istanbul TiCARET ODASI YAYlN NO: 2003-15 AYAKKABI SEKTÖR ARAŞTIRMASI Hazırlayanlar Sevim Zirek Mert Özeörnert
Bu eserin tüm telif hakları Istanbul Ticaret Odası'na (ito) aittir. ito'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, ito'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullan ı lamaz. 1. Baskı Mart 2003 ito - istanbul ISBN-975-512-712-7 ito yayınları için ayrıntılı bilgi Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tel: (0212) 455 60 00 163 21-63 28 Faks: (0212) 513 88 27-520 10 27 E. Posta: dokumantasyon@tr-ito.com Baskı :Su Matbaacılık Ltd. Şti. Tel: (0212) 516 17 49-516 49 56 Faks : (0212) 638 95 87 Göktaş Sok. 5/15 Çemberlitaş 1 ist.
ÖN SÖZ Ülkemizdeki ayakkabı sektörünün önemli bir ihracat potansiyeline sahip olduğu fakat bu potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmadığı bilinmektedir. Mevcut ayakkabı sanayii dağınık ve küçük üreticilerden oluşan bir yapı sergilemektedir. Küçük birimler halinde faaliyet gösteren ayakkabı üreticilerimizin organize olarak uluslararası arenada mevcut potansiyelini açığa çıkarması gerekmektedir. Bilindiği üzere, Türkiye ekonomisinin olduğu gibi ayakkabıcılık sektörünün de %99'u KOBi olarak tanımlanan küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Ülkemizin içinde bulunduğu ekonomik şartlar ve KOBi'lerin zayıf finansman yapıları nedeniyle bu firmaların büyük bölümünün tek başlarına dünyada sektörleri ile ilgili gelişmeleri ve fuarları izleme olanaklarından uzak oldukları bir gerçektir. Yurtdışı fuarlar, sektör araştırma enstitüleri ve fabrika ziyaretleriyle desteklenerek hazırlanan bu sektör araştırmasında, yurtiçi ve dışında büyük potansiyeli bulunan Türk ayakkabıcılık sektörü gerek ana gerekse yan sanayii bir bütün olarak ele alınmış ve sektördeki teknolojik gelişmeler, ürün tür ve şekillerinde kaydedilen değişim ve yönelişler, fiyat hareketleri, piyasaya sunuş şekilleri gibi uluslararası ticaret için önemli unsurlar belirlenerek elde edilen gözlem ve bilgiler fuarlara katılamayan sektörün geniş kesiminin bilgisine sunulmaya çalışılmıştır. Yayınımızın üyelerimiz ve diğer ilgililere faydalı olmasını diler. çalışmayı gerçekleştiren Odamız Etüt ve Araştırma Şubesi Uzmanı Sevim Zirek ve Sanayi Şubesi Raportörü Mert Özcömert'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter Vekili
A YAKKABI SEKTÖR ARAŞTIRMASI içindekiler YÖNETiCi ÖZETi 1. BÖLÜM : GENEL 1.1. Ayakkabının Tanımı ve Bölümleri... 9 1.2. Dünya Ayakkabı Ticareti... 13 1.2.1. Sektörün Genel Değerlendirilmesi... 13 1.2.1.1. ihracat... 13 1.2.1.2. ithalat... 14 2. BÖLÜM: TÜRKiYE'DE AYAKKABI SANAYii 2.1. Ayakkabının Tarihçesi... 17 2.2. Ayakkabı Sanayii'nin Tanımı ve Kapsamı... 19 2.3. Ayakkabı Üretim Yöntemi... 20 2.3.1. Geleneksel Ayakkabı Üretim Yöntemi... 21 2.3.2. Enjeksiyon Yöntemi... 22 2.4. Ayakkabı Ana Sanayii... 26 2.5. Ayakkabı Yan Sanayii... 28 2.6. Türkiye'nin Ayakkabı Dış Ticareti... 30 2.6.1. ihracatımız... 30 2.6.2. Ürünlere Göre Sınıflandırma... 34 2.6.3. ithalatımız... 36 2.6.4. Dış Ticaret... 37 3. BÖLÜM : GENEL DEGERLENDiRME VE ÖNERiLER 3. Türk Ayakkabı Sanayiine ilişkin Sonuçlar....40 3.1. Kapasite Kullanımı....40 3.2. Sanayi Siteleri....40 3.3. Teşvik Sistemi....41 3.4. Genel Değerlendirme....43 3.4.1. Sorunlar... 44 3.4.2. Çözüm önerileri....45 3.4.3. Diğer öneriler....47 4. BÖLÜM : SONUÇ, TABLOLAR VE YARARLI ADRESLER 4. Sonuç... 52 4
AMAÇ YÖNETiCi ÖZETi 2001 yılı Odamız iş Programında "Ayakkabı" konulu bir sektör geliştirme araştırması yapılması öngörülmüş, ancak fuar takvimi ve iş yoğunluğu gibi nedenlerle proje 2002 yılına sarkmıştır. Tamamen yeni bir formatta Odamızca ilk kez yapılması planlanan sektör geliştirme araştırmaları ile sektördeki gelişmeleri ve özellikle fuarları çeşitli nedenlerle (bütçe zorluğu, yabancı dil, eleman yetersizliği vb) izleyemeyen üyelerimizin sektörel gelişmeleri takip edebilme ihtiyaçlarına cevap verilmesi amaçlanmaktadır. Bu çerçevede hazırlanan bu çalışmada, yurtiçi ve dışında büyük potansiyeli bulunan Türk ayakkabıcılık sektörünün gerek ana gerekse yan sanayiinin bir bütün olarak ele alınması ve örnek teşkil etmesi öngörülmüştür. YÖNTEM Ülkemizdeki ayakkabıcılık sektörünü yönlendirmek, geliştirmek, ihracat pazarındaki payını arttırmak ve markalaşma sürecini kavratmak gibi hedefleri olan çalışma çerçevesinde, öncelikle ayakkabı sektörü ile ilgili uluslararası piyasalar açısından önemi olan ve dünyadaki en önemli üç ayakkabıcılık fuarından biri olarak nitelenen 19-22 Eylül 2002 tarihleri arasında Almanya-Düsseldorf'da düzenlenen, GDS Ayakkabı Fuarı ile yine aynı tarihlerde italya'nın Milana kentinde organize edilen MIGAM/MIPEL Fuarı ve Aneona bölgesinde bulunan bazı ayakkabı fabrikaları ziyaret edilmiştir. Yurtdışı saha çalışmaları sonrasında ise GDS ve MICAM Fuarları'nda yer alan 5 firmanın istanbul'daki fabrikaları ziyaret edilerek ayakkabı imalat şekilleri hakkında fikir sahibi olunmuştur. Ayrıca, ayakkabı tasarımı/teknolojisine ilişkin son gelişmelerin yerinde araştırılmasının sağlanması için bu konuda uzman kuruluş olarak tanınan italya'daki dünyaca ünlü katalog firmaları ARS ve Modapelle ziyaret edilerek 2002, 2003 ve 2004 yılına ait modellerin yer aldığı kataloglarclan örnekler temin edilmiştir. Bu örnekler Oda'mız Dokümantasyon Servisi'nde üreticilerin istifadesine sunulmuş ve daha da önemlisi sözkonusu kuruluşlar öncülüğünde Oda'mızda uygulamalı ayakkabı eğitim seminerleri organize edilmesi halinde işbirliği hususları görüşülerek konunun maliyeti hakkında bilgi alınmıştır. 5
DEGERLENDiRME Ayakkabı, farklı malzemelerin uygun şekilde birleştirilmesi ile üretilmektedir. Bir çift ayakkabıda ortalama yirmibeş değişik malzeme kullanılır. Kaliteli ayakkabılar üretmek için kaliteli malzemeler kullanmak gerekmektedir. Ayrıca kullanılan malzemelerin rengi ve cinsi modaya, ayakkabı modeline ve ayakkabının giyilirken maruz kalacağı etkilere uygun olmalıdır. Ülkemizdeki ayakkabı sektörü önemli bir ihracat potansiyeline sahiptir fakat bu potansiyel verimli bir şekilde kullanılamamaktadır. Mevcut ayakkabı sanayii dağınık ve küçük üreticilerden oluşan bir yapı sergilemektedir. Küçük birimler halinde faaliyet gösteren ayakkabı üreticilerimizin organize olarak uluslararası arenada mevcut potansiyelini açığa çıkarması gerekmektedir. Türkiye'deki ayakkabı üretiminin %80'i, küçük üreticiler tarafından iç piyasaya yönelik olarak gerçekleştirilmektedir. 