İNTERNET İnternet dünya genelinde bilgisayar ağlarõnõ birbirine bağlayan ve ağlarõn ağõ olarak da anõlan adeta sõnõrsõz bir iletişim ve bilişim ortamõdõr. 1969 yõlõnda Amerika Birleşik Devletleri İleri Savunma Araştõrma Projeleri Teşkilatõ tarafõndan olasõ bir savaş çõkmasõna karşõ iletişim ve verileri korumak amacõ ile geliştirilen internet, birçok bilgisayar ağõyla birleşerek 1983 yõlõndan sonra TCP/IP destekli, uluslararasõ bir bilgisayar ağõ olarak ortaya çõkmõştõr. Köklerinin bu kadar eskiye dayanmasõ ile birlikte, internet kullanõmõndaki inanõlmaz artõş son birkaç yõlda olmuştur [2]. Bunda bilgisayar donanõmõ ve iletişim maliyetlerinde süregelen düşüşler ve iletişim hõzlarõnõn artmasõ yanõnda, internette bilgi dağõlõmõ ve kullanõmõnda yeni ufuklar açan yazõlõm ve araçlarõn (İnternet tarayõcõlarõ, HTML, Java ve VB script, ASP, CGI, Perl, Flash vs.) geliştirilmesi önemli rol oynamõştõr. Günümüzde bir milyarõn üstünde kullanõcõya ulaştõğõ tahmin edilen bir siberuzay ortamõ haline gelen internet, kabaca ayda %10 oranõnda büyümektedir [1]. Sunduğu sõnõrsõz imkanlarla, başlangõçta yalnõzca teknik amaçlara yönelik olarak geliştirilmiş olan internet, bilgi teknolojilerindeki gelişmelerin de desteğiyle, artõk sosyoekonomik hayatõn vazgeçilmez bir aracõ olmuştur. İnternet adeta kültürler değiştirmektedir. Elektronik posta, veri transferi, bilgi dağõtõmõ, bilgi arama/tarama, video konferans gibi teknik işlevler yanõnda rezervasyon, alõşveriş vs. için de internet yoğun olarak kullanõlmaktadõr [2]. Görüntü ve sesin sayõsallaştõrõlmasõ, gün geçtikçe daha az yer kaplayacak şekilde saklanabilmesi ve hõzlõ transferini mümkün kõlan teknolojiler sayesinde günümüzde artõk internet üzerinden TV izlemek, müzik dinlemek, görüntülü iletişim vs. mümkün olmakta ve hayal sõnõrlarõnõ zorlamaktadõr. Internet üzerinden yapõlan ürün ve hizmet gelirleri 2000 yõlõ itibarõ ile 10 milyar dolarõn üzerindedir. Büyüme hõzõ ve boyutlarõnõ kavramak açõsõndan, internet dijital evreninde iki dakika içinde gerçekleşen olaylar için, Intel in yöneticisi Craig Barrett tarafõndan dikkat çekilen örnekler şöyledir [7]: 400 yeni abone katõlõyor. Açõk arttõrma sitelerine 1400 yeni ürün katõlõyor. Amazon.com dan 11 bin dolarlõk alõşveriş yapõlõyor. Google arama motorundan 83 bin arama yapõlõyor. Intel internet üzerinden 103 bin dolarlõk yeni iş teklifi alõyor. AOL den 900 bin e-posta gönderiliyor., 50 trilyon Bit lik ses dosyasõ transfer ediliyor. 100 trilyon Bit lik data dosyasõ gönderiliyor. Yahoo dan 1,5 milyon sayfa indiriliyor. 500 milyarõn üstünde olan toplam internet sayfalarõna 50 yeni sayfa ekleniyor. WWW (World Wide Web) olarak adlandõrõlan web siteleri internette bilgi transferi için kullanõlan temel araçlardõr. WWW, http (Hyper Text Transfer Protocol) adõ verilen protokolü kullanarak web sayfalarõnõ görüntüler. Http bir anlamda internet ağõ üzerindeki iletişim dilidir. WWW, hypertext adõ verilen bir sistemin üzerine dizayn edilmiştir. Hypertext mantõğõnda bir dokümanõn içindeki bir kelime bir başka dokümana ya da referansa (link) bağlanmaktadõr [3]. Kullanõcõnõn bulunduğu dökümandan başka bir dökümana geçiş yapabilmesi için özel bir komut bilmesine gerek yoktur; o doküman ile ilgili sözcüğe, sözcük grubuna yada simgeye tõklamasõ yeterlidir. Doküman kelimesi ile kastedilen sayfa, resim,
