DÜNYADA VE TÜRKİYE DE KADIN SAĞLIĞININ DURUMU Doç. Dr. Günay SAKA DÜTF HSAD Mayıs 2011 1
Amaç: Bu dersin sonunda öğrenciler dünyada ve Türkiye de kadın sağlığının durumu konusunda bilgi kazanacaklardır. 2
Öğrenim hedefleri: Kadın sağlığı göstergeleri Kadının toplumsal sosyal statüsü Kadın sağlığını etkileyen faktörler 3
KADIN SAĞLIĞI GÖSTERGELERİ Anne ölüm hızı (AÖH), Anne ölüm oranı (AÖO) Orantılı anne ölüm hızı Temel obstetrik bakım Perinatal bebek ölüm hızı (PNBÖH) Toplam doğurganlık hızı (TDH) Yaşa özel doğurganlık hızı Tamamlanmış doğurganlık hızı Yaşam boyu anne ölüm riski Düşük Toplam düşük hızı İsteyerek düşük oranı 4
KADIN SAĞLIĞI GÖSTERGELERİ Kontraseptif prevalansı Antenatal bakım alma prevalansı Sağlık personeliyle yapılan doğum oranı Temel obstetrik bakım varlığı Kapsamlı gerekli obstetrik bakım varlığı DDA prevalansı Gebelerde sifiliz sıklığı Kadınlarda anemi sıklığı Genital mutilasyon sıklığı Kadında infertilite sıklığı Gebelerde HIV sıklığı 5
Tanımlar: Anne ölümü: bir kadının gebelik döneminde veya gebeliğin sonlanmasından sonraki 42 gün içerisinde, gebeliğin süresine ve yerine bakılmaksızın, gebelik durumunun ya da gebelik sürecinin şiddetlendirdiği tesadüfi olmayan nedenlerden kaynaklanan kadın ölümüdür. Direkt obstetrik ölüm İndirekt obstetrik ölüm 6
Tanımlar: Doğrudan (direkt) anne ölümleri, gebelik durumunda (gebelik boyunca, doğumda ve lohusalık döneminde) yapılan müdahaleler, ihmaller, yanlış verilen bakım hizmeti ya da yukarıda sözü geçen olaylar zinciri sonucunda meydana gelen obstetrik komplikasyonlar olarak tanımlanmaktadır. Doğrudan anne ölüm nedenleri, gebelikle birlikte ortaya çıkan fiziksel ve psikolojik durumlara direkt olarak bağlı olan nedenlerdir. En belirgin olanlar, hemoraji, sepsis, eklampsi, emboli, sezeryan sırasındaki cerrahi ya da anestezi komplikasyonlarıdır. 7
Tanımlar: Dolaylı (indirekt) anne ölümleri, daha önceden varolan bir hastalığın veya hastalıkların gebelik sırasında gelişen ama obstetrik kaynaklı olmayan ancak gebeliğin fizyolojik etkilerinin şiddetlendirdiği kadın ölümleridir. Örneğin, şeker hastalığı, HIV/AIDS, anemi, kalp rahatsızlığı, intihar. Tesadüfi nedenler, bir kadının gebe olmasa bile ölümüne neden olabilecek olaylar olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, trafik kazası. 8
Tanımlar: Geç anne ölümü (Late maternal death): doğumdan sonra 42 gün ile bir yıl arasında direkt veya indirekt nedenlerle kadının ölmesi. Gebelikle ilişkili (gebeliğe bağlı) ölüm (Pregnancy-related death) : bir kadının gebelik süresince ya da gebeliğin sonlanmasından sonraki 42 gün içerisinde herhangi bir nedenle ölmesi olarak tanımlanmaktadır. Kadın ölümleri kavramı üreme çağında ölen kadınlar için kullanılmaktadır. 15-49 yaş grubundaki kadınlar, üreme çağında olan kadınlar olarak tanımlanmıştır. 9