30 bin üretici ile bunlara bağlı olarak çalışan yan sanayiciler, pazarlama ve tedarikçilerle birlikte yaklaşık 50 bin firma halen bu sektörde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Büyük ölçekli işletmeler istanbul, izmir, Manisa, Konya ve Gaziantep'te bulunmaktadır. işletmelerin %50' sini, istihdamın %60'ını ve üretimin ise %50'sini gerçekleştiren istanbul, sektörde önemli bir konuma sahiptir. Son yıl Türkiye'de daha çok geleneksel üretim yöntemi kullanılmaktadır. larda sermaye gücünün artmasıyla birlikte yapılan teknolojik yatırımlar ayakkabı sektörünün üretim hacminde gerek kamu gerekse özel sektörde önemli gelişmeler kaydetmesini sağlamıştır. 1980'1i yıllarda özellikle özel sektörde yapılan ciddi teknolojik yatırımlarla sektörde sanayileşme süreci hızlanmıştır. 1990'1ı yılların başında ise Rusya ağırlıklı olmak üzere ihracatımız ivme kazanmıştır. 1998 yılında Rusya'da, Kasım 2000 ve Şubat 2001 'de ise ülkemizde yaşanan ekonomik krizlerinin ardından, iç ve dış piyasaların daralması sonucunda, Türk ayakkabı sanayii zorlu bir dönemece girmiştir. Özellikle Rusya pazarındaki talepte yaşanan beklenmedik düşüşler, Rusya odaklı çalışan işletmelerin kapasitelerinin atıl kalmasına yol açmıştır. Yaşanan olumsuz gelişmelere rağmen, sektördeki üretim kapasitesi yaklaşık 250 milyon çifttir ve uygun pazarlara girildiği taktirde büyümeye açık bir yapıya sahiptir. Sektör, %40 kapasite ile üretim yapmaktadır. Mevcut 30 bin firmanın 250 tanesi kamuya aittir. Kamuya ait firmaların kapasiteleri 4500-7500 çift aralığında iken özel sektör firmalarının kapasiteleri ise 200-10 bin çift aralığındadır. Toplam üretimde bayan ayakkabılarının ağırlığı fazladır. Üretimde terlik üretiminin ardından, deri ayakkabı üretimi ikinci sırada gelmektedir. Son yıllarda suni deri üretiminin deriye ikame olarak artması ve düşük maliyetli olması nedeniyle deri kullanımı azalmaktadır. 6
Türk ayakkabı sektöründe kayıtlı ve kayıt dışı olmak üzere çalışan sayısı yaklaşık 400 bin kişi olup, sektörün en önemli sorununun çalışanların eğitim yetersizliğidir. Ayakkabı konusunda eğitim veren okulların ise henüz yeni ol- ması ve sayıca yetersizliği sebebiyle ayakkabıcılık mesleği hala usta ç1rak ilişkisi yoluyla işbaşmda öğrenilmektedir. Son dönemde, TASEV (Türkiye Ayakkabı Sektörü Araştırma Geliştirme Eğitim Vakfı) mesleki eğitim konusunda faydalı adımlar atmış ve yatırımlarda bulunmuştur. KOSGEB de çalışanların eğitilmesine yönelik olarak önemli katkılarda bulunmuştur. Bu çalışma ile sektördeki teknolojik gelişmeler, ürün tür ve şekillerinde kaydedilen değişim ve yönelişler, fiyat hareketleri, piyasaya sunuş şekilleri gibi uluslararası ticaret için önemli unsurlar belirlenerek elde edilen gözlem ve bilgilerin fuarlara katılamayan geniş sektör kesiminin bilgisine sunulması hedeflenmiştir. Özellikle 1990'1ı yıllarla Doğu Bloku'nun çöküşü siyasi blokların yerini ekonomi bloklarının alması ile neticelenmiştir. Dünya ticaretinde küreselleşmeye giden yolda sınırlar ortadan kalkmakta, uluslararası ticaret hızla artmaktadır. Teknolojik gelişim ve değişim artık çok daha az zaman almakta, geçmişte belirli ülkelerin tekelinde olan üretim gruplarında dahi piyasalara her geçen gün yeni üreticilerin girmesi rekabeti son derece çetin hale getirmektedir. Böylesine bir ortamda ayakta kalabilmenin yegane yolu ise dünyadaki gelişmeleri izlemek, hatta önüne geçmek, moda, marka, teknoloji taklit eder değil, üretir olmaktan geçmektedir. Bilindiği üzere halen etkilerini hissettiğimiz kriz ortamında ihracatın önemi bir kez daha ortaya çıkmış, ancak, ihracata dayalı çalışan firmalarımız karlılıklarını sürdürebilmişlerdir. Bu çerçevede, ayakkabıcılık sektörünün ihracat atağını sürdürebilmesi için her sektörün ortak derdi olan üretim maliyetlerinin düşürülmesi gerek- mektedir. Aksi takdirde, Uzakdoğu'daki firmaların ucuz, bol işgücü ile dünya fiyatlarının çok altında tespit edilmiş olan enerji fiyatlarının ve sübvanse edilen hammadde, üretim yeri gibi ucuz faktör maliyetleriyle çok ucuza imal ettikleri yüksek üretim miktarlarıyla rekabet etmenin zorluğunu ayakkabıcılık sektörü de fazlasıyla yaşamaktadır. Ancak, bu noktada her sektörün temel girdisi olan enerjinin, maliyete ve çevreye olan etkisi kadar kalitesi bakımından da Türkiye ekonomisinin en önemli sorunlarından birisi olmaya devam etmektedir. Oysa, enerji girdisi Avrupa ülkelerinde bile teşviklerle desteklenmekte, Rusya ve Arap ülkelerinde ise sahip olunan petrol rezervleri nedeniyle çok ucuza elde edilmekteyken ülkemizde enerji maliyetlerinin çevre ülkelerine göre çok daha yüksek olması hem yerli ve yabancı sermayenin yatırım yapmasını engeliernekte hem de son yıllarda yerli sermayenin komşu ülkelere gitmesine ve fabrikalarını oralarda açmasına bile neden olmaktadır. 7
Bu arada, Avrupa'nın önde gelen ayakkabı firmaları da yatırımlarını doğal olarak, bize komşu olan ya da kendilerine komşu sayılacak uzaklıkta bulunan ülkelerde yapmakta ya da en azından fason üretimlerini bu ülkelerde gerçekleştirmektedirler. Küresel ve ulusal düzeyde ekonomideki gelişmeler Odaların görev tanım ve anlayışlarında da değişiklikler getirmektedir. Bugün Türkiye ekonomisinin % 99'u KOBi olarak tanımlanan küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Bu firmaların büyük bölümü tek başlarına dünyada sektörleri ile ilgili gelişmeleri izleme imkanlarından veya yönetim anlayışından uzaktır. Birçok firmamız üretim tekniklerini yükseltme, kalitelerini iyileştirme, yönetim vizyonlarını geliştirme, moda ve trendleri izleme, dış pazarlara açılma, sektörün üretim ve ticareti ile ilgili değişik ülkelerden işadamları, teknisyenler, tasarımcılar, uzmanlar, bürokratlar ve hatta bilim adamları ile tanışma gibi sayısız olanakları sunan sektörel fuarları takip edememektedir. Oysa, sektörde yer alan kuruluşların muhtelif tarihlerde düzenlenen ulusal ve uluslararası fuarlara* iştirak ederek hem bilgi ve görgülerini hem de pazarlama olanaklarını geliştirme çabası içerisinde olmaları gerekmektedir. Firmalarımızın, sektörün bu konuda en önde gelen fuarları olan GDS, MICAM-MIPEL, LiNEAPELLE, RiVA SHUH, DUBAİ, LAS VEGAS vb. Ayakkabı Fuarları'na nihai amaç önümüzdeki yıllarda bu fuarlarastand bazında sürekli olarak katılmak olacak şekilde en azından ziyaretçi olarak katılmaları ayakkabıcılık sektörüne büyük yararlar getirecektir. * Dünyanm önde gelen fuarlan ekte sunulmuştur. 8