video, ses, dosya vs. dir. Bu özelliği sayesinde WWW, kullanõcõ dostu (user friendly) ve ek özellikleri sebebiyle de çok fonksiyoneldir. HTML (Hyper Text Markup Language) yada Web Sayfasõ Tasarõmõ Web sayfalarõnõn oluşturulmasõ ve http tarafõndan anlaşõlabilir dökümanlar oluşturulabilmesi için kullanõlan yazõlõm dili ise html dir (Hyper Text Markup Language). Bu dille yaratõlan dosyalar düz text (ASCII Plain text) olup uzantõ isimleri.htm yada.html dir. Anlaşõldõğõ üzere web sayfasõ tasarõmõ dediğimiz şey esasen html dilinde yazõlmõş bir programdõr. Html, tüm programlama dillerinin genel mantõğõnda olduğu gibi, yapõlacak işleri bilgisayara tarif eden, çalõştõrõlacak prosedürü içeren, text formatõnda bir kaynak kodudur. Html nin diğer programlama dillerinden farklõ yönü sadece görsel düzenleme için kullanõlmasõdõr. Html kodu basitçe, sayfanõn şurasõna şu resmi yerleştir, şu yazõ kalõn olsun, tablonun şekli şöyle olsun, zemin rengi bu olsun, bu kelimeden şu sayfaya link verilsin gibi yönergeleri içerir. Her programlama dilinin yazõlan yönergeleri uygulayan bir yorumlayõcõsõ/derleyicisi vardõr. Html dilinin yorumlayõcõlarõ ise internet browser dediğimiz tarayõcõlardõr. Değişik firmalarca üretilmiş bir çok html yorumlayõcõsõ mevcuttur. Bunlardan en yaygõn olarak kullanõlanlarõ Microsoft Internet Explorer ve Netscape Navigator dur. Internet Browserlar html dilini yorumlayarak, web sayfalarõnõ ekranda gördüğümüz haliyle kullanõcõya gösterirler. Kullanõcõnõn bir web sitesini görebilmesi için kendi bilgisayarõnda çalõşan bir html yorumlayõcõya (browser) ihtiyacõ vardõr. Web siteleri sunucu (server) adõ verilen bilgisayarlarda saklanõrlar. Herhangi bir kullanõcõ (client) web browser õnõn komut satõrõna bir web sayfasõnõn adrsini yazdõğõnda, browser internet ağõ üzerinden o sitenin kayõtlõ olduğu sunucuya ulaşõr ve sözkonusu sayfaya ait kaynak kodunu ve ilgili dökümanlarõ (resim vs.) talep eder. Bu dosyalar önce kullanõcõnõn bilgisayarõna indirilir (download), ardõndan browser tarafõndan çalõştõrõlõr. Dolayõsõyla Html, kullanõcõ tarafõnda çalõşan bir dildir. Internet Explorer da bu şekilde ekranõmõza gelmiş bir web sayfasõnõn, html dilindeki kaynak kodunu Görünüm/Kaynak menüsünden görmek mümkündür. Bir text editöründe (mesela Notepad) yazdõğõmõz html kodunu.htm uzantõlõ olarak kaydedip, herhangi bir browser ile çalõştõrdõğõmõzda hazõrladõğõmõz sayfanõn görüntüsü karşõmõza gelecektir. Fakat bir web sayfasõ hazõrlamak için ille de html bilmek gerekli değildir. Html dilini bilmeyenlerin de kolayca kullanabileceği, web sayfasõ tasarlamak üzere üretilmiş bir takõm programlar mevcuttur. Basit ve sade sayfalar hazõrlamak için çoğu kez Frontpage Express ve Netscape Composer yeterlidir. Daha profesyonel ve komplike web siteleri üretmek için ise Macromedia Dreamweaver yada MS Frontpage yaygõn olarak kullanõlan yazõlõmlardandõr. Bunun yanõnda office uygulamalarõ ve resim işleme yazõlõmlarõ gibi görsel olan bir çok program.htm formatõnda kayda izin vermektedir. Örneğin Word ile hazõrladõğõmõz bir sayfayõ Web sayfasõ olarak (.htm) kaydetmemiz mümkündür. Şurasõ da bir gerçektir ki bu türden kolaylaştõrõcõ programlar ne kadar faydalõ olurlarsa olsunlar html dilini bilmek her zaman bir artõdõr. Bu sayede, bu programlarda karşõlaşõlan bazõ güçlükleri bizatihi kodu inceleyerek gidermek, gerektiğinde manual olarak müdahele etmek ayrõ bir avantaj sağlayacaktõr. Hõzlõ bir şekilde sayfa tasarlamak açõsõndan bu yazõlõmlarõ etkin bir
şekilde kullanmak, ama gerektiğinde koda müdahele edebilmek iyi bir web tasarõmcõsõnõn özelliklerindendir. Html dilinin yapõsõndan kõsaca bahsedecek olursak; Komutlar < ve > işaretleri arasõnda yazõlõr ve tag adõnõ alõrlar. Bir tag <tag_adi> şeklinde başlar ve bazõ taglar dõşõnda </tag_adi> şeklinde biter. Mesela <table> ile bir tablonun çizilmeye başlandõğõ belirtilir. Tablo içindeki tüm işlemler bittikten sonra </table> yazõlarak tablo kapatõlõr. Bu işaretler arasõna yazõlmayan metinler sayfa üzerinde kullanõcõya sunulan metinlerdir. Dolayõsõ ile bu işaretlerin düzgün kullanõlmasõna dikkat edilmeli, eksik yazõlmasõ halinde, sayfanõn biçimsiz görüntüler alacağõ, istenmeyen metinlerin kullanõcõya gösterileceği bilinmelidir. <html> <head> <title> hizalama ve borderlar </title> </head> <body> <table align="center" border="2"> <tr> <td> <center><b><font color="#ff0000"><font size=+3>satõr1</font> <br></font></b></center> </td> </tr> </table> </body> </html>