Tanımlar: Temel gerekli obstetrik bakım (A basic essential obstetric care -BEOC) : Her 500 000 kişi için, son üç ayda aşağıdakilerin varlığı : Parenteral antibiyotik Oksitosik, antikonvülsant Plasentanın elle çıkarılması Kalıntıların çıkarılması Yardımlı vaginal doğum (vakum, forceps) Kapsamlı temel obstetrik bakım (A comprehensive essential obstetric care-ceoc): önceki 6 faktöre ek olarak: Sezaryen Kan transfüzyonu 10
Tanımlar: Anne ölüm oranı, 100,000 canlı doğumda anne ölümlerinin sayısıdır. AÖO=(anne ölümlerinin sayısı/canlı doğumların sayısı)*100,000 olarak hesaplanmaktadır.. Anne ölüm hızı, üreme çağındaki 100,000 kadında anne ölümlerinin sayısı olarak ifade edilmektedir. AÖH=(anne ölümlerinin sayısı/üreme çağındaki kadınların sayısı)*100,000 olarak hesaplanmaktadır. Yaşam boyu anne ölüm riski, üreme çağının sonuna kadar dolaysız ya da dolaylı anne ölüm nedenleriyle ölme riskidir. Yaşam boyu risk = (1 (1 AÖH))35 olarak hesaplanır. 11
Tanımlar: Gebeliğe bağlı ölüm oranı, 100,000 canlı doğumda gebeliğe bağlı ölümlerinin sayısıdır (ölüm nedenine bakılmaksızın). GBÖO=(gebeliğe bağlı ölümlerinin sayısı/canlı doğumların sayısı)*100,000 olarak hesaplanmaktadır.. Gebeliğe bağlı ölüm hızı, üreme çağındaki 100,000 kadında gebeliğe bağlı ölümlerinin sayısı olarak ifade edilmektedir. GBÖH=(gebeliğe bağlı ölümlerinin sayısı/üreme çağındaki kadınların sayısı)*100,000 olarak hesaplanmaktadır. Yaşam boyu gebeliğe bağlı ölüm riski, üreme çağının sonuna kadar gebeliğe bağlı bir nedenden dolayı ölme riskidir. Yaşam boyu risk = (1 (1 GBÖH)) olarak hesaplanır. GBÖH, ondalık sayı olarak ifade edilmektedir. Biomedikal risk faktörleri, gebelik süresince varolan ve gebelik sonucunun olumsuz olma riskini artıran koşullar ve alışkanlıklardır. 12
Anne ölüm oranı : Belirli bir bölgede/ülkede, belirli bir sürede gebeliğin 1. Gününden postpartum 42. Gün arasında meydana gelen ölümler AÖO = X100 000 Aynı bölgede aynı süredeki canlı doğum sayısı Mayıs 2011 DÜTF HSAD 13
Anne ölüm hızı : Belirli bir bölgede/ülkede, belirli bir sürede gebeliğin 1. Gününden postpartum 42. Gün arasında meydana gelen ölümler AÖH = X100 000 Aynı bölgede aynı 15-49 yaş kadın sayısı Mayıs 2011 DÜTF HSAD 14
Orantılı anne ölüm hızı : Belirli bir bölgede bir yıl boyunca görülen anne ölüm sayısı X 1000 Aynı bölgede aynı yılda ölen 15-49 yaş kadın sayısı Mayıs 2011 DÜTF HSAD 15
Anne ölüm hızı (AÖH) Anne ölümleri doğrudan ve dolaylı obstetrik nedenleri kapsamaktadır. Kadın sağlığının ve obstetrik hizmetlerin göstergesidir. Bir toplumda gebe kalmadaki risk derecesi hakkında fikir vermesinin yanı sıra ana sağlığı hizmetlerinin yeterli olup olmadığı hakkında bilgi verir Gelişmiş ülkelerde 10 ve altındadır. Gelişmekte olan ülkelerde 50 500 civarındadır. 16
17
Perinatal bebek ölüm hızı Perinatal dönem: gebeliğin 22. haftası doğum sonu ilk 7 gün arası Nedenler daha çok obstetrik hizmetlerin varlığı ve niteliği ile ilgili: toksemi, gebelik kanamaları, doğum travması v.b. Toplumda ana sağlığının düzeyini, doğu öncesi bakımın yeterli, doğumların sağlıklı koşullarda yapılıp yapılmadığının göstergesidir Gelişmiş ülkelerde 8-10 veya daha az, gelişmekte olan ülkelerde 30-40 ve daha fazladır. Türkiye de 40 civarındadır. TNSA 2003 de 24 olarak hesaplanmıştır. (ölü doğum+erken neonatal ölümler / >7 aylık gebe sayısı) 18