A YAKKABI SANA Yi i ARAŞTIRMASI 1.BÖLÜM : GENEL 1.1. Ayakkabının Tanımı ve Bölümleri Ayakkabı, çorabın dışında ayağa giyilen her tür ayak giysisidir. Bu anlamda ayakkabı kelimesi, iskarpin, bot, çizme ve terlik gibi ayak giysiihrini ifade eder. Ayakkabı, kadın, erkek ve çocukların ayaklarını dış etkenlerden koruyan, topluma verilmek istenen imajı pekiştiren, farklı ortam ve koşullarda kullanılan bir giyim eşyası olup, yüz ve tabanları çeşitli malzemelerden yapılmış ayak giysisidir. Ayağı koruyucu özelliğinin yanısıra, günümüzde şekil, renk ve görünüm aç1smdan kwafeti tamamlayici bir unsur olarak da kabul edilen ayakkabı, insanlar için gıdadan sonra gelen en önemli ihtiyaçtır.,,,.ll@llil!~tl.ti l~ltitı ll~ - iıt~i~ijtlii:l ll!1:.' :::~:~:; '.' ': ;.:,:::.:,~ : :;;~,:::' ~ ~:., ı~ ~:;,.; :: : :::..,.~.. ::::::::::r: :.,.. { Deri ve Deri Ürünleri Sektörü: Hayvanların kesiminden sonra elde edilen ham derilerin çeşitli işlemlerden geçirilerek tüketicinin kullanabileceği ürünler haline gelmesine kadar olan üretim dalıdır. HAMDERi z==:> işlenmiş DERi Deri Saraciye Ayakkabı Konfeksiyon Deri işleme Sektörü büyük ve küçük baş ham derileri çeşitli fiziksel ve kimyasal işlemler ve makineler yardımı ile işleyerek Deri Konfeksiyon, Saraciye ve Ayakkabı Alt Sektörlerinde kullanılacak mamul deri haline getirir. Bu sektörler ise işlenmiş deriden tüketicinin kullanımına hazır eşyalar üretirler. Ayakkabı iki ana bölüme ayrılır; SAYA ve TABAN. Ayakkabının üst kısmı olarak tanımlanan sava maskaret (burun), yüz ve gambayı (arka yan parçaları) oluşturan astarsız veya astarlanarak dikilmiş olan kalıba çekilebilecek yüzlük parçaların tümüdür. 9
Taban, ayakkabının burnundan başlayarak ökçe arka ucuna kadar uzanan alt kısmı olup, esas taban, bel ve ökçe alti olmak üzere üç ana bölüme ayrılır. 1.1.1. Muhtelif Sınflandırmalara Göre Ayakkabı Çeşitlerr: Ayakkabılar, farklı kıstaslar kullanılarak muftelif sınıflandırmalara tabii olabilirler. A- Tüketicilerin Demografik Özelliklerine Göre Ayırım: Ayakkabılar kullananların cinsiyet ve yaşları yönünden beş sınıfa ayrılırlar: 1) Kadın Ayakkabıları (Zenne): 33 ve yukarı numaralarda, kadınlar için yapılmış olan tüm ayakkabılar, 2) Erkek Ayakkabılar (Merdane): 39 ve yukarı numaralarda, erkekler için yapılmış olan tüm ayakkabılar, 3) Genç Kız ve Erkek Ayakkabılar: 32-38 arası numaralarda, gençler için yapılmış olan tüm ayakkabılar, 4) Çocuk Ayakkabıları: 16-31 numarası ayakkabılar olup, bulara "köten" de denilmektedir, 5) Bebe Ayakkabıları: 16 numaranın altındaki küçük boy ayakkabılar olup, bunlara genellikle "Patik" de denilmektedir. 8- Ayakkabıların Kullanım Yerlerine Göre Ayırım: 1) Kapalı Alanlar: Ev, sahne vb. yerlerde kullanılan mukavemetten ziyade estetik görünüşün ön plana çıktığı ve daha çok kumaş, atlas ve kadife saya kullanılan çoğu zamanda üstleri sırmayla işlenmiştir, 2) Çalışma Salonları: Çalışanın yaralanma riskinin yüksek olduğu işyerlerinde sayası dış etkilere karşı güçlendirilmiş "çelik bombe"li ve tabanı ortama uygun imal edilmiş ayakkabılar, 3) Spor Salonları: Sporcular ve hakemierin giydikleri hafif ayakkabılar olup, sayaları tabii deri, suni deri ve bezden, tabanları ise plastikten yapılır, 4) Açık Alanlar: Doğal şartların hüküm sürdüğü yerlerdir. Yerleşim bölgeleri, arazi, spor sahaları ve dinlenme yerleri olmak üzere dörde ayrılırlar. Yerleşim bölgelerinde bölgenin iklim koşulları da göz önüne alınarak tabanları kalın olmayan ayakkabılar kullanılır. Tabiat şartlarının sürdüğü köyler, kırlar ve engebeli arazilerde genellikle sayası ve tabanı dayanıklı ayakkabılar giyilir. Yazları çok sıcak geçen yerlerde sayası bir-iki banttan oluşan ayakkabı/sandalet türü tercih edilir.açık alanda oynayan sporcular yaptıkları spor çeşidine göre, örneğin futbolcu kramponlu ayakkabı kullanırken buz patencisi kızak takılabilen botlar giyer. Plaj, koruluk gibi dinlenme yerlerinde tokyo, takunya gibi ayakkabılar giyer. *Cengiz Kastan, Ayakkabi Teknolojisi, Türkiye Umum AyakkabJel/ar Federasyonu Yay., s.17-19 10
C- Modelin Özelliklerine Göre Ayırım: Ayakkabının sayası, tabanı ve ayakkabıya şekil veren kalıbına göre ayakkabı çeşitleri kategorize edilmektedir. 1) Sayanın Biçim ve Ağız Yüksekliğine Göre Ayakkabı Çeşitleri: Saya ları ayak bileği altında kalan ayakkabılar iskarpin, yüzleri ayak bileği hizasını en çok 5 cm'ye kadar aşan, bağlı veya bağsız olan ayakkabılar FOTiN, yüzleri ayak bileğini aşarak baldır kısmı altında veya ortalarına kadar uzanan, bağlı, fermuarlı veya atkı ya da tokalarla kapatılan ayakkabılar 'BOT, konçları diz kapağı altına yakın hizada veya daha kısa boyda ya da dizden yukarı yükseklikte olan ve boğazları çepeçevre kapalı veya ayak arkası ya da iç yandan fermuarlı veya önden bağlı olan ayakkabılar ÇiZME olarak tanımlanmaktadır. Bu arada, sayaya takılan muhtelif aksesuarlara, sayanın dikişli olup olmamasına, ayrı bir ayna parçası olup olmamasına, sayası saraçlı saraçsız olmasına, tek ya da çift renkli olmasına, örgülü veya düz olmasına vb özelliklerine göre sayada yapılan işlemler ayakkabıya çeşit kazandırmaktadır. 2) Tabanın Temel Görünüş Özelliklerine Göre Ayakkabı Çeşitleri: Tabanı tek veya farklı renklerden olmasına, yekpare veya contalı olmasına, ökçe ile tabanın yekpare olduğu veya ökçenin taban hazırlandıktan sonra konulmasına, vardola veya saklı taban konulmuş veya konulmam ış olmasına, açık ya da piyantalı olmasına, tabanı sadece yapıştırılmış veya yapıştırılıp dikilmiş olmasına, tabanın tamamı taban astarından veya tabanın arkasından miloya kadar taban astarı, milodan buruna kadar deri olan (rok) ayakkabılar olarak tanımlanmaktadırlar. 3) Kalıbın Temel Görünüş Özelliklerine Göre Ayakkabı Çeşit~eri: Kalıbın burun biçiminin silik, sivri, geniş, yüksek, köşeli vb. olmasına, kalıbın kaldıracağı alçak, normal veya yüksek olabilen ökçe boyuna, yüzün basık taban ortasının şişkin veya tabanın ve düz yüzün yüksek olmasına, bot ve çizme yapmaya uygun yüksek konçlu veya fantazi, terlik yapmaya uygun arkası normal yükseklikte olmasına, ince, normal, dolgun ve geniş olan kalıbın kalınlığına göre ayakkabı çeşitleri oluşturulmaktadır. 4) Yapıldıkları Malzeme Çeşitlerine Göre Ayakkabı Çeşitleri: Saya ve tabanda kullanılan esas madde cinslerine göre; Tabam tabii köseleden ayakkabtlar, sayası işlenmiş hayvan derilerinden oluşturulan hakiki deri ya da tekstilden veya sentetik malzemeden yapılan ayakkabılardır. Tabam sair maddelerden ayakkablfar; sayası hakiki deri, tekstil, sentetik ve diğer maddelerden yapılan ayakkabılardır. 11