ASP Yukarõda da bahsedildiği gibi HTML dosyalarõnõn görüntülenmesinde tek yönlü bir iletişim sözkonusudur. HTML dosyalar etkileşimli değillerdir. Yalnõzca sunucudan kullanõcõya doğru bir akõş sökonusudur. Dolayõsõ ile HTML ile yapõlabilecekler sõnõrlõdõr. Sadece resimler, metinler ve linkler üzerine kurulmuş bu sistem web sayfalarõnda monoton bir ortam yaratmaktadõr. HTML sayfalarõnõn tarayõcõda görüntülenmesi adeta bir mağazanõn vitrininden bakmakla eşdeğerdir. Oysa artõk günümüzde internet çift yönlü bir iletişimi gerektirmektedir. Her türlü işlem web üzerinden yapõlmaktadõr. Dolayõsõ ile kullanõcõnõn sunucuya ve sunucunun da kullanõcõya veri gönderdiği etkileşimli sayfalara ihtiyaç duyulmaktadõr. Bu amaçla değişik internet programlama ve interaktif sayfa hazõrlama teknikleri geliştirilmiştir. CGI/PERL, PHP ve ASP gibi. Kolay kullanõmõ, dil alternatiflerinin genişliği, anlaşõlõr programlama mantõğõ, güvenli oluşu ve Microsoft tarafõndan geliştirildiği için Microsoft tabanlõ tüm uygulamalarla problemsiz çalõşmasõ gibi özelliklerinden dolayõ ASP, bugün en yaygõn olarak kullanõlan tekniği haline gelmiştir. Açõlõmõ Active Server Pages (Aktif Sunucu Sayfalarõ) olan ASP kullanõcõ tarafõna etkileşimli, dinamik Web sayfalarõ göndermek için kullanõlõr. Dinamik sayfalar sayesinde her kullanõcõya farklõ bir sayfa gösterilmesini sağlar. Html ile bunu yapmak imkansõzdõr, ancak farklõ sayfalar yaparak bu sorun çözülebilir. Bu da zamandan ve yerden büyük kayõp demektir. Asp bir internet programcõlõğõ tekniğidir. Fakat bizatihi bir dilin ismi değil, bir teknolojiye verilen addõr. Tercihe bağlõ olarak ASP proramlamada JScript, JavaScript yada VBScript dillerinden biri kullanõlabilir. En yaygõn olarak VB script kullanõlmaktadõr. Visual Basic Scripting de adõndan da anlaşõlacağõ gibi VB programlama dilinin bir web için uyarlanmõş bir versiyonudur. Tam anlamõ ile bir VB bilgisi gerektirmez. Ne var ki, VB' ne kadar iyi bilinir ve hakim olunursa o kadar çok karmaşõk işler yapõlabilir. Kullanõcõ taraflõ bir dil olan html ye karşõn, ASP sunucu taraflõ bir teknolojidir (server side application). Şöyleki; kullanõcõ bir html dosyasõ vasõtasõyla sunucudaki asp komut dosyasõna veri gönderir ve bu veriye bağlõ olarak bir talepte bulunur. ASP dosyasõ içerisindeki kod, sunucu üzerinde çalõştõrõlõr, kullanõcõnõn talep ettiği bilgi hazõrlanõr ve kullanõcõya gönderilir. Dolayõsõ ile kullanõcõ sadece kendisine gönderilen sonuçlarõ görebilir, ASP dosyasõnõn içeriğini göremez. Kullanõcõ sunucu tarafõnda neler olup bittiğini bilmezken kendisine gelen sayfanõn kaynağõna (source) baktõğõnda ASP kodlarõnõ değil, Internet sunucusunun onun için hazõrladõğõ HTML kodlarõnõ görür. Kullanõcõ, sunucu bilgisayardan herhangi birşey talep ettiğinde sunucudaki Internet Information Server (IIS) devreye girer. IIS çağrõlan dosyanõn uzantõsõna bakarak farklõ şekilde davranõr. Eğer çağrõlan bir html dosyasõ ise IIS bu dosyayõ ve bileşenlerini kullanõcõya paket halinde gönderir ve dosya kullanõcõnõn tarayõcõsõnda yorumlanõr. İstemcinin talebi bir ASP sayfasõysa IIS bu sayfanõn içeriğine bakar, sayfada kullanõlan scripting dilinin yorumlayõcõsõnõ çağõrõr. Yorumlayõcõ ASP dosyasõndaki komutlarõ uygulayarak kullanõcõya gönderilecek veriyi hazõrlar ve sonuç veri IIS tarafõndan HTML formatõnda kullanõcõya gönderilir. ASP sisteminin dezavantajõ Web sunucunuza daha fazla yük getirmesidir. Normal bir HTML sayfasõnõn sabit diskten alõnarak sunulmasõ sunucuya fazla yük getirmezken ASP sayfalarõnõn işlenmesi sunucunuzun değerli bellek ve işlemci kaynaklarõndan daha fazla yararlanacaktõr. (HTML sayfalarõnõn kullanõcõya gösterilmesi direk olarak dosyalarõn transferi işlemidir Buna karşõlõk,