Perinatal bebek ölüm hızı PNBÖH= Bir toplumda bir yılda ölen 22. haftadan sonra olan ölü doğumlar ve canlı doğup ta 0-7 günlük iken ölen bebek sayısı Toplam (canlı + ölü) doğum sayısı X k (1000) 19
Toplam doğurganlık hızı (TDH) Belirli bir dönemde, farklı yaş grupları için tahmin edilen yaşa özel doğurganlık hızlarında çocuk sahibi olunması durumunda, bir kadının doğurganlık dönemi boyunca sahip olması beklenen toplam çocuk sayısını gösterir. Ülkemizde 2008 TNSA ya göre 2,16 dir. TDH=Σ fx) F(x): belirli bir yaş grubuna özel doğurganlık hızı Doğurganlık davranışlarını değiştirmeye yönelik politikaların başarısının ölçülmesinde kullanılır 20
21
22
Yaşa özel doğurganlık hızı Belirli sürede x yaşındaki (yaş grubundaki) kadınlar tarafından yapılan canlı doğum sayılarının aynı sürede x yaşında yaşanan tüm kadın yıllara bölünmesiyle elde edilir Tamamlanmış doğurganlık hızı Doğurganlık çağı sonuna gelindiğinde, bir kadına düşen canlı doğum sayısıdır. Yani 45-49 yaş grubu kadınların yapmış oldukları canlı doğum sayısıdır. 2003 yılında 45-49 yaş grubu tüm kadınlarda ort CDS 3,67 (TNSA 2003) 23
Düşük Gebeliğin 22. haftasından önce sonlanması ya da embriyo/fetus 500 gr altında iken gebeliğin sona erdirilmesidir. Toplam düşük hızı: İsteyerek ve kendiliğinden düşüklerin aynı süredeki toplam gebelik sayısına oranıdır. Bir toplumda düşük sorununun düzeyini ve aile büyüklüğünü sınırlandırmada ya da doğum aralıklarının uzatılması ile ilgili talebin düzeyini gösterir. İsteyerek düşük oranı Yüz canlı doğumda, yüz kadında (15-49) veya yüz gebelikte olarak hesaplanabilir AP hizmetlerinin değerlendirilmesinde önemlidir. 24
KADIN SAĞLIĞI GÖSTERGELERİ Doğum öncesi bakım (DÖB) alan gebe oranı Sağlık personeli (SP) tarafından yaptırılan doğumların oranı Düşük doğum ağırlıklı (DDA) bebek prevalansı <2500 gr TNSA 2008 %11 (canlı doğumda) Kadınlarda infertilite prevalansı 15-24 yaş arası kadınlarda HIV prevalansı 25
KADIN SAĞLIĞI GÖSTERGELERİ Kadınlarda anemi prevalansı Beslenme SE düzey, eğitim, sağlık bilinci, kronik has. gibi pek çok faktörden etkilenen sağlıkla ilgili önemli bir sonuçtur. Hb düzeyi gebelerde 110 gr/l, gebe olmayanlarda 120 gr/lt ini altında olan 15-49 yaş kadın yüzdesi Gelişmekte olan ülkelerde gebelerde %50 nin üzerindedir. 26
KADIN SAĞLIĞI GÖSTERGELERİ Gebeliği önleyici yöntemleri bilenlerin oranı Yöntem kullanma hızı Temel obstetrik bakım varlığı 500 bin nüfus için parenteral antibiyotiklerin, oksitosinin ve eklampsi için sedatiflerin verilebilmesini içeren temel obstetrik bakımın verildiği sağlık kuruluşu sayısı Kapsamlı obstetrik bakım varlığı 500 bin nüfus için TOB a ek olarak cerrahi müdahale/ anestezi ve kan transfüzyonunu içeren kapsamlı OB nin verildiği sağlık kuruluşu sayısıdır. 27
Diğer kadın sağlığı göstergeleri : 15-49 yaş grubu kadınlarda jinekolojik hastalık prevalansı Genel doğurganlık hızı Kent 74, kır 90, toplam 79 Kaba doğum hızı Kent 19, kır 21,1, toplam 19,7 28
Kadının toplumsal - sosyal statüsü : Kadın sağlığının önemli bir göstergesidir Toplumsal statü, toplumun ve çevrenin bireye atfettiği sosyal değer olarak tanımlanabilir. Pek çok psiko-sosyal faktörün adeta bileşkesi olarak ortaya çıkan bir sonuçtur Kadının toplumsal statüsünde belirleyici olan faktörler : Toplumsal cinsiyet (gender) rolü Toplumsal cinsiyette eşitlik/ayırımcılık Toplumsal cinsiyette hakkaniyet Eğitim ortaöğrenime kaydolan kız/erkek oranı 29
Kadının toplumsal sosyal statüsü -2: Kadının toplumsal statüsünde belirleyici olan faktörler 2: Çalışma yaşamına katılım ve kazanç İş imkanları Endüstri ve hizmet sektöründe çalışan kadın sayısı Gelir durumunda toplumsal cinsiyet eşitliksizleri Politika alanına katılım Karar verme sürecinde kadının payı Politika alanına katılım Sosyal engeller Kadına karşı ayırımcılık Kadına karşı şiddet Geleneksel uygulamalar 30
Kadın sağlığını etkileyen faktörler : Şekil 1:Kadın sağlığının belirleyicileri Bireysel davranışlar ve psikolojik faktörler Biyolojik faktörler Kadının sağlık durumu Sosyal, ekonomik ve kültürel etkileyici faktörler Beslenme durumu ve sağlık hizmetlerinin durumu/ kullanımı 31
Ailede ve toplumda kadının yeri: Eğitim, meslek, gelir, sosyal ve yasal özerklik Toplumda ailenin yeri Aile geliri, bulunulan yer, ailedeki diğer bireylerin eğitimleri, ve meslekleri Toplumun yeri Toplam ekonomik düzey Toplumun mevcut kaynakları 32
Kadının sağlık durumu: Beslenme durumu (anemi, boy, ağırlık), enfeksiyonlar ve parazitik hastalıklar, diğer kronik koşullar (DM, HT), geçmişte gebelik komplikasyonları öyküsü Doğurganlık durumu Gebelik yaşı, gebelik sayısı Evlilik durumu 33
Sağlık hizmetleriyle ilgili faktörler: SH lerini varlığı, hizmetlerin yeri, TSH ın AP, temel ve kapsayıcı OB hizmetler dahil veriliyor olması Bu hizmetlerin yaygınlığı, ulaşılabilirliği TSH, AP, temel ve kapsayıcı OB hizmetlerin kullanımı 34
35
36
37
ANNENİN EĞİTİM DURUMUNA GÖRE BEBEK VE 5 YAŞ ALTI ÇOCUK ÖLÜM HIZLARI 80 70 60 50 40 30 20 10 0 BEBEK ÖLÜM HIZI EĞİTİMİ YOK İLKOKUL + ÇOCUK ÖLÜM HIZI 5 YAŞ ALTI ÖLÜM HIZI 38
EĞİTİM DURUMUNA GÖRE DOĞUM ÖNCESİ BAKIM ALANLAR 100 80 60 75,4 95,9 EĞİTİM DURUMUNA GÖRE DOĞUMLARIN YAPILDIĞI YER 40 20 0 37,3 EĞİTİMİ YOK İLKOKUL ORTAOKUL + Sağlık Kuruluşunda Evde 100% 80% 60% 40% 20% 0% Eğitimi Yok İlk terk İlk Bitiren Orta terk Orta ve üzeri 39
CİNSİYETE GÖRE İŞ GÜCÜNE KATILMA ORANI 80 79,8 78,3 78,2 70 70,6 60 50 40 45,8 43,6 42,8 39,6 30 20 10 0 1980 1985 1990 2000 KADIN ERKEK TÜİK 40
DÖB Almayanların Gelir Durumuna Göre Dağılımı % (TNSA 2003) 1,5 7,1 12,9 24,2 54,2 En yoksul Yoksul Orta Zengin En zengin 41
Gelir Durumuna Göre DÖB Alma Durumu % (TNSA 2003) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 En yoksul Yoksul Orta Zengin En zengin DÖB almış DÖB almamış Bilmiyor 42