D- Üretim Yöntemine Göre Ayırım: Ayakkabılar, mevcut yapım yöntemleri açısından onbir sınıfa ayrılırlar: 1) Dikişi i ayakkabı lar: Yüzü oluşturan parçalar taban parçaları ile birbirine içten ve dışa fora makinesi dikişiyle tutturulmuş Fora/1, patumalı, kazumalı, mekvalli ve gerektiğinde fora kazuma lu diğer dikiş/i ayakkabılardır, 2) Yapıştırma ayakkabılar: Monte edilmiş sayası ile tabanı birbirine yapıştırıcı maddeler kullanılarak yapıştırılmış olan ayakkabılardır, 3) Çivili ayakkabılar: Vardalası veya tabanı çivi ile tutturulmuş olan ayakkabılardır, 4) Atom ayakkabılar: Sayası ile taban astarı saya makinesinde dikilen mantas ız ayakkabılardır, 5) Rok ayakkabılar: Taban astarı, ökçe arka kenan ile milo başları arası hariç yüzlük deriden oluşan ve yekpare fora dikişli veya yapışrma ayakkabılardır. 6) Sandal ayakkabılar: Arkası veya önü açık, bantlı ayakkabılardır. 7) Sandalet ayakkabılar: Sayanın astarı, taban astarına yapışık ve yüz derisi kalıp kenan dışına, tersine kıvrılarak açılmış, alt taban malzemesi bunun üzerine kapanarak dikilmiş olan ayakkabılardır, 8) Enjekte ayakkabılar: Tabanı sıvı malzeme enjekte edilerek oluşturulan ayakkabılar, 9) Vulkanize ayakkabılar: Tabanı ısı ve basınç altında tabii veya suni kauçuktan oluşturulan ayakkabılar, 1 O) Yumuşak mesler: Yüzleri ve tabanları tümüyle keçi, glase, yumuşak vidala veya zig deriden yapılmış astarlı veya astarsız ayakkabılar olup, tabanları ince köseleden çevrilmiş olan türleri de vardır. E- Temsil ettikleri Ayak Yapılarına Göre Ayırım: 1) Normal ayakkabı lar: Boyları ve tarakları birbirine uygun düşen ayakkabılardır, 2) Taraklı ayakkabılar: Normal ayakkabılara göre enieri daha geniş olan ayakkab ı lar, 3) Uzun ayakkabılar: Taraklarının inceliğine göre boyları göze batacak kadar uzun olan ayakkabılar, 4) Köprülü ayakkabılar: Tabanın ortası boş ve üstü tümsek olan ayaklar için yapılmış olan ayakkabılar, 5) Ortopedik ayakkabılar: Doğuştan veya sonradan herhangi bir sebeple anormal bir biçim almış ayaklar için özel kalıplara çekilen veya yüzle tabana çeşitli şekiller verilerek yapılan ayakkabılardır. 12
1.2. Dünya Ayakkabı Ticareti 1.2.1. Sektörün Genel Değerlendirilmesi Bugün dünyadaki ayakkabı tüketimi 11 milyar çift civarındadır. Pazar ekonomisinin gelişmesi ucuz ayakkabı üretimini ve satışını arttırmış, Avrupalı ve Kuzey Amerikalı ayakkabı imalatçılarını zor durumda bırakmıştır. Pek çok firma, üretimlerini gelişmekte olan ülkelere transfer ederek, bu ülkelerdeki üreticilerle işbirliği yapmıştır. Bugün, sanayileşmiş ülkelerde satılan ayakkabıların %80'i ithal edilmektedir. Bu arada, Japonya, Amerika ve Avrupa'daki firmalar ve alıcı lar, gelişmekte olan ülkelerdeki ayakkabı sanayinin farkına vararak, bu ülkelerdeki ucuz işgücü avantajından faydalanmak için gerekli teknik bilgiyi buralara transfer etmişlerdir. Ayakkabı sektörünün arkasındaki itici güçlerden biri pazar ve müşteriler, diğeri ise rekabettir. Rekabet maliyet yapısını ve fiyatı belirlemektedir. Dünya ayakkabı sanayii fiyatların ve maliyetierin baskısı altındadır. Ayakkabı kolieksiyanları sürekli değişirken, ayakkabı modelleri giderek daha ileri teknolojilerin kullanımını gerektirmektedir. 1.2.1.1. ihracat Sektörle ilgili olarak yapılan araştırmalar sonucunda aşağıdaki tespitiere ulaşılmıştır. Dünya ayakkabı ihracatında italya ve Çin lider ülke konumundadır. ÜLKELER ICin ıtalya Ispanya Endonezya Brezilya Portekiz Almanya Fransa Taylan d Kore Cum. DÜNYA AYAKKABI ihracati (1996-2000) 1996 1997 1998 1999 ABD$' ABD$' ABD$' ABD$' (000) (000) (000) (000) 7103021 8540988 8389729 8678820 8970717 8129193 7765057 7296504 2068444 2224250 2187685 2003439 2195073 1531009 1206055 1601766 1650111 1594477 1387076 1342277 1859804 1815367 1723415 1686579 1416001 1385787 1468821 1423945 1056920 1006968 1039791 1052577 1323616 1136772 929476 854369 1235473 981656 810435 798941 * lnternatjonal Trade Center 2000 ABD$' {000} 9850226 7041765 1885249 1672110 1625284 14?9109 1296845 94422 8:32951 798545 13
ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra italya, dünyadaki en büyük ayakkabı ihracatçılarından biri olmuş ise de, son yıllarda rekabet gücünün tedricen azaldığı gözlenmektedir. Nitekim, yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere, dünya ayakkabı ihraç pazarının lider ülkeleri olarak Çin ve italya'nın açıkara ilk iki sırada oldukları, onları düşük miktarda da olsa ispanya'nın 3. sıradan takip ettiği ve Endonezya, Brezilya, Portekiz Almanya, Fransa, Tayland, Kore'nin pazarı sırasıyla paylaştıkları görülmektedir. o 12000000- o 10000000 O> N ~g;~ o g;~ o 8000000 : ~! 2 ~ 6000000 ili <( 0:: "'' 4000000 i ':' ı::: ~ -~ 2000000 ijl DÜNYAAYAKKABI ihracati 1.2.1.2. ithalat DÜNYA AYAKKABI ithalati (1996-2000) ÜLKELER 1996 1997 1998 1999 ABD$' ABD$' ABD$' ABD$' (000) (000) (000) (000) ABD 13311154 14590228 14424977 14759829 Honkong 7335303 7393725 5807407 5323920 Almanya 5153392 4773164 4567219 4498217 Ingiltere 2731752 3123958 3115577 3318167 Japonya 3357186 3173003 2445926 2771419 Fransa 2677756 2797177 2817850 2714139 ıtalya 1894610 2161873 2177700 2292239 Hollanda 1185856 1064159 1063969 1226061 Kanada 803860 968331 954977 979923 Avusturya 837478 813547 787016 776229 *International Trade Center 2000 ABD$' (000) 15662620 5665858 3995398 3031739 2980353 2857217 2394773 1285918 999447 700854 14
Yukarıdaki tabloda yer alan 1 O ülke baz alındığında 2000 yılında yaptıkları toplam ithalat içindeki payları aşağıdaki grafikte özetlenmiştir. 2000 YILINDA ÜLKELERiN ithalat PAYI FRANSA %7 AVUSTURYA KANADA %2 HOLLANDA%2 italya% 3 %5 A.B.D %33 JAPONYA %9 ingiltere %7 Şekil'de, ABD %33'1ük ve Hong Kong ise %19'1ük paylarla dünyadaki en büyük ayakkabı ithalatçısı ülkeler olduğu görülmektedir. Ancak, her iki ülke de Çin malı ayakkabıları re-export yapmaktadır. Almanya, Japonya, ingiltere ve Fransa ise dünyadaki diğer önemli ayakkabı ithalatçısı ülkelerdir. Dünyada ayakkabı tüketiminin en fazla olduğu ülke ise ABD ve Çin'dir. Japonya, Hindistan, Almanya ve Brezilya ise dünyadaki önemli ayakkabı tüketicisi diğer ülkelerdir. ABD ayakkabı sanayii üretiminde bir düşüş trendi egemendir. ABD'de satılan ayakkabıların artık çok büyük bir kısmı ithal edilmektedir. Nitekim 1999 yılında kauçuk olmayan ayakkabı üretimi ilk defa 100 milyon çiftinaltına düşmüştür. AB'de ayakkabı tüketiminde en önemli ülke Almanya' dır. Bu ülkeyi sırasıyla italya, Fransa, ingiltere, ispanya ve önemli bir farkla Hollanda takip etmektedir. Bu beş büyük ülke AB ayakkabı tüketiminin %81 'ini gerçekleştirmektedir. Almanya'da ayakkabı sanayiinde dalgalı bir gelişme gözlemlenmektedir. Ancak, belirgin olan trend üretimin yurtdışındaki tesislerde gerçekleştirilmesidir; örneğin "Alman" üretiminin yaklaşık dörtte biri yurtdışındadır. Ancak 15