ASP talebiyle sunucuda bir komut dosyasõ çalõştõrõlmakta, bir takõm değişkenlerin hafõzaya alõnmakta, dolayõsõ ile bellek işgal edilmektedir.) Sunucu taraflõ bir teknoloji oluşu, özellikle karmaşõk ve güvenlik gerektiren internet uygulamalarõnda ASP nin başlõca alternatif olarak tercih edilmesine sebep olmuştur. Ziyaretci defteri, mesaj panosu, alõşveriş sitesi gibi özellikle web üzerindeki veri tabanõ uygulamalarõ için ASP çok elverişlidir. Access veya Oracle gibi veri tabanlarõna rahatlõkla erişebilmekte, SQL dili kullanabilmektedir. ODBC bağlantõsõ yapõlabilen tüm veritabanlarõna ASP kullanarak ulaşmak mümkündür. ASP nin güvenliği, kullanõcõnõn ASP dosyasõnõn içeriğine erişememesi, sadece verilen kadarõ ile sonuçlarõ görebilmesinden kaynaklanmaktadõr. Sunucu taraflõ olmasõnõn bir başka avantajõ da kullanõcõnõn bilgisayarõnõn yada tarayõcõsõnõn (browser) ASP yi desteklemesi gibi bir şeye ihtiyaç duymamasõdõr. Kullanõcõnõn bilgisayarõndan bağõmsõz olarak tüm işlemler sunucu tarafõnda yapõldõğõ için farklõ tarayõcõlarda farklõ farklõ sonuçlar almak gibi bir ihtimal sözkonusu değildir. HTML zaten kullanõcõ tarafõnda çalõştõğõ için kullanõcõ kendi bilgisayarõndaki herhangi bir tarayõcõda, hazõrladõğõ sayfalarõ test edebilir. Fakat Win 95 ve 98 işletim sistemlerinde ASP kodlarõnõn düzgün çalõşõp çalõşmadõğõnõ direk olarak test etmesi mümkün değildir. Bunun için PWS (Personel Web Server ) denilen ASP yorumlayõcõsõnõn bilgisayara kurulmuş olmasõ gereklidir. ASP sayfalarõnõ test etmenin bir başka yolu ise dosyalarõ önce bir internet sunucusuna kaydetmektir. Bunun için ücretsiz web sayfasõ veren internet sitelerinden yararlanmak mümkündür. Yalnõz bu tür bir site seçilirken ASP desteği verip vermediğine bakõlmalõdõr. HTML de olduğu gibi ASP kodlarõ da herhangi bir text editöründe yazmak mümkündür. Aslõnda ASP dosyasõ HTML kodlarõnõ da içeren bir yapõya sahiptir. Bir dosyanõn uzantõsõnõn.asp olmasõ o dosyanõn içeriğinin tamamõnda yada bir kõsmõnda ASP kodlarõnõn yazõlõ olduğunu gösterir. Bunun dõşõnda HTML kodlarõnõ da içerebilir. Böyle bir dosyada <% tagõyla ile başlayõp %> ile biten satõrlar VBscriptle yazõlmõş ASP kodlarõnõ gösterir ve sunucuya bu aralõktaki komutlarõn sunucuda çalõştõrõlmasõnõ söyler. Bu aralõğõn dõşõndaki HTML kodlarõ ise kendi browserõnda yorumlanmak üzere kullanõcõya gönderilir. Şu örnek ASP kodunun çalõşma şeklinin adaha kola anlaşõlmasõnõ sağlayacaktõr; <html> <head> <title>merhaba Dünya</title> </head> <body> <% response.write date %> </body> </html> Bu kõsa programda kullanõlan response.write komutunun anlamõ kendinden sonra gelen
fonksyon veya değişkeni ekrana yazdõr demektir. Programda yer alan başlangõç ve bitiş taglarõ arasõndaki komutlar server tarafõndan çalõştõrõlarak kullanõcõ tarafõna çõktõlarõ yollanacaktõr. Kullanõcõ gönderilen sayfanõn kaynak kodu ve görüntüsü şu şekilde görecektir. <html> <head> <title>merhaba Dünya</title> </head> <body> 3/27/2001 </body> </html> Görüldüğü gibi kullanõcõya hiçbir ASP kodu gitmedi. Sadece sunucu tarafõndan çalõştõrõlan programõn çõktõsõ olan tarih değeri gitti. Sanki bu sayfa günlük değiştirilip her gün yeni tarihler giriliyormuş gibi. ASP teknolojisinin sağladõğõ kolyalõk basit olarak bu örnekte görülmekte. Her gün web sayfasõnõ o günün tarihine göre güncelleme külfetinden kurtulup, bütün işlemi sunucuya yüklemiş oluyoruz. İnternet üzerinde CBS Günümüzde, veriyi organize eden CBS ile veri paylaşõm platformu olarak öne çõkan internet artõk birlikte anõlmaya başlanmõştõr. Nitekim bu gün bir çok firma, bu global ağ üzerinde coğrafi bilgiyi paylaşmak için yeni sistemler üzerinde çalõşmaktadõr. Özellikle gelişmiş ülkelerde bölge özellikleri, kaynaklar, ulaşõm, ekonomik ve kültürel dağõlõm, uydu bağlantõlõ olarak gerçek-zamanlõ deprem ve hava verilerine erişim gibi bilgiler detaylõ veri tabanlarõ ile kullanõcõlara açõlmaktadõr. Örneğin, bir kent plancõsõ, bir proje geliştirecekse bilgilere internet ile erişebilmekte veya yapõlmõş örneklere ulaşabilmektedir [8].
