manage terminology, knowledge and content - TermBase exchange (TBX). Genf: lso. [06] ISO TC 37 Terminology and Other Language and Content Resources (2010): lsocat - Data Category Registry. http://www.isocat.org. [07] Localization Industry Standards Association (LISA): http://www.lisa.org. [08] Mayer, Felix; Seewald-Heeg, Uta (Hrsg.) (2009): Terminologiemanagement - Von der Theorie zur Praxis. Berlin: BDÜ. [09] Reineke, Detlef (2005): MARTIF und TBX: Teminologieaustauschformate für die Lokalisierung. In: Reineke, Detlef / Schmitz, Klaus-Dirk: Einführung in die Softwarelokalisierung. Tübingen: Narr. [10] Seewald Heeg, Ula; Herwariz, Rachel: Überblick über gängige Terminologieverwaltungssysteme. MDÜ (Mitteilungen für Dolmetscher und Übersetzer) 3/2006, 10-21. [11] World Wide Web Consortium: http:/www.w3.org/standards/xml. M4-18