yurtiçindeki tesisiere yapılan yatırımlar da Almanya'daki üretimin istikrarlı bir düzeyde devamını sağlamaktadır. Diğer yandan Almanya'da satılan ayakkabıların çoğu artık yurtdışında üretilmektedir; ithalat penetrasyon oranı %85 civarındadır. Almanya'da yıllık toplam ayakkabı satışı da 320-340 milyon çift olarak tahmin edilmektedir; kadın ayakkabılarının adedinin 200 milyon olduğu ifade edilmektedir. Ancak 1990'1ı yılların başında kişi başına 5 çift olan tüketimin bugün 4 civarına gerilediği gözlenmektedir. Almanya'da üretimin yurtdışında yaptırılması trendinin kuvvetleneceği öngörülmektedir. Komşu ülkeler olan (ki aynı zamanda AB adayı dır) Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Polanya bu bakımdan ön planda gelmektedir. Zaten söz konusu ülkeler keza Alman perakende mağaza zincirlerinin penetrasyon hedefi içindedir. Ayakkabı piyasası seri ve ucuz üretim yapan bir konumdan son yıllarda daha kaliteli ve daha bireysel ayakkabılar üreten bir konuma geldiği görünmektedir. Birçok AB ülkesinde resmi giyim ayakkabıianna olan talep normal ve sportif ayakkabılar karşısında azalmakta ama hacim yönünden artmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerden yapılan ithalatın büyümesi ise aşağıdaki kategorilerde bulunan ülkelerin ucuz üretiminden kaynaklanmaktadır. Çin, Vietnam, Endonezya, Hindistan ve Tayland gibi düşük fiyatla mal sunan Asyalı üreticiler, başta Tunus olmak üzere Fas ve Türkiye gibi Akdeniz ülkeleri, Dominik Cumhuriyeti ve Cape Verde Adaları gibi Afrika, Karayip ve Pasifik Grubu ülkeleridir. 16
2. BÖLÜM: TÜRKiYE'DE AYAKKABI SANAYii 2.1. Ayakkabının Tarihçesi* Ayakkabı, ayağı saran ve dış çevre koşullarına karşı koruyan bir giyim eşyasıdır. Adından da anlaşıldığı üzere, "kap" muhafaza e anlamına gelmek- tedir. Ayakkabının bu temel kullanım özelliğinin yanısıra günümüzde koruyuculuk özelliği, gelir düzeyinin artmasıyla model, renk, kalite, tasarım ve en önemlisi aksesuar olma özelliği de ön plana çıkmıştır. ilk çağlarda hayvan derilerinin ayağa sarılması ile ilk kullanımının başladığı sanılan ayakkabı, her dönemde yaygın kullanım alanı bulmuştur. Kaynaklar ayakkabının tarihini Mısır'dan başlatmaktadır. Eski Mısır'da yalın ayak dolaşmayanlar, iki bantla ayağın üzerinden tutturulan ve ç;oğu kez süslü sandaletler giyerlerdi. Buna karşılık, Hititler, bugün Anadolu'da kullanılan çarıkiara benzer ayakkabılar giyerlerdi. Anadolu Türkleri'nde ayakkabıcılık sanatı ile ilgili en eski bilgilere ibn-i Batuta Seyahatnamesi'nde görülmektedir. ibn-i Batuta'nın seyahatnamesinde 1330 yılında Antalya'da dikicilerin bulunduğu anlatılmaktadır. Osmanli imparatorluğu'na ait belgelerde ayakkabı ve ayakkabıcı kelimelerine rastlanmazken sözkonusu terimler Babuçcu, Başmakçı, Dikiçi ve Haffaf olarak geçmektedir. Eskiden Babuççuların ve dikicilerin yaptıkları malları satan tüccara Haffaf denirdi. Bu kelime sonradan Kavaf olmuştur. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi'nde Mercan yokuşunda Babuççu bekarlarının kaldığı sekiz adet bekar odası (Mercan Odaları) olduğu belirtilerek ayakkabıcılar hakkında bilgi vermektedir. Günümüzde ayakkabı üreten ancak geçen yıl (2001) kapatılan Sümerbank- Beykoz Deri ve Ku nd ura Sanayi Müessesi'nin kuruluşu 181 O'lu yıllara kadar gitmektedir. 1923 yılında Cumhuriyet'in ilan edilmesinden günümüze kadar olan dönem ana hatlarıyla aşağıda sunulmaktadır: 1950 yılına kadar olan dönem 1smarlama ayakkabi dönemidir. Düşük gelir seviyesi, kısıtlı talep ve üretimin tamamen el emeğine dayanması gibi nedenlerle ayakkabı üretim miktarı kısıtlı kalmaktaydı. Şehirlerin önemli bir bölümünün ısmarlama ayakkabı giydiği bu dönemde kasabalarda da sipariş üzerine ayakkabı üreten ayakkabıcılar vardı. Kasabalıların ve köylülerin tamamı yaz aylarında ürettikleri çar1k ve çapula, yemeni, köşker gibi deriden üretilmiş ayakkabıları, kışın 'ise mest ve lastik giyerlerdi. *Cengiz Kastan, Ayakkabi Teknolojisi, Türkiye Umum AyakkabJel/ar Federasyonu Yay., s.17-19 17
Ülkemizde yakın tarihe kadar babadan oğula geçen bir zanaat dalı olan ayakkabı üretimi; 1950 yılından itibaren küçük sanayi görünümü kazanmış, 1960'1ı yıllarda küçük sanayi yapısı değişmeden devam etmiş, 1970'1i yıllarda sanayileşme çabaları başlamış, 1980'1i yıllarda özel sektör ciddi sayılabilecek makine parkı yatırımları yapmış, sektörün %15'i sanayileşmeyi tamamlamış ve bu dönemde artan ithalatın artması sonucunda tamamen emek yoğun üretime dayanan sektör, küçük atölye üretim şeklinden sıyrılarak makineli, daha seri ve düşük birim maliyetli üretim ve fabrikalaşma sürecine girmiştir. Ülkemizde 1980 senesinden sonra uygulanan liberal ekonomi politikası beraberinde çeşitli problemierin yaşandığı, ithalatın arttığı bir ortamı yaratmıştır. ithalatın artmasıyla doğan gelişmeler neticesinde iç piyasada daha fazla rekabetin yaşandığı bir pazar oluşmuştur. Bu nedenle, üreticiler daha fazla fiyat ve maliyet baskısını üzerlerinde hissetmeye başlamışlardır. Bu değişim ise sektörü gerçek bir rekabet sürecine sürüklemiştir. 1990'1ı yıllarda pazarlama atağını tamamlaması gerekirken bunu gerçekleştirememiştir. 1990'11 yılların başında ihracat, özellikle Rusya'ya olmak üzere, hızlanmış, global krizle birlikte iç piyasadaki daralma yüzünden Rusya Pazarı daha da önem kazanmış, ancak, 1990'1ı yılların ikinci yarısında Rusya'da yaşanan büyük kriz beraberinde Türk Ayakkabı Sanayiini de büyük ölçüde etkilemiş, iç pazardaki daralmanın devam etmesi ayakkabı sektöründeki şartları iyice ağırlaştırmıştır. Avrupa Birliği (AB) ile imzalanan Gümrük Birliği Antlaşması"nın yürürlüğe girmesiyle birlikte artan ithalat ile Fransa, italya gibi dünya çapında ünlü ayakkabı üreticisi ülkelerden yüksek gelir grubunda bulunan kişilere yönelik ayakkabı ithalatı artarken; Tayvan, Endonezya ve Çin gibi ülkelerden getirilen daha ucuz maliyeti ayakkabıların sayısında yükseliş yaşanmıştır. Bugün artık, sektörde 300.000 kişinin çalıştığı, bunun 20.000 kişilik grubunun sanayileşmiş, kalan 280.000 kişilik grubun ise sanayileşmemiş işletmelerde istihdam edildiği varsayılmaktadır. Sektördeki işletmelerin çoğunluğu istanbul ve izmir'de yoğunlaşmıştır. Üretici işletmelerin yaklaşık % SO'si istanbul'da faaliyet göstermektedir. Konya, Bursa, Ankara, Gaziantep, Manisa ve Denizli ayakkabı üretiminin yapıldığı diğer önemli şehirlerdir. Kamu sektöründe faaliyette bulunan 4 fabrikanın kurulu kapasitesi günlük 2.000 ile 6.000 çift arasında değişmekte olup, toplam kapasite 12.000 çifttir. 18