Buradan hareketle, internet üzerindeki CBS uygulamalarõnõ içeren ve veri paylaşõmõnõ sağlayan web sitelerini genel olarak şu şekilde gruplayabiliriz. Veri Sağlayõcõlar: CBS lerin en önemli aşamalarõndan olan verinin elde edilmesine yönelik hizmet vermek üzere hazõrlanmõş sitelerdir. Bu sitelerde hazõr olarak sunulan veriler kullanõcõ tarafõndan kendi sistemine transfer edilebilir. Daha önceden sayõsallaştõrõlmõş ve kullanõma hazõr hale getirilmiş verilerin paylaşõmõ, ihtiyaç duyanlara ulaştõrõlmasõ ve böylece mükerrer veri üretiminin önüne geçilerek, tasarruf sağlanmasõ anlayõşõ ile oluşturulmuşlardõr. Bu servislere olan talep, coğrafi veriye ihtiyaç duyan teknik bir kullanõcõ kesimi ile sõnõrlõdõr [2]. Bunlarõn bir kõsmõ ücret karşõlõğõnda hizmete sunulurken (ABD Jeolojik Ölçmeler - http://www.usgs.gov, Harita Genel Komutanlõğõ www.hgk.gov.tr, UK Ordance Survey www.ordsvy.gov.uk), bir kõsmõ da karşõlõksõzdõr (www.gisdatadepot.com). Durağan Haritalar: Sadece html dili kullanõlarak tasarlanan ve webdeki diğer dökümanlar gibi birbirine bağlõ olarak çalõşan sayfalardõr. Söz konusu sitelerdeki haritalarõn görüntüleme, inceleme ve sorgulama açõsõndan çok verimli olduğu söylenemez. Resim formatõnda hazõrlanan haritalarõn belirli bölgelerine tõklandõğõnda, hyper text yolu ile, daha büyük ölçekte yada farklõ özellikteki, yine resim formatõndaki bir başka harita görüntülenir. Turistik amaçlõ bilgilendirme için hazõrlanmõş olan Virtual Tourist sitesi bu bu gruba örnek olarak verilebilir (http://www.vtourist.com) [2]. Bir başka örnek ise http://www.mapquest.com sitesidir. Virtual Tourist (www.vtourist.com) Dinamik Harita Tarayõcõlarõ: Bu siteler etkileşimli olarak haritalarõ görme, büyütme/küçültme (zoom) ve kaydõrma yaparak harita üzerinde gezinme (pan) imkanõ tanõrlar [2]. Bu tip sitelerin hazõrlanmasõnda html dili yeterli olmaz. Söz konusu işlemleri yapabilmesi için Script, ASP gibi dillerle desteklenmelidirler. Dinamik harita tarayõcõlarõ için ülkemizden tipik bir örnek, İstanbul Büyükşehir Belediyesi nce sunulan Kent Planõ dõr (http://212.174.15.14). Tüm sokaklarõn sorgulanabildiği sitede, yukarõdaki özellikler kullanõlarak haritalar incelenebilmektedir. Bir başka örnek, ABD Sayõm Bürosu nun TIGER (Topologically Integrated Geographic Encoding and Referencing) servisidir
(http://tiger.census.gov). Yine www.multimap.com sitesinden çok geniş bir harita arşivine erişmek mümkündür. İstanbul Kent Planõ ABD Sayõm Bürosu: TIGER (http://tiger.census.gov) İnternet Harita Sunucularõ (İHS): Dinamik harita tarayõcõlara benzemekle birlikte çok daha geniş, CBS sorgu ve analiz olanaklarõna kõyasla da oldukça sõnõrlõ özellikler sunarlar. Harita üzerinde dolaşmak, istenen ölçekte büyütme/küçültme yapmak ve detaylar hakkõnda daha ayrõntõlõ bilgi almak mümkündür. İHS ler her bir elemana ait özellikleri sorgulamak, iki nokta arasõndaki mesafeyi bulmak, tabaka açõp kapamak ve farklõ tabakalarõ birlikte görmek gibi imkanlar da sunarlar. Sorgulamada en yaygõn kullanõlan tekniklerden biri "adres eşleştirme (address matching)", yani verilen bir adresin harita üzerinde konumlandõrõlmasõdõr [2]. İnternet harita sunucularõ, genelde İnternet tarayõcõlarõna (web
browser) destek veren ilave yazõlõmlarla (plug-in) birlikte kullanõlmaktadõr. Kullanõcõ internet üzerinden etkileşimli olarak haritalarõ incelerken, bilgisayarõnda bu yazõlõm çalõşmalõdõr. Çünkü, söz konusu haritalar http tarafõndan tanõnmayan dökümanlardõr. Bunlar birer resim değil, ilgili yazõlõmlara ait özel dosyalardõr. İşte bu yüzden, büyük CBS yazõlõm firmalarõ bu amaca yönelik yazõlõmlar geliştirmiş, son yõllarda IHS ler yaygõnlaşmõştõr. ESRI, Arc/Info, ArcView ve MapObjects için "Internet Map Server (ArcIMS)" yazõlõmõnõ piyasaya sürmüştür. ArcIMS harita sunuculu site örneklerine, ESRI sitesinden ulaşmak mümkündür (http://www.esri.com). ESRI nin ülkemizdeki temsilci firmalardan biri olan