Enerji Yatırımları ve Belirsizliklerin Önemi R. Hakan ÖZYILDIZ Hazine ( E ) Müst. Yrd. DEK TMK Ekim 2009 - İZMİR
İşsizlik ve yatırımlar Türkiye ekonomisinin en önemli sorunu işsizliktir. Her dört genç insandan birisi işsizdir. İster sanayi ister hizmetler alanında olsun yeteri kadar yatırım yapılamaması durumunda, demografik yapı sorunu daha da derinleştirecektir. Yatırımlar için makro ekonomik sorun, ülkedeki tasarruf yetersizliğidir. Yüksek yatırım ihtiyacı için yeteri kadar bol ve ucuz finansman bulunamamaktadır. Hazine Müst. Verilerine göre yatırım teşviki verilen projelerde bir kişilik istihdam için yaklaşık 220 bin liralık yatırım yapılması gerekiyor. Yaklaşık 5,5 milyon insan işsiz ve ümitsiz olduğuna göre; 220 bin X 5,5 milyon = 1,2 katrilyon liralık yatırım gerekiyor. R. Hakan Özyıldız 2
Kamu kesiminin enerji yatırımlarına kaynak ayırmaya pek niyeti yok. Bu durumda iş özel sektöre kalıyor. R. Hakan Özyıldız 3
Özel sektör dışarıdan kaynak bulabilir mi? Uluslar arası Finans Enstitüsü (IIF), gelişme yolundaki ekonomilere yapılacak doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında 2010 yılında artış bekliyor. Fon yöneticileri özellikle enerji yatırımlarına ilgi gösteriyorlar. Yıllar itibariyle Emerging Piyasalara gelen sermaye akımları (Milyar Dolar) R. Hakan Özyıldız 4
Arz güvenliği Diğer yatırımlar için yeterli kaynak bulunsa bile eğer yeteri kadar enerjiniz yoksa fabrikaları, otelleri işletemezsiniz. Bu nedenle orta vadede arz güvenliği, maliyeti çok dikkatle hesaplanarak, sürdürülebilir bir fiyat seviyesinde sağlanmalıdır. Sektörün alt yapısı, piyasa yapısı, makro ekonomik istikrar arz güvenliğini sağlamada en önemli etkenlerdir. Türkiye de durum ne? Bazı yayın organlarında 2050 yılı için tahminler yapılıyor. Ekonomik büyüklükte Çin birinci olurken Türkiye üst sıralarda yer alacakmış. Bu süreci belirleyecek olan enerjiye ulaşımdır. Ucuz enerji kaynaklarına ulaşabilmek için verilecek mücadele yakın gelecekte önemli sorunlara, bölgesel savaşlara yol açabilir. R. Hakan Özyıldız 5
Strateji net mi? Toplum konular hakkında ne kadar bilinçli? Dışa bağımlılık sorununa bakış açısı ne? Enerji yatırımları için uzun vadeli planlama gereği kabul ediliyorsa, plan var mı? Nükleer santral ihalesi hangi nedenle sonuçlanmıyor? Karar için teknik çözümler yeterli mi? Dağıtım özelleştirmelerinde ekonomik kriz engel mi? Kamu, özel sektör ayırımı, gelecekteki rolleri belli mi? Özel sektöre ağırlık verilecekse özelleştirme dışında hangi stratejiler uygulanacak? Doğal gaz ve yenilenebilir enerji kanunlarında değişiklik tartışmaları yine başladı. Yatırımcılar nihai kararlarını beklemeye aldılar. Haklılar, çünkü strateji değişimi söz konusu olabilir. Doğal gazda dağıtım nasıl şekillenecek? İthalat hakkı tüm şirketlere tanınacak mı? Uluslararası anlaşmalar nasıl imzalanacak? R. Hakan Özyıldız 6
Kurumsal yapılanmadaki belirsizlikler Yatırım kararlarını hangi kurum planlıyor? ETKB mı yoksa EPDK mı? Enerji fiyatlarında karar alıcı kim? Yasa EPDK diyor ama uygulamada ETKB etken. Siyasi tercihler sürece çok müdahil oluyor. Enerji KİT leri müdebbir bir tüccar gibi davranamıyor. Zararlarını bütçe üzerinden halka yansıtıyorlar. R. Hakan Özyıldız 7
Yatırım kararı ve belirsizliklerin önemi Enerji yatırımları doğası gereği belirsizlikleri kaldıramaz Sağlıklı tüketim tahminleri hayati öneme haizdir. Üretim ve dağıtım yatırımları için uzun vadeli perspektif gereklidir. Makro ekonomik istikrar olmadan faiz, fiyat ve kur tahminleri sağlıklı olamaz. Bu makro ekonomik değişkenler nakit akımı tahminlerinin temel taşlarıdır. Geçenlerde gazetelerde yer alan doğal gaz fiyatlama formülünün değiştirilmesi düşüncesine bu açıdan bakmakta yarar var. R. Hakan ÖZYILDIZ 8
Enerji yatırımlarında maliyet sorunu İnşaat maliyetleri. Özellikle nükleer ve büyük hidroelektrik santrallerinin inşaat süresi oldukça uzundur. Maliyet kalemlerinde önemli değişiklikler yaşanması büyük olasılıktır. Finansman maliyetleri Tüketiciye ne kadarı yansıtılabilir? Riskleri azaltmak için ne kadar garanti verilebilir? Operasyonel maliyetler İşletme maliyetleri. Yetişmiş, kalifiye eleman sorunları bile gündeme gelebilmektedir. Yakıt maliyetleri (Nükleer, petrol, kömür...) Fiyatlardaki oynaklık sorunu. R. Hakan ÖZYILDIZ 9
Kredilendirme sorunları Makro alt yapı eksiklikleri Kayıt dışılık bilanço verilerinin sağlıklılığını etkiliyor Dolarizasyon bankaların yerli para kaynaklarını azaltırken, kur değişmeleri uzun vadeli riskleri arttırıyor. Hukuksal sınırlar Ortaklık kültürü gelişemiyor Alacaklılar tahsilatta zorlanıyorlar R. Hakan ÖZYILDIZ 10
Diğer konular Lisanslama süreci ve iptal şartları Kurulan üretim tesislerinin sisteme bağlanması Özelleştirme sürerken, sektörde dikey ve yatay tekelleşme önlenmelidir Kayıp kaçakla mücadeleye siyasi müdahale olmamalıdır. Teşvik siteminde enerjiye ayrıcalık neden verilmemiştir? R. Hakan Özyıldız 11