Özel sektörde faaliyette bulunan 325 ayakkabı tesisinin günlük kapasitesi 1300 çift ile 36.000 çift arasında değişmekte olup söz konusu özel sektör fabrikasının toplam kapasitesi 316.000 çifttir. Bunun yanında sektörde çok sayıda küçük ve orta ölçekteki işletme varolup bunların sayıları bilinmemektedir. Türkiye'nin ayakkabı üretimi DiE verilerine göre, 1985 yılında 85.5 milyon çift iken, 1995 yılında 130 milyon çifte ulaşmıştır. 1999 yılında ise 102 milyon çift ayakkabı üretilmiştir. Üretimin yaklaşık %50'sini ise deri ayakkabı üretimi oluşturmaktadır. Üretilen ayakkabı çeşitleri arasında son yıllarda plastik ve terlik ayakkabı üretiminde daha hızlı artış olmasına rağmen, resmi kayıtlarda gözükmemektedir. Ülkemizde ayakkabı üretiminde geleneksel ve enjeksiyon yöntemi olmak üzere iki yöntem kullanılmakta olup, daha çok geleneksel yöntem tercih edilmektedir. Bu yöntemde saya ve taban ayrı aşamalarda üretilerek birbirlerine yapıştırma veya yapıştırma/dikme veya enjeksiyon yöntemlerinden biriyle monte edilmektedir. Türk Standartlar Enstitüsü tarafından hazırlanan 9 tane ayakkabı standardı vardır. Ancak bunların hiçbiri mecburi uygulamada değildir. ihracata dönük çalışan üreticiler, alıcılar tarafından talep edilen standarda uygun üretim yapmaktadırlar. Ülkemiz ayakkabı üretiminde yaklaşık 30-40 bin üretici firma bulunmaktadır. Bu firmaların ortalama 250 adedi büyük ölçekli firma statüsünde olup, %50'si istanbul'da faaliyet göstermekte, Konya, Bursa, Ankara, Gaziantep, Manisa ve Denizli ise diğer önemli şehirlerdir. 2.2. Ayakkabı Sanayii'nin Tanımı ve Kapsamı Ayakkabı işkolu, "iskarpin, bot, çizme, terlik vb" ayakkabı üretenler ile bunlara deri, kösele, hazır taban, ökçe, taban astarı, fortluk, bombelik, çeşitli çiviler, yapıştıncılar vb. girdi sağlayan üreticileri veya satıcıları kapsayan yan sanayi işletmeleri ile ayakkabı üreten ana işletmeye fasonolarak (saya, saraç, fora diken; finisaj vb. işlemleri yapan) hizmet veren firmaları kapsamaktadır. Ayakkabı üreten firmalar üretim tekniklerine göre; klasik üretim tekniği, yarı makinalaşmış, tamamen makinalaşmış işletmeler olarak üç gruba ayrılırlar. 19
Klasik Üretim Tekniğine Sahip işletmeler Klasik üretim tekniği, üretimin tamamına yakın bölümünün hiçbir makine kullanılmadan basit aletlerle elde gerçekleştirilmektedir. 1950'den bugüne kadar olan dönem "Neo-Klasik" üretim dönemi olarak nitelenmekte olup, kullanılan makine çeşidinin artmasına karşın, üretim faaliyetlerinin büyük çoğunluğunun elde yapılması durumu fazlaca değişmemiştir. Günümüzde, el işi imalat tekniğini kullanan işletme yok olmakla birlikte ayakkabı üretiminin % 80'inin neo-klasik üretim tekniğiyle çalışan atölyelerdir. Yan Maki/eşmiş işletmeler Neo-klasik üretim tekniğini aşmış fakat modern üretim tekniğine de kavuşamamış olan bu imalathanelerde saya makinesinden başka makine ya da makinelerin bulunmasıdır. 1987 yılı başlarında tam otomatik, günlük kapasitesi 800 çit olan bir ayakkabı fabrikasının teknik donanımı 135.000 $, yarı otomatik, günlük kapasitesi 350 çift olan bir tesisinki ise 60.000 $ civarında idi. Yarı makineleşmiş işletmelerin özellikleri genellikle, neo-klasik üretim tekniğiyle çalışan imalathanelerin niteliklerine benzer. Neo-klasik üretim tekniğini uygulayan firmaların sermaye birikimi sağlamalarından sonra makineleşmeye geçtiklerini söyleyebiliriz. Makine sayısı arttıkça yer bulmak sorun olmaktadır. Bu işletmeler, makineler ağır ve büyük hacimli oldukları için geniş alanlı giriş katiarına yerleşmek zorunda kalmaktadırlar. Makineleşmiş işletmeler Ayakkabı üretimin tamamen kendi bünyelerinde her aşamada çeşitli makineler kullanarak gerçekleştiren tesislerdir. Personel (model çıkartılması hariç) hiçbir operasyonda el aletleri kullanmaz. 2.3. Ayakkabı Üretim Yöntemi: Ülkemizde, ayakkabı üretiminde geleneksel ve enjeksiyon üretim yöntemi olmak üzere iki temel yöntem mevcuttur. Geleneksel üretim yönteminde, saya ve taban ayrı aşamalarda üretilerek değişik şekillerde birbirlerine birleştirilirler. Enjeksiyon üretim yönteminde ise saya ve taban birlikte oluşturulur ve bu yöntemle sentetik ayakkabılar üretilmektedir. Türkiye'de çoğunlukla geleneksel yöntem kullanılarak ayakkabı üretimi yapılmaktadır. Ayakkabı üreten firmalar yazlık ve kışlık olmak üzere yılda iki defa yeni modeller hazırlarlar. işletmenin imkanları ve pazarlama yöntemlerine bağlı olarak model sayısı değişir. 2-3 model yapan işyerleri yanında 100-150 model den kolieksiyon hazırlayan firmalar da mevcuttur. işletme için hazırlanacak modeller işletmenin elde edeceği karı da doğrudan belirlemektedir. Kazanç ve başarı tüketici tarafından tutulan modellerin yaratımından geçmektedir. 20
2.3.1. Geleneksel Ayakkabı Üretim Yöntemi: En çok kullanılan bu yöntemde ayakkabı üretimi, sayanın kesimi, dikimi ve taban montajından ibarettir. Bu işlemler işletmenin yapısına göre ya basit aletlerle elde ya da makinelerde gerçekleştirilir. Geleneksel ayakkabı üretim yöntemi aşağıdaki işlemlerden oluşmaktadır: Modelin hazirlanmasj: Modelin hazırlanması iki aşamalı bir faaliyettir. Modelin çizimi (stilistlik) ve stampa çıkarmak. Stilist adı verilen kişi ayakkabının resmini çizer, stampacı ise bu resme uygun stampaları hazırlar. Stampa, ilgili kalıbın profilini çıkarmak ve bu ana profil üstüne istenilen modeli bazı ölçülerden yararlanarak çizmek, parçalamak ve takımlandırmak 1 serilendirmektir. Stampa (şablon) ayakkabıyı oluşturan parçaların kartondan hazırlanmış kalıplarıdır. Model çizimi yaratıcılık ve estetik bir olay iken stampacılık estetik yanında ayak ve ayakkabı hak kında detaylı bilgi sahibi olmayı gerektirir. Bu aşamada, masa başında erkek veya bayan kalıba göre kağıt üzerinde istenen model çizilir. Kalıp, sayanın üzerine monte edildiği ya da ayakkabının şeklini korumak için kullanılan çeşitli malzemelerden üretil miş ayak biçimindeki gereçtir. Ayakkabı üretimi için gerekli en önemli demirbaş KALIP'tır. Üretildiği maddeye göre tahta, plastik ve metal olabilen kalıplar, kullanım amacına göre de monte ya da forma kalıbı olarak nitelenmektedirler. Forma kalıbı, monte kalıbından çıkarılan ayakkabının freze ve temizleme işlemleri sırasında şeklinin bozulmamasına yaramaktadır. Kalıpların şekli modaya ve hitap edilen tüketicinin ayak şekline bağlıdır. Kalıbın burun biçimi ve ökçe yüksekliği moda akımiarına göre değişir. Örneğin, 2001-2003 arasında çok sivri burunlu ayakkabıların moda olması gibi. 2003-2004 yıllarında ise yeniden yuvarlak burunlara geçileceği söylenmektedir. Hazırlanan modele uygun olaraksaya kesiminde kullanmak üzere, atölyede stampa çıkartma işlemi yapılır. Ayakkabı üretiminde makineleşmeyi başarmış ülkelerde stampa çıkartılması ve takımlanması bilgisayarlarda yapılmaktadır. Kesim: Kesim için hidrolik presler kullanılır. Bu preslerde saya, iç astarı, taban astarı, fort, bombe ve taban köselesi kesilebilir. Fort, bombe ve taban ana malzemesinin hazır olarak kullanıldığı tesislerde ya!lnız saya ve diğer malzemeler kesilir. Kesilen sayalar ve diğer malzemeibr numaralan ır. Saya ve Saraç dikimi: Kesilen saya parçaları, astar ve gerekli takviye.. ler uygun biçimde birleştirilmek suretiyle saya makinelerinde orijinal modele göre dikilir. Saya dikimi çeşitli faaliyetleri gerektirir. Sayacı tarafından gerçekleştirilen saya dikiminin bitmesiyle ayakkabının üst bölümü tamamlanmıştır. Ayakkabıya özellik veren ve modelini ortaya koyan süs dikişleri saraçlar tarafından elde dikilir. 21