İşlem Şirketi de sitesinde (www.islem.com.tr) ArcIMS uygulamalarõndan örnekler sergilemektedir. Intergraph Co. firmasõnõn yazõlõmõ olan, GeoMedia Web Map tarafõndan hazõrlanan etkileşimli internet haritalarõnõ görebilmek için, GeoMedia Viewer yazõlõmõnõn bilgisayarda kurulu olmasõ gerekmektedir. Söz konusu yazõlõm ve internet harita örnekleri www.intergraph.com/gis/gmvm/ adresinde sunulmaktadõr. Kurulmasõnõn ardõndan, internet üzerinden sunulan etkileşimli haritalarõ ayrõntõlõ şekilde, tabaka yapõsõna göre sorgulama imkanõ veren MapGuide, yazõlõmõ ise, Autodesk firmasõnca üretilen bir IHS dir. Sayõsal Grafik firmasõnõn sitesinden Kocaeli Bilgi Sistemi, Türkiye Deprem Sitesi, Beyoğlu Bilgi Sistemi gibi detaylõ örneklere ulaşmak mümkündür (www.sayisalgrafik.com.tr). Autodesk Mapguide ile Kocaeli Afet Bilgi Sistemi (www.sayisalgrafik.com.tr) MapInfo tarafõndan geliştirilen MapXtreme yazõlõmõ da bir başka İHS örneğidir. Bu yazõlõm kullanõlarak, New-York eyaleti için hazõrlanan sitede, tipik bir örnek sunulmaktadõr (www.semi-ny.com). ASKİ tarafõndan hazõrlanan Ankara haritasõ da yine bir MapXtreme uygulamasõdõr. Son olarak Bentley (MicroStation) firmasõnca sunulan ve CGMActiveX.exe programõ kullanõlarak, web üzerinde sergilenen haritalarõ sorgulamaya imkan veren örnekler, DGN firmasõnõn www.dgn.com.tr/gis_galeri/gis_galeri.htm adresinden incelenebilir.
MapInfo-MapXtreme ile New-York Eyaleti (www.semi-ny.com) Bugün bu IHS leri kullanan çeşitli siteler mevcuttur. Bir örnek, California Eyaleti Sacramento kenti sitesidir (www.dbplanners.com). Vatandaşlar bu siteden caddeler, nehirler, parklar gibi coğrafi detaylar yanõnda, çöp toplama günleri, suç istatistikleri gibi bilgileri bir harita ile bütünleşik ve etkileşimli olarak alabilirler [2]. KBS ve İnternet Kent Bilgi Sistemleri (KBS), Coğrafi Bilgi Sistemlerinin kent bazõnda bir uygulamasõ olan konumsal bilgi sistemlerinden biridir. Şüphesiz ki, böylesi bir sistemin odağõnda belediyeler olacaktõr. Yerel yönetimler ülkemizde vatandaşlarla en fazla muhatap olan kurumlarõn başõnda gelmektedir. Su, doğalgaz, imar, vergiler ve daha bir çok konuda insanõmõzõn yolu belediyeden geçmektedir. Bütünüyle kurulmuş bir Kent bilgi Sistemi bu hizmetlerin karşõlanmasõnda etkili ve verimli olmalõdõr. Söz konusu hizmetlerin her aşamasõnda vatandaşla belediye karşõ karşõyadõr. Bu açõdan bakõldõğõnda internet, vatandaş ile yerel yönetimler arasõnda iletişim kurmada kullanõlabilecek etkili bir yöntemdir. İnternet teknolojisi kullanõlarak oluşturulan şehir haritalarõ üzerinden; Adres bilgilerinin edinilmesi, En kõsa mesafelerin tespiti, Şehirle ilgili turistik verilere, alõşveriş merkezlerine, kültürel tesislere vs. ulaşõlmasõ,
Trafikle ilgili bilgilerin, kapalõ yollarõn, bakõm çalõşmalarõnõn, trafik akõş yönlerinin, sõkõşõklõklarõn, çeşitli kavşaklara ait kamera görüntülerinin izlenebilmesi, Merkezi yerlere yerleştirilen bankamatik benzeri kiosk terminal leri sayesinde sözü geçen bilgilere ulaşõmõn kolaylaştõrõlmasõ mümkündür. Bunlarõn dõşõnda; Her türlü başvuru ve talebin iletilmesi ve bilgi ve belgenin edinilmesi, Su doğalgaz vs. gibi hizmetlere ait fatura bilgilerinin iletilmesi ve ödemelerin yapõlmasõ, Çevre temizlik ve bina vergilerinin tahsilatõ, beyannamelerinin doldurulmasõ, gibi bir çok işlem on-line olarak internet üzerinden gerçekleştirilebilir. Belediyelerin imarla ilgili faaliyetlerinde de internetin kullanõlmasõ bir çok açõdan kazanç sağlayacak ve vatandaşlarõn memnuniyetine sebep olacaktõr. Örneğin, imar uygulamalarõ ve plan değişikliklerinin askõ aşamasõnda, ilgili vatandaşlara ulaşõlamamasõ, büyük sõkõntõlara yol açmaktadõr. Kesinleşen ve tescili yapõlan uygulamalarõn arkasõndan, sonradan haberdar olan bir çok maliğin mağdur olduğu ortaya çõkmakta, açõlan ve aleyhte sonuçlanan davalar belediyelere ayrõ bir yük getirmektedir. Askõ işleminin internet üzerinden de yapõlarak, vatandaşlara