Erzurum Kenti Açýk-Yeþil Alanlarýnda Kullanýlan Bitki Materyalinin Deðerlendirilmesi

13, 52, 9-16 2004 Erzurum Kenti Açýk-Yeþil Alanlarýnda Kullanýlan Bitki Materyalinin Deðerlendirilmesi Hasan YILMAZ, Mehmet Akif IRMAK Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, ERZURUM Özet Erzurum kent merkezindeki önemli kent parklarý ve resmi kurum bahçeleri, yol aðaçlarý ve deðiþik semtlerdeki ev bahçelerinde kullanýlan bitki materyali deðerlendirilmiþtir. Bu alanlardaki bitki sayýmlarý yapýlarak, bitkilerin türleri, kullaným alanlarý, kullaným amaçlarý, kullaným yoðunluklarý ve bitkisel tasarým yönünden deðerlendirilmeleri yapýlmýþtýr. Kent açýk-yeþil alanlarýnda, 36 aðaç ve aðaçcýk (13 türü yaygýn) ve 24'ü çalý (5 türü yaygýn) olmak üzere toplam 60 bitki türü kullanýldýðý belirlenmiþtir. Araþtýrma sonucunda uygulamalara yönelik sorunlar ortaya konulmuþ ve çözüm önerileri getirilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Açýk-yeþil alan, bitki materyali, Erzurum, tür çeþitliliði. Evaluating Plant Materials Used in Open-Green Areas in Erzurum Abstract In this study, plant materials used in major urban park areas, institutional gardens, street trees and residential areas in the city of Erzurum were evaluated by considering the numbers, types utilization, purposes intensities and designing of plants. As a result of the study it was determined that 60 plant species were used for different purposes among which 36 of them were trees and small trees (13 species dominant) and 24 of them were shrubs species (5 species dominant). In conclusion, the problems related to applications were determined and some proposals regarding solutions were suggested. Keywords: Erzurum, open-green areas, plant material, species diversity. GÝRÝÞ Kentsel ve kýrsal peyzajda odunsu bitkiler özellikle aðaçlar, tarih boyunca insanlarýn ilgisini çekmiþ, M.Ö. Mýsýr'da binlerce kilometre uzaktan taþýnarak yeni alanlara dikilmiþ, aðaç dikim ve bakýmý konusunda bilgiler ortaya konulmuþtur. Ortaçaðda botanik bahçeleri ve arboretumlarda sayýsýz egzotik türler kullanýlarak, bugüne kadar bitki yetiþtiriciliði ve kullanýmý deðiþik amaçlý plantasyon ve bitkilendirme çalýþmalarý ile kentsel ve kýrsal mekanlarda artarak devam etmiþtir (Ürgenç 1990). Ayný araþtýrýcýya göre bugün geliþmiþ kentler aðaçlarýn sayýsý ile karakterize edilmekte, kent aðaçlarý tek tek deðerlendirmeye tabi tutularak, bitki envanterleri çýkarýlmakta ve yaþlý aðaçlarýn restorasyonu sürekli yapýlmaktadýr. Kent ormanlarý Münih, Stutgart, Viyana, Brüksel, Londra, Paris gibi Avrupa'nýn önemli kentlerinde büyük alanlar kaplamaktadýr. Günümüzde bitkiler kent bileþenlerinin vazgeçilmez önemli bir halkasý olarak görülmektedir. Nitekim endüstrileþmenin yoðun baskýsý altýnda olan kentlerde, yaþam kalitesinin iyileþtirilmesine yönelik açýk-yeþil alanlara, dolayýsý ile aðaçlara tarihin hiçbir döneminde olmadýðý kadar ihtiyaç duyulmaktadýr. Kentlerde aðaçlarýn; hava kirliliðini önleme, sýcaklýðýn dengelenmesi ile enerji tasarrufu saðlama, nem saðlama, fauna ve floraya yaþam ortamý hazýrlama gibi (Beckett ve ark. 1998, Beckett ve ark. 2000, Akbari ve ark. 2001), gürültüyü azaltma (Çepel 1988, Walker 1991), rüzgar, toz ve sera etkilerini azaltma (Novak ve ark. 2000, Akbari 2001, Novak ve Crane 2002), ýþýk yansýmalarýný önleme (Heisler 1986, Walker 1991, Heisler ve Grant 2000) gibi kent ekosistemine katkýlarý vardýr. Kentsel ortamlarda açýk-yeþil alanlar çevredeki mülkün deðerini artýrarak ekonomiye katký saðlarlar (Mc Pherson 1992, Tyruainen 1997). Ayrýca peyzaj onarým tekniði yönünden olumlu iþlevleri (erozyon önleme, çöp alanlarýnýn ýslahý, çýð-heyelan önleme, kýyý stabilizasyonu, topraðý ýslah etme vb.) yanýsýra (Ürgenç 1990, Braun ve Fluckiger 1998), rekreasyona hizmet etme, kentlerin geliþimini yönlendirme, kent estetiði ve imajýna katký saðlama (estetik algýlama, perdeleme, sýnýrlama, mekan oluþturma, yönlendirme, gölgeleme, vurgu, güvenlik) gibi olumlu etkileri vardýr (Arslan ve ark. 1996, Leszczynski 1999, Aslanboða 2002, Moore 2002). Türkiye 9 binin üzerinde doðal bitki ve %30'un üzerinde endemik bitkileri ile bulunduðu coðrafyanýn en zengin biyoçeþitliliðine sahiptir. Bununla beraber doðal bitkiler kentsel ve kýrsal mekanlarda son derece kýsýtlý kullanýlmaktadýr. Bu bitkilerden peyzajda yararlanma olanaklarý üzerine yapýlan çalýþma sayýsý da yeterli deðildir. Ýç Anadolu Böl- No: 52, 2004 9

H. YILMAZ, M. A. IRMAK gesi'nin kuraða dayanýklý bazý çalý ve çok yýllýk odunsu bitkileri incelenerek, kullaným alanlarý belirlenmiþtir (Koç 1977). Ýstanbul Adalarýndaki doðal ve ekzotik bitkiler ve peyzaj özellikleri tespit edilmiþtir (Yaltýrýk ve ark. 1993). Ýç Anadolu Bölgesi koþullarýna uygun bazý herdem yeþil bitki türlerinin adaptasyonu yapýlmýþtýr (Arslan ve ark. 1996). Ýzmir Kültürpark'ýn aðaç ve çalý türleri (Gemici ve ark. 1992), Düzce kenti açýk-yeþil alanlarýnda kullanýlan bitki materyalleri (Akýncý 1996), Ýstanbul'un özellikle tarihi park, bahçe ve korularýnda bulunan ekzotik aðaç ve çalý türleri tespit edilmiþtir (Yaltýrýk ve ark. 1997). Çanakkale kenti açýk-yeþil alanlarýnda kullanýlan bitkiler belirlenmiþtir (Kelkit 2002). Geliþmiþ ülkelerde kentsel mekanlarda, daha çok arboretum veya botanik bahçeleri olarak bitki kullanýmlarýna büyük önem verilmektedir. Bazý orta Avrupa ülkelerinde (Pysek 1989), Hong Kong'ta (Jim 1996), Hindistan'da (Sudha ve Ravindranath 2000), Almanya'da (Hoffmann 1998, Maurer ve ark. 2000) yeþil alanlarda bulunan bitkiler üzerine araþtýrmalar yapýlmýþtýr. Erzurum'da 1970'li yýllardaki mevcut süs bitkileri ve soðuða dayanýklý bazý bitkilerin adaptasyon çalýþmalarý yapýlarak Atatürk Üniversitesi yerleþiminde kullanýlmýþtýr (Tanrýverdi 1973). Bölgede yetiþebilecek 18 bitki türü denemeye alýnmýþ, 4 bitki türünün %90'ýn üzerinde adaptasyonun saðlandýðý belirlenmiþtir (Güçlü 1989). Bir diðer çalýþmada doðal bitki örtüsünde bulunan huþlarýn (Betula verrucosa Ehrh.) peyzaj mimarlýðýnda kullaným alanlarý belirlenmiþtir (Güçlü ve Yýlmaz 1990). Araþtýrma alaný olarak seçilen Erzurum kentinin deniz seviyesinden ortalama yüksekliði 1860 m olup, kent merkezi yerleþim alaný 3850 ha'dýr. Erzurum, Anadolu'yu Kafkaslara baðlayan E-80 devlet karayolu ile demiryolu üzerindedir. Kent genelde doðubatý yönünde