Taban- Saya Birleştirilmesi: Kalıbın üzerine yerleştirilen saya, önceden kalıba çakılmış taban astarına yapıştırılır. Daha sonra taban yapıştırma işlemi gerçekleştirilir. Oluşturulan bu üst yüzey, dikiş, yapıştırma veya direkt enjeksiyon yöntemlerinden biri ile tabana tutturulur. Taban Ökçeleme:Tabanın arka bölümüne uygun özellikteki ökçe yapıştırılır. Finisaj: Hazır taban kullanılmaması halinde ayakkabı tabanın yüzey ve kenarları ile ökçenin çevresi zımparalar vasıtasıyla düzeltilir, boyanır ve parlatılır. Mostra yapıştınlarak aksesuarlar takılır. Kalite Kontrol ve Ambalaj/ama: Üretimi tamamlanan ayakkabılar kalite kontrolden geçirilerek ambalajlanır ve depolara sevk edilir. 2.3.2. Enjeksiyon Yöntemi: Bu yöntemde ayakkabının sayası ve tabanı birlikte oluşturulur. Önce metal kalıp hazırlanır. Üretime başlanmadan önce kullanılacak olan suni ya da dejenere kauçuk vb. malzeme hamur haline getirilir. Makinelerde bu hamur kalıplara dökülerek katılaştırılır. Enjeksiyon üretimde ayakkabı tek aşamada yapılır. Enjeksiyon yöntemi ile " tabanı enjekte ayakkabıları" karıştırmamak gerekir. Tabanı enjekte ayakkabıların saya ve tabanları ayrı ayrı imal edilirler. Enjeksiyon yöntemiyle üretilen ayakkabılar ucuz olmaları nedeniyle alt gelir grupları tarafından tercih edilmektedirler. Ayağa zararlı olan bu ayakkabılar son yıllarda moda renklerin kullanımıyla tüketimi arttınlmaya çalışılmaktadır. 22
Yaratım Modelin lstampa çıkarma Atölye çeşitli parçaların kesimi Derinin pariatılması Dikim hazırlığı hazırlan m. ll~ dikim ve yapştırma frezelemeve hazırlama g!şjş ~~r~ı kalıp atölyesi tahta, plastik, metal kalıplar 1 depolama J ı :ı,::.~i'i:ill~!~lli illll,:iiiii.i :: :::: :::~:~,':.~:.. ı kalıba çekilmiş saya N w....;:::::::::::::::::::::::;:;: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :-:-;,;-:-:- -. kalıbı alınmış ayakkabı l!i\!1\lliıh~~,, ~'~~~..._.;;;~;~:xirimli!l~~~~~~~--''::'' kabaca bitmiş ayakkabılar.. -.m~~~~~~~o :: ~::~~ıı:ş~:::ni :::,::::::::::~iımı:~ın:ı 11~1111~111111~\l~lll~iiiU ili 1 hazır ayakkabılar
Üretim Ülkemizde, üretimin % 80'i küçük atölyelerde gerçekleştirilir. %15'i tam makinalaşmış, % 70'i yarı makinalaşmış, % 15'i de el emeği ile imal edilmektedir. istanbul, Bursa, izmir, Manisa, Denizli, Konya, Ankara, Kayseri, Isparta, Hatay, Gaziantep, Şanlıurfa, Kahramanmaraş, Malatya, Trabzon ve Samsun illerinde yoğunlaşmıştır. Büyük ölçekli firmalar, Istanbul, izmir, Manisa, Konya ve Gaziantep illerinde yer almaktadır. Ancak, sektörde; üretici firmaların %50'si, istihdamın %60'ı, toplam üretimin %50'si istanbul'dadır. Üretim miktarı sürekli artış göstermektedir. 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz, 1998'de Rusya'da yaşanan krizler, Kasım 2000 ve Şubat 2001 'de meydana gelen kriz ve durgunluk ayakkabı üretim artış hızını da geriletmiştir. Sektör halen %50'1ik bir atıl kapasite çalışmaktadır. Sektördeki üretim kalemleri incelendiğinde; terlik ilk sırada, ayakkabı ikinci sırada yer almaktadır. 1997 4.445.280 A YAKKABI ÜRETiM (Çift) 1998 3.214.141 Kaynak: DIE 1999 5.707.339 2000 4.876.713 2001 4.567.863 Ayakkabı üretiminin 1995 yılında 3 milyon 876 bin adetten başlayarak 1997 yılında 4 milyon 445 bin adete, 1999'da 5 milyon 707 bin adete ulaştığı ancak krizlerle birlikte ayakkabı üretiminin azalma trendine girdiği görülmektedir. 12000 YATIRIM MiKTARLARI :ı 1-10000 ' cı::: <( :::ı 8000 ' -~ ' ~ 6000. ~ >- 4000 ' :2; ::i a. 2000 ' 8 1996 1997 1998 1999 2000 2001 YILLAR 24
Ayakkabı iş kolunda, modanın çok hızlı değişmesi, ayakkabıların çeşitliliği ve yoğun rekabet göz önüne alındığında, en verimli işletme tipinin günlük kapasitesi 750-1000 çift arasında olan, bazı işlemleri fason olarak yardımcı hizmet işletmelerine yaptıran, bünyesinde kalifiye personel nezaretinde makine ile montaj işlemleri gerçekleştiren küçük ve orta büyüklükteki işletmeler olduğu söylenebilir. Sektörde Fiyat Oluşumu Bir ayakkabı maliyetinin, genel olarak, %45'inin malzeme, %22'sinin işçilik, %10'nun genel imalat giderleri, %18'inin finansman giderleri, ~lo5'nin de yönetim ve pazarlama giderlerinden oluştuğu sektör yetkilileri tarafından belirtilmektedir. Üretilen ayakkabının maliyeti hesaplanırken sadece deri, taban astarı, yapıştırıcı, çivi, taban, meşin, astar, toka vb. malzemeler, işçilik ücretleri değil işletmeye ait kira, elektrik, su, telefon, ulaşım ve sigorta gibi genel giderler de maliyet hesabına dahil edilmelidir. Maliyet hesabı yapılırk,en dikkat edilecek bir diğer konu kullanılan malzemenin fire miktarlarının hesaplanmasıdır. Ayakkabı sektöründe yıllar itibariyle fiyatlar çok fazla değişmemektedir. 1999 yılı itibariyle KDV dahil ortalama ayakkabı fiyatları; üreticide 1 O $, toptaneıda 12$, perakendecide 20$'dır. Ülkemizde fiyatlar, 1998 yılı itibariyle, AB ülkeleri fiyatlarından yaklaşık %25 daha ucuzken, Uzakdoğu ülkeleri fiyatlarından yaklaşık %70 pahalıdır. istihdam Sektörde yaklaşık olarak 300 bin kişinin çalıştığı, 20 binin sanayileşmiş, 280 bin kişinin ise KOBi'lerde istihdam edildiği tahmin edilmektedir. Sektör çalışanlarından %2'sinin üniversite, %3'ünün teknik lise mezunu oldukları, geri kalan bölümden % 70'inin kalifiye, %25'inin ise kalifiye olamayan kişilerden oluştuğu düşünülmektedir. AYAKKABI SANAYi istihdami 1997 1998 1999 2000 2001 Üretim 5.371 5.640 5.271 4.378 3.863 Diğer Işler 1.068 1.220 1.039 1.071 1.077 Toplam 6.439 6.890 6.310 5.442 4.940 Kaynak: DIE 25
Tablodan görüleceği üzere, sektörde istihdamın 1999 yılından itibaren azalma gösterdiği daha da önemlisi üretimde çalışanlarda olduğu görülmektedir. 1998 yılının son çeyreğinde üretimde 5.640 kişi olan çalışan sayısı 2000 yılında 4.378'e, 2001 yılında ise 3.863'e kadar gerilemiş bulunduğu gözlemlenmektedir. Ülkemiz ayakkabı sektörünün büyük bölümü atölye niteliğindeki küçük işletmelerden oluşmaktadır. Sektör, yapısı gereği emek-yoğun çalışmaktadır. sooo YILLAR itibariyle A YAKKABI SANAYii istihdami 7000 6000 iii ~ 5000 ın ~ 4000 ur ~ 3000 <> 2000 1000 o 1997 1998 1999 YILLAR 2000 2001 Ülkemizde imalathane, sayacı, frezeci, perakende satıcı vb. oluşan 30.000 kadar küçük ve 300 civarında gelişmiş atölye veya fabrika düzeyinde işletme bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu işletmelerin en çok yoğunlaştığı iller ise sırasıyla; istanbul, izmir, Manisa ve Konya'dır. 2.4. Ayakkabı Ana Sanayii Ayakkabı üretiminde ana maddeler grubunda, ayakkabının üretildiği malzerneye göre farklılıklar bulunmaktadır. Bunlar arasında deri; meşin, kösele; suni deri, plastik, sentetik, tekstil gibi malzemelerden imal edilen ayakkabıların ana malzemeleri arasında ayakkabının yere basan bölümü ile sayanın iç ve dış bölümleri bulunmaktadır. Bunların dışında ayakkabı yapımında kullanılan Yıllar 1997 1998 1999 2000 2001 diğer malzemeler yardımcı malzemeler olarak adlandırılır. AYAKKABI SANAYii ÜRETiM VE SATIŞLARI (Milyar TL) Uretim Değeri (Milyar TL.) 39965 51434 88504 121785 159157 Kaynak: DIE 26 Satış Değeri (Milyar TL.) 39430 54097 96297 124251 148722 Stok(%) 1.4-4.9-8.1-2.0 7.0
50 ve daha fazla kişinin çalıştığı işyerleri için 38 ayakkabı imalatçısı işyerinden derlenen bilgilere göre 2001 yılında cari değerlerle 13 trilyon 800 mil- yar liralık bölümü 4 kamu işletmesinde olmak üzere toplam 159 trilyon liralık üretim gerçekleştirilmiştir. Üretim değeri TEFE ile indirgendiğinde bir önceki yıla göre %19.1 oranında azalma olmuştur. Bu azalma ile birlikte sektörün toplam üretim değeri son yılların en dip noktasını oluşturmuştur. Aşağıdaki grafikte ayakkabı sanayii üretim değerlerinin 1997-1998 deki duraklama döneminden S'Onra 2001 yılına kadar sürekli artış göstererek 159 trilyona ulaştığı görülmektedir. 180000 160000,-., 140000...ı 1- IL 120000 O: ~- 100000.:!.; 80000 IL w :(,:ı 60000 w c:. 40000 20000 o AYAKKABI SANAYii ÜRETiM DEGERLERi i ~ ====:==~~==~ J 1-1997 1998 1999 YILLAR 2000 2001 Aşağıdaki grafikte görüleceği gibi satışlarda 1998-2000 yıllarında stoktan yapılan satış işlemlerinin 2001 'de son bulduğu ve 2001 'de krizin de etkisiyle %7 oranında stok artışı kaydedilmiştir. Tüketicinin alım gücü krizden sonra çok düşmüştür. Bu durumda tüketici ayakkabıya eskisi kadar para ayıramamakta ve daha da kötüsü ayak sağlığını ikinci plana atmakta ucuz, düşük kaliteli ayakkabılara yönelmektedir. Katma değeri olmayan, kalitesi düşük ve sağlıksız ürünler tüketiciyi aldatmakta ve ayak sağiıkiarına zarar vermektedir. Kısa dönem için kalitesiz, sağlıksız olan bu ürünleri satmak cazip görünebilir, ancak, bu tür ayakkabılar, işçiliğin, malzemenin çok ucuz olduğu Uzakdoğu ürünleri ile rekabet edemeyecekleri gibi imajımızı da son derece olumsuz etkilemektedir. 27
160000 AYAKKABI SANAYii SATIŞ DEGERLERi 140000 120000 _j 100000 1-0:: <( 80000 >-.=o! ~ 60000 0:: w <.9 40000 w o 20000 o 1997 1998 1999 YILLAR 2000 2001 Üretiminin % 90'ını iç pazara satan sektörün yurtiçi pazarlama alt yapısını yeniden gözden geçirmesi, hızlı bir biçimde perakendecilik organizasyonlarını oluşturması, büyük mağazacalığa önem vermesi gerekmektedir. Yurtdışında ise uluslararası fuarlara katılmanın yanısıra hedef pazarların belirlenerek bu pazarlarda pazarlama üniteleri kurması gerektiği ve bu yönde ayakkabı sektörünün dış ticaret şirketi olarak 30 ayakkabı üreticisi ve 13 yan sanayi firması tarafından kurulmuş olan ve Prag'da mağazası bulunan Ayakkabı Sanayicileri Dış Ticaret AŞ'nin (ASO) gibi sektörel dış ticareti şirketi çalışmalarına hız verilmesi ve diğer ülkelerde de mağaza açma yolundaki çalışmaları sürdürülmesi zorunludur. 2.5. Ayakkabı Yan Sanayii Ayakkabı sektöründe, ayakkabı üretenler (bunlara bot, çizme, iskarpin, terlik, vb. dahildir) file ayakkabı yan sanayi işletmeleri ve ayakkabının üretiminefason olarak katkıda bulunan firmaları içine almaktadır. Yan sanayi işletmeleri deri, kösele, ökçe, hazır taban, fortluk, çeşitli çiviler, yapıştırıcılar, bombelik, taban astarı, vb. üretimini gerçekleştirirken fason olarak ayakkabı üreticileri finisaj işlemini yapan saraç fora ve saya yapan kuruluşları içermektedir. Ham deri, deri ürünleri maliyetinin % 60-65'ini oluşturmasından dolayı ham derinin kaliteli olması ürünün daha kaliteli olarak imal edilmesini sağlar. 28
ürün 1 er Ham Deri Giyim 1 Saraciye Giysilik Kuzu Kürkü Ayakkabı Toplam DERi SEKTÖRÜ ithalati 1999 2000 195.382 382.701 41.406 47599 31.769 70.941 79.747 116.318 348.304 617.559 Kaynak : itkib Değer : Bin dolar 2001 427.272 55.128 94.184 84.222 660.806 Türkiye deri ve deri mamulleri sektörünün üretimde kullandığı büyükbaş hayvan derilerinin %75'i, küçükbaş hayvan derilerinin ise% 46'sının ithalata bağlı olması sektörü zorlamaktadır. Deri sanayiine bağlı olarak, hammaddesinin %80 ile %85 'ini ithal eden deri konfeksiyonu sektörü de bu alanda sıkıntı yaşamaktadır. Avrupa Birliği'nde deri sanayi olarak ikinci sırada bulunan Türkiye'nin bu konuda güçlü olmasının nedeni geçmişinde ham deri kaynağına sahip olması ve özellikle küçükbaşta, keçi, oğlak derisi çok büyük miktarlarda yurtdışına gitmekteydi. Ancak, zaman içinde hayvancılığın düşüşü sonrasında ihraç ettiğimiz ham derimizi ithal etmeye başladık. Oysa, hayvancılığın gelişmesi sadece deri için değil hem sosyal denge için yarar getirecek hem de dünya sıralamasında 8 ila 1 O arasında yer alan Türkiye'nin bir de hammaddesini kendi sağladığında deri ve deri ürünleri sanayiinde çok daha yukarılarda yer alabileceği yetkililerce vurgulanmaktadır. Türkiye dünyanın her yerinden ham deri almaktadır. Dünyanın ham derisine de italya'nın hakim olduğu, dünyanın en iyi ham derisi dünyanın neresindeyse sezonunda gidip o pazarı kapattıkları diğer ülke firmalarına bazen fiyat bile vermedikleri durumların alabildiğine dikkat çekilmektedir. Ülkemiz firmaları Rusya'ya gidip onlardan kalan ikinci, üçüncü kalite ham deriyi almak zorunda kaldıkları, özellikle kürk-süette çalıştıkları zaman bu tür ürünlerin belli sezonları bulunduğu için üç ay içinde o kuzu derisinin toplanıp stokunun yapılması gerekmektedir. 1998 yılına kadar Türkiye'ye yılda 3-3,5 milyar dolar döviz kazandıran ve bunun 600-700 bin dolar kayıtlı yani sonuçta bir şekilde ülkeye dövizin gelmesi sağlanmıştır. Şu anda bunun toplam olarak 1,5-2 milyar dolara düştüğü tahmin edilmektedir. Ziru 1999 yılından itibaren büyük kayıplar yaş:::::;d: ğını, ancak, 2001 yılından itibaren tekrar bir toparlanmanın başladığını ve böylece son üç aya bakıldığında istanbul'un özellikle deri konfeksiyonda %25-35 arasında bir artış yaşandığını, Ege'de de %73'1ük artışın varolduğu ortaya çıkmaktadır. 29