parsellerinin durumu hakkõnda sözel ve grafik olarak bilgi verilmesi, bu problemlerin çözümünde büyük katkõlar sağlayacaktõr. Böylece mülkiyet sahiplerinin belediyeye gelmelerine gerek kalmayacak, şehir ve hatta yurt dõşõnda bile olsa bu bilgilerden haberdar olabilecek ve gerekirse uygulama ile ilgili taleplerini askõ süresi içinde yine internet vasõtasõ ile iletebileceklerdir [5]. Yine, imarla ilgili belgelerin internet üzerinden verilebilir hale getirilmesi hem belediyeler hem de vatandaşlar açõsõndan büyük kolaylõk sağlayacaktõr. İmar Durumu, Yapõ Yeri Uygulama Krokisi vs gibi belge taleplerinin internet üzerinden karşõlanmasõ artõk hayal değildir. Kullanõcõlarõn parselleri ile bilgileri, söz konusu amaçlar için hazõrlanmõş olan web sayfalarõndaki formlara girmelerinin ardõndan, otomatik olarak ve anõnda, istedikleri belgelere ulaşmalarõ ve çõktõsõnõ alabilmeleri, yerel yönetimlerin internet yoluyla verebilecekleri hizmetlerdendir. Eksiksiz bir KBS bu ve benzer her türlü ayrõntõyõ içermelidir. Nitekim, bu bildiride, söz konusu hizmetler için pratikte kullanõlmak üzere geliştirilen bir uygulama yazõlõmõ tanõtõlmõş olup, bununla ilgili ayrõntõlar aşağõdadõr. Internet üzerinden bilgilere ve veritabanlarõna erişim halk seviyesindedir. Dolayõsõ ile güvenlik mekanizmalarõnõn iyi kurulmasõ ile, uygulamalar, sadece özelleştirilmiş bir takõm sorgulamalara izin vermeli, birimlerin veritabanlarõ, koruyucu duvar (firewall)'lar veya özel koruma prosedürleri tarafõndan korunmalõdõr [8]. Halk seviyesi sistemlerin fonksiyonlarõ: Veriye sadece okuyucu olarak erişim Menü ve mouse desteği, kolay kullanõcõ arayüzü, Programlõ konumsal sorgulamalar, Programlõ veritabanõ sorgulamalarõ gerçekleştirecek şekildedir. Şüphesiz ki, KBS bünyesinde internetin kullanõlmasõna yönelik örnekler daha da arttõrõlabilir. Her alanda olduğu gibi KBS nde de internetin kullanõmõ artõk kaçõnõlmazdõr.
Yukarõdaki örneklerde belirtilen türden uygulamalarõ içermeyen sistemler bir yönü ile eksik olacaktõr. KBS, uygulama programlarõ ve internet uygulamalarõ ile birlikte bir bütündür. Ve bunlarõ verimli bir şekilde kullanabilenler tam anlamõyla sistem olarak adlandõrõlabilirler. İnternet Üzerinden Parsel Bazlõ Konumsal Belgelerin Sunulmasõ Yukarõda da anlatõldõğõ gibi internet in kullanõmõyla beraber artõk kimseyle muhatap olmadan sisteme girmek, her türlü başvuru ve talebi iletmek, bilgi ve belgeyi edinmek mümkün olmaktadõr. Günümüzde her türlü bankacõlõk işleminin on-line olarak yapõlabilir hale gelmesi buna tipik bir örnektir. Kamu kuruluşlarõnda yaşanan yoğunluğu azaltmada, internet etkili bir yol olarak göze olarak çarpmaktadõr. Özellikle, Belediye ve Kadastro Müdürlükleri nin faaliyetlerinde, başta gelen işlemlerden olan, çap, imar durumu, ve aplikasyon krokilerini hazõrlamak, bu kurumlarõn çilesi haline gelmiş bir prosedürdür. Bilhassa, hõzlõ gelişen, büyük yerleşim merkezlerindeki kurumlar, geleneksel yöntemlerle yapõmõ süregelen, yorucu, külfetli ve zaman alõcõ bu işlemlerden bunalmaktadõrlar. Sürekli ve yoğun bir şekilde tekrarlanan bu rutin işler, yõğõlmaya, faaliyetlerin yavaşlamasõna ve vatandaş ve personelin şikayetine sebep olmaktadõrlar. Bu problemlerin çözümü, günümüz teknolojilerini etkin bir şekilde kullanmaktan geçmektedir. Söz konusu belgelerin internet üzerinden on-line olarak sunulmasõ sayesinde vatandaşlar, oturduklarõ yerden, ihtiyaç duyduklarõ belgeyi elde edebilecekler ve böylece kurumlar da büyük ölçüde rahatlayacak ve hizmet kalitesini arttõrmõş olacaklardõr. Nitekim, 8. beş yõllõk kalkõnma planõnda da ülkemizdeki kadastro hizmetlerine değinilerek Birimce internette web sayfasõ açõlarak, yer kontrol noktalarõna ait bilgiler bedeli karşõlõğõnda kullanõcõlara sunulmalõdõr. denmektedir [6]. Gerçekleştirilen uygulama, bu tip problemleri çözmek için tasarlanmõş, parsel bazlõ bilgi ve belgeleri hazõrlamaya yönelik bir otomasyon yazõlõmõdõr. İmar çapõ, bina yeri uygulama krokisi, kadastro çapõ, aplikasyon krokisi vs. gibi belgelerin hõzlõ bir şekilde üretimi amaçlanmõştõr. Bir parseli belirleyen asgari gerekli veri olan, numarasõ nõn girilmesinin ardõndan, istenen bilgi ve belgelerin hazõrlanmasõ otomatik olarak olarak gerçekleştirilmektedir. Sistem, kurum içi kullanõm ve internet üzerinden- halk seviyesinde kullanõm olmak üzere iki modülden oluşmaktadõr. Etkin bir KBS altõnda, onun bir parçasõ olarak çalõşacak şekilde tasarlanan yazõlõmõn, kurum içi kullanõma yönelik olarak hazõrlanan modülünde, sözkonusu belgelere ait veri yönetimi teknik personelin kontrolündedir. Başka veri kaynaklarõndan, yazõlõmõn veri tabanõna veri transferi, hazõrlanan dönüşüm programlarõ sayesinde otomatik olarak gerçekleştirilebilmektedir. Ayrõca belgelerin hazõrlanmasõ esnasõnda formun sözel bilgi içeren hanelerinde yapõlan herhangi bir değişiklik otomatik olarak belgenin grafik kõsmõnda uygulanmaktadõr. Mesela ekrandaki hazõr belge üzerinde ön bahçe mesafesi değiştirildiğinde, şekil üzerindeki mesafe de anõnda yenilenmektedir. Aynõ şekilde ölçek hanesi
değiştirildiğinde şekil istenen ölçekte tekrar çizilmektedir. (Bu uygulama ile ilgili ayrõntõlar için yazarõn [4] deki bildirisine başvurulmalõdõr.) Sistemin halk seviyesi kullanõm modülünde ise söz konusu belgelerin internet üzerinden ilgili kişilere sunulmasõ amaçlanmõştõr. Oluşturulan prototipte, hazõrlanan ara yüzler vasõtasõ ile kullanõcõya ada ve parsel numarasõ sorulmakta, ardõndan o parsele ait imar durumu yada kadastro aplikasyon krokisi web üzerinden görüntülenmektedir. İstenirse belgenin yazõcõ çõktõsõ alõnabilmektedir. Bölüm 2.2 de açõklanan halk seviyesi sistem fonksiyonlarõna uygun olarak, sadece bu verilerin girişine izin verilmekte, başka bir değişiklik yapõlmasõna imkan tanõnmamaktadõr. Sistem etkin olarak bir kurumda kullanõma açõldõğõ takdirde, daha ayrõntõlõ güvenlik sistemlerinin kurulmasõ ve ilgili belgelere ait harç ödemelerinin yapõlabilir hale getirilmesi gereklidir. Başvuru sahibinin nüfus bilgilerinin ve parselle ilgisinin de teyid edilmesi bir başka önemli noktadõr. Söz konusu ödemeler kredi kartõ ile olabileceği gibi banka kanalõyla da yapõlabilir. Ödemenin ardõndan, bir şekilde (eposta vs.) kullanõcõya ulaştõrõlan şifre ile sisteme giriş yapõlarak belgelere ulaşmak mümkün olacaktõr. Kullanõcõ tarafõndan çõktõsõ alõnan belgenin resmi bir nitelik kazanmasõ ve geçerli olmasõ açõsõndan, sayõsal imza denen yöntemler ile belgeler onaylanabilmelidir. Bunlar, sistemin pratikte kullanõlmasõ aşamasõnda ele alõnmasõ gereken önemli ayrõntõlardõr. Aşağõda Internet Explorer altõnda çalõşan on-line imar durumu ve aplikasyon krokisi örnekleri görülmektedir. İnternet Üzerinden on-line İmar Durumu.
İnternet Üzerinden on-line Aplikasyon Krokisi KAYNAKLAR 1. BARRON, E., SAVETZ, B., Internet Unlished, Çev. N. Bahar, D, Türkmen, Sistem Yayõncõlõk, İstanbul,1998 2. CÖMERT, Ç., BOSTANCI, H.T., Turist Bilgi Sistemleri ve Trabzon Örneği, Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamalarõ Sempozyumu, KTÜ, Trabzon, 1999 3. ÇAĞILTAY, K., Herkes İçin İnternet, ODTÜ, Tübitak, Trnet, Nisan 1995 4. KARAS, İ., R., and BAZ, İ., AM/FM Algorithms For Automatic Detection and Preparation of Application Plans, Fourth International Symposium, Turkish-German Joint Geodetic Days, Berlin, April 2001 5. KARAS, İ., R., Coğrafi Bilgi Sistemlerine Yönelik İnternet Uygulamalarõ ve Yazõlõm Geliştirme, Yüksek Lisans Tezi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Gebze, 2001 6. K 7. SABAH gazetesi, Teknoloji Dünyasõnda İki Dakikada Neler Oluyor?, s.9, 25.06.2001 8. TOKMAN, L., Kentsel Tasarõmda Bilgi Sistemleri ve Uluslar arasõ Yaklaşõmlar, Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamalarõ Sempozyumu, KTÜ, Trabzon, 1999
9. YOMRALIOĞLU, T., Coğrafi Bilgi Sistemleri, Temel Kavramlar ve Uygulamalar, Trabzon, 2000