uzanan ve yükseklikleri 3000 m'yi a- þan, engebeli daðlar arasýnda konumlanmýþtýr. Ýl kapladýðý alan ile ülkenin dördüncü büyük yerleþim yeridir (Doðanay 1983). Erzurum kenti 1939 yýlýnda Lambert tarafýndan yapýlan ilk Ýmar Planýndan sonra hýzlý bir kentleþme sürecine girerek, özellikle 1980'li yýllardan sonra kent batý, kuzey ve güneye doðru geniþlemiþtir. Devlet Ýstatistik Enstitüsü (DÝE) verilerine göre kent merkez nüfusu 1970 yýlýnda 133 644 iken, bu sayý 1985 yýlýnda 246 053, 2000 yýlýnda ise yaklaþýk 366 000 kiþiye ulaþmýþtýr. Bölge ekonomisi tarým ve hayvancýða dayanmakla beraber, son yýllarda hizmet ve turizm sektörü de ivme kazanmýþtýr (Anonymous 1998). Topoðrafik yapýsý ve coðrafi konumu nedeni ile þiddetli karasal iklimin etkisinde olan Erzurum'da yazlar sýcak ve kurak, kýþlar ise uzun ve kar yaðýþlý 10 geçmektedir. Meteoroloji Ýl Müdürlüðü 1929-2000 yýllarý arasý ve son 13 yýllýk alýnan rasat verilerine göre deðerlendirilmiþtir. Uzun yýllar ortalamalarýna göre (71 yýllýk) yýllýk toplam yaðýþ ortalamasý 400,9 mm, ortalama yýllýk sýcaklýk 5,2 C ve ortalama nem %64,3 olarak belirlenmiþtir. Yaðýþ daha çok ilkbahar ve sonbahar aylarýnda düþmektedir. En düþük sýcaklýk ortalamasý -9,6 C ile þubat ayýnda, en yüksek sýcaklýk ortalamasý ise 17,5 C ile temmuz ayýndadýr. En yüksek ortalama nem %76,7 ile ocak ayýnda, en düþük nem ortalamasý ise %47,7 ile Aðustos ayýndadýr. En düþük sýcaklýk 23 Ocak 1995 tarihinde -36 C, en yüksek sýcaklýðýn ise 31 Temmuz 2000 tarihinde 35,6 C olduðu belirlenmiþtir. Yýlýn 4 ayý sýcaklýk ortalamasý sýfýrýn altýnda olup, Temmuz ve Aðustos ayý dýþýnda sýcaklýk sýfýrýn altýna düþmektedir. Ortalama donlu gün sayýsý 175,1, karla örtülü gün sayýsý ise 94,7 gündür. Hakim rüzgar yönü güneybatý olan kentte, en hýzlý rüzgarlar nisan ayýnda ortalama 28,1 m/sn hýzla batýdan esmektedir (Anonymous 1998). Bölge orman varlýðý bakýmýndan oldukça zayýf olup, ormanlarýn da çoðunluðu ilin kuzey doðu bölgelerindedir. Yapýlan çalýþmalar (Davis 1965-1985) ve halen yürütmekte olduðumuz bir araþtýrmaya göre bölgede daha çok sarýçam (Pinus sylvestris L.) ve meþe (Quercus macranthera Fisch & Mey.) topluluklarý bulunmaktadýr. Bölgede bulunan diðer aðaç ve çalýlardan bazýlarý þunlardýr: Hippophea rhamnoides L., Rosa canina L., Pyrus eleagrifolia L., Cotinus coggygria Scop., Berberis integerrima Bunge., B. crataegina Bunge., Juniperus oxycedrus L., J. excelsa Bieb., J. foetidissima Willd, Carpinus betulus L., Tamarix tetrandra Palas ex. M. Bieb., Salix alba L., Acer platanoides L., Sorbus domestica L., S. armeniaca Hedl. & Zinserl., Viburnum orientale Pall., Lonicera iberica Bieb., Crataegus azoreus L., Pyrus syriaca Boiss., Malus dasypylla L., Cotoneaster nummularia Fisch & Mey., Ribes aureum Pursh., Acer divergens Pax. var. divergens, Eunoymus latifolia L., Populus tremula L., Cornus mas L., Colutea arborescens L., Osrtya carpinifolia Scop., Rubus caesius L., Paliurus australis Lam., Jasminum fruticans L., Rhamnus pallasii Fish. Erzurum kenti yaklaþýk 2000 m'lik rakýmý ile dünyanýn yüksek yerleþimli sayýlý yerlerinden birisidir. Rakýmýn yaný sýra iklim koþullarýnýn da ekstrem olmasý, kullanýlacak bitki materyalinin geliþimini ve çeþitliliðini de sýnýrlandýrmaktadýr. Peyzaj düzenlemelerinde kullanýlan bitkiler, çevreye estetik olduðu kadar birçok fonksiyonel özellik kazandýran yeþil yapý elemanlarýdýr. Yapay çevrenin egemen olmaya baþladýðý kentsel mekanlarda bitkilerin ekolojik, dendrolojik ve diðer özelliklerinin bilinerek kullanýmý, kaynaklarýn etkinliði ve yaþanabilir kent- No: 52, 2004

Erzurum Kenti Açýk-Yeþil Alanlarýnda Kullanýlan Bitki Materyalinin Deðerlendirilmesi Ekoloji sel mekanlar için zorunlu bir duruma gelmiþtir. Bu amaçla bitki yetiþmesi için ekstrem koþullara sahip olan Erzurum kent merkezindeki doðal ve kültürel faktörler ortaya konarak, alan kullanýmlarýna göre bitki çeþitliliði, yoðunluklarý ve bitkisel tasarým yönünden deðerlendirmeleri yapýlmýþtýr. Ayrýca kent merkezinde kullanýlan bitkilerin ortaya konmasý, yapýlacak diðer çalýþmalarýn yaný sýra, benzer ekolojik ortamlarda bitki kullanýmýna da kaynak oluþturmasý amaçlanmýþtýr. MATERYAL VE METOT Bu araþtýrma 1999-2003 yýllarý arasýnda Erzurum kent merkezindeki açýk ve yeþil alanlarda kullanýlan aðaç, aðaççýk ve çalýlar üzerinde yapýlmýþtýr. Erzurum Doðu Anadolu Bölgesinde 39 55' kuzey enlemleri, 41 16' doðu boylamlarýnda yer almaktadýr. Yöntem inceleme, gözlem, analiz ve deðerlendirme aþamalarýndan oluþmuþtur. Örnekleme alaný o- larak; kentin deðiþik semtlerinde bulunan ve en yaygýn olarak kullanýlan parklarý (100. yýl, 50. yýl, Aziziye, Milli Egemenlik, Yakutiye parklarý), önemli resmi kurum bahçeleri (DSÝ, Karayollarý Müd., Köy Hizmetleri, TRT, Atatürk Üniversitesi, Tarým Ýl Müd., Müze Müd.), kent ana cadde yol aðaçlarý ile 50 konut bahçesi seçilmiþtir. Bu alanlarda bulunan bitkiler tek tek sayýlarak, teþhisleri, kullaným alanlarý, yoðunluklarý ile bitkisel tasarým yönünden deðerlendirilmeleri yapýlmýþtýr. Bitkilerin teþhislerinde Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü yaný sýra, daha önce yapýlan deðiþik çalýþmalardan (Tanrýverdi 1973, Güçlü 1989) ve deðiþik kaynaklardan (Davis 1965-1985, Combes 1992, Brickell 1996, Dirr 1998) yararlanýlmýþtýr Bitkilerin kent genelinde hangi amaçlarla kullanýldýðý yerinde yapýlan incelemelerle belirlenmiþtir. Bitkilerin kullaným yoðunluklarý bitki sayýsýna göre, nadir: <50 tane, az: 50-200, orta: 200-500, yaygýn: >500 olarak belirlenmiþtir. Kent genelinde son 2-3 yýl içinde dikilen ve henüz küçük olmasýna raðmen, geliþimlerine devam eden bitkiler ile özellikle konut bahçelerinde ve bazý parklarda süs amaçlý olarak kullanýlan meyve aðaçlarý da listeye dahil edilmiþtir. Son 5 yýldýr Peyzaj Mimarlýðý Bölümü bahçesinde adaptasyonu yapýlan ve farklý alanlara dikilen dýþ mekan süs bitkilerinin bir kýsmý çalýþmanýn dýþýnda tutulmuþtur. BULGULAR Erzurum kentinde ekstrem iklim koþullarý yaný sýra, ortalama 1850 m rakým bitki kullanýmý ve çeþitliliðini son derece sýnýrlandýrmaktadýr. Erzurum kent merkezindeki açýk ve yeþil alanlarýnda kullanýlan bitki materyali Tablo 1'de verilmiþtir. Araþtýrma sonucunda kentsel açýk-yeþil alanlarda 36 aðaç ve aðaççýk ve 24 çalý türü kullanýldýðý saptanmýþtýr. Kent yeþil peyzajýnýn genel karakterini kent çevresinde konumlanan resmi kurum ve askeri alanlardaki baþarýlý bitkilendirmeler ile kent adalarýnda kalan yeþil dokular oluþturmaktadýr. Atatürk Üniversitesinin bünyesinde yapýlan adaptasyon çalýþmalarý sonucu, yerleþke alanýnda denenen ve baþarýlý olan bitkilerin kentsel mekanlarda kullanýmý sayesinde bitki çeþitliliðini artýrmaya yönelik büyük katkýlarý olmuþtur. Nitekim yerleþke alaný gerek kitle yeþillikleri ve gerekse, sahip olduðu bitki çeþitliliði bakýmýndan kentin en önemli kamusal alanýný oluþturmaktadýr. Bölgede rahat yetiþmesi ve herdemyeþil olmasý dolayýsý ile sarýçamlar (P. slyvestris) gerek kitle yeþil alanlarda, gerekse tek olarak en fazla kullanýlan aðaçlarý oluþturmaktadýr. Yapýlan incelemeler sonucu bu aðacý sýrasýyla bölgede en iyi geliþimini gösteren ve kentin simgesel aðacý özelliði gösterebilecek huþ (B. verrucosa) aðaçlarý izlemektedir. Akçaaðaç (A. negundo), karaaðaç (U. glabra), karakavak (P. nigra 'Italica'), diþbudak (F. excelsior), Amerikan diþbudaðý (F. americana), akkavak (P. alba), akasya (R. pseudoacacia) en çok kullanýlan bitkiler arasýnda yer almaktadýr (Tablo 1). Söðüt aðaçlarý (S. babylonica) geniþ yeþil alanlar yanýsýra, daha çok yapý yüzeyleri yanýnda karakter aðacý olarak, fon oluþturma, gölge, keskin hatlarý yumuþatma, maskeleme, tanýmlama amaçlý kullanýlmýþtýr. Yol aðacý olarak kentte daha çok akçaaðaçlar (A. negundo), diþbudaklar (F. americana), huþ aðaçlarý (B. verrucosa) kullanýlmýþtýr. Son yýllarda yalancý çýnar yapraklý akçaaðaç (A. pseudoplatanus) ve akasya (R. pseudoacacia) kullanýmý yaygýnlaþmaktadýr. Orta refüjlerde ise genelde söðüt (S. alba), karakavak (P. nigra 'Italica'), sarýçam (P. slyvestris) ve top akasyalar (R. pseudoacacia 'Umbraculifera') kullanýlmýþtýr. Yeni yapýlaþan alanlarda süs çalýlarý özelikle orta refüjlerde yer almaktadýr. Aðaçlarýn sürekli budanmasý sonucu aðaçlar tam olarak geliþememekte ve çirkin görünümler ortaya çýkmaktadýr. Bununla beraber son zamanlarda refüj bitkilendirmelerinde baþarýlý sonuçlar alýnmakta ve kent imajýný artýrmaya yönelik olumlu geliþmeler yaþanmaktadýr. Kent parklarý bitki çeþitliliði bakýmýndan sanýldýðý kadar çok zengin deðildir. Son bir-iki yýla kadar 2-3 çalý türünün bulunduðu parklarda, yeni yeni süs bitkilerinin kullanýmý artmaktadýr. Bazý parklarýn tür sayýsý 10 türü geçmemektedir. Parklarda bölge karakterini yansýtan huþ, sarýçam, kavak, akçaaðaç, karaaðaç, söðüt ve akasyalar hakim bitki topluluklarýný oluþturmaktadýr. En yaygýn çalý türlerini ise frenk üzümü, kadýn tuzluðu ve kuþburnu oluþturmaktadýr (Tablo 2). Resmi kurum bahçeleri ve özellikle üniversite No: 52, 2004 11

H. YILMAZ, M. A. IRMAK yerleþimi en fazla türe sahiptir. Üniversite yerleþimi örnek peyzaj planlamasý, koruluklarý, bakýmlý yeþil alanlarý, bölge karakterini yansýtan bitkileri yaný sýra, bazý meyve aðaçlarý (viþne, kiraz, elma gibi), süs çalýlarý ve aðaççýklarýný bünyesinde barýndýrmaktadýr (Tablo 1, 2). Diðer resmi kurum bahçelerinde yetiþkin az sayýda Avrupa ladini (P. abies) ile daha küçük boylarda mavi ladinler (P. pungens 'Glauca') yer almaktadýr. Resmi kurum bahçelerinde üniversite hariç, bitki kullanýmlarý rasgele yapýlmýþ olup, daha çok koruluklar þeklindedir. Kentleþme hareketlerine baðlý olarak yeni yapýlaþan alanlarda ve konut bahçelerinde son zamanlarda dýþ mekan süs bitkileri kullanýmýnda kýsmen de olsa çeþitliliðe rastlanmaktadýr. Bununla beraber bitkilerin estetik ve fonksiyonel özelliklerine dikkat edilmeden yapýlan bitkilendirmeler özellikle toplu konut bahçelerinde karmaþaya neden olmaktadýr. Küçük bahçe alanlarýnda bitkilerin ölçü, þekil, doku ve renk özellikleri dikkate alýnmadan bitki kullanýmlarýna sýkça rastlanmaktadýr. Ev bahçelerinde özellikle viþne (P. cerasus), elma (M. communis) baþta olmak üzere diðer meyve aðaçlarý süs bitkilerine göre daha yaygýndýr. Çalýlardan ise en yaygýn olarak frenk üzümü (R. aureum 'Prush') ile kuþburnu (R. canina) hem meyvesi hem de süs amaçlý olarak kullanýlmakta olup, bu çalýlarý leylak (S. vulgaris), gül (R. foetida 'Bicolur') izlemektedir (Tablo 2). Kent genelinde herdem yeþil bitki türü sayýsý son derece az olup, geleneksel bitki kullanýmý içinde Peyzaj Mimarlýðý Bölüm demostrasyon bahçesi haricinde sadece sarýçamlar ve doðu mazýlarý (T. Tablo 1. Erzurum kenti açýk-yeþil alanlarýnda kullanýlan aðaç ve aðaççýklar ile bazý özellikleri. Latince adý Türkçe adý Yaygýn kullaným Kullaným Kullaným alaný amacý yoðunluðu 1-Acer negundo L. Akçaaðaç Yol, Resmi kurum G, T, Y Yaygýn 2-Acer platanoides L. Çýnar Yap. Akçaaðaç Resmi kurum Y Nadir 3-Aesculus hippocastanatum L. At Kestanesi Park T Nadir 4-Acer pseudoplatanus L. Yal. Çýnar Yap. Akçaaðaç Yol, Park T Az 5-Amygdalus communis L. Badem Ev G Az 6-Betula verrucosa Ehrh. Huþ Tüm alanlar G, T, K, Y Yaygýn 7-Catalpa bignonioides Walt.* Katalpa Yol T Nadir 8-Crataegus monogyna Jacq. Alýç Resmi kurum T Az 9- Cydonia vulgaris Pers. Ayva Ev Ü Nadir 10-Eleagnus angustifolia L. Ýðde Ev, Park G, T, Ç Yaygýn 11-Fraxinus americana L. Amerikan Diþbudaðý Resmi kur,yol,park T, G, Y Yaygýn 12-Fraxinus exelsior L. Adi Diþbudak Resmi kurum, Yol T, G, Y Yaygýn 13-Junglas regia L.* Ceviz Ev T Nadir 14-Laburnum anagyroides Med.* Sarý salkým Park T Az 15-Malus hybrida L. Süs Elmasý Park, Resmi kurum T Nadir 16-Malus communis L. Elma Ev Ü, T Orta 17-Malus x purpurea Eleyi * Süs Elmasý Resmi kurum T Az 18-Morus alba L. Dut Ev T Nadir 19-Picea abies L.* Avrupa Ladini Resmi kurum T Az 20-Picea pungens Glauca * Mavi Ladin Ev T Az 21-Pinus slyvestris L. Sarý Çam Tüm alanlarda T, G, K Yaygýn 22-Populus alba L. Akkavak Park, Ev, Yol T G, Y Orta 23-Populus balsamifera L. Balzam Kavaðý Yol G, Y Az 24-Populus canadensis Moen. Kanada Kavaðý Ev G, Ü Yaygýn 25-Populus nigra Ýtalica Karakavak Tüm alanlarda G,T, Ü, Ç Yaygýn 26-Prunus avium L. Kiraz Ev Ü, T Az 27-Prunus cerasus L. Viþne Ev, Resmi kurum Ü, T Yaygýn 28-Prunus ceracifera Atropurpurea * Süs Eriði Resmi kurum, Yol T Nadir 29-Prunus domestica L. Erik Ev Ü Nadir 30-Prunus mahalep L. Ýdris Resmi kurum T Nadir 31-Robinia pseudoacacia L. Yalancý Akasya Yol, Park, Res. kur. G, T, Y Yaygýn 32-Robinia pseudoacacia Umbraculifera * Top Akasya Yol T Az 33-Quercus robur L. Meþe Resmi kurum T Nadir 34-Salix alba L. Söðüt Tüm alanlarda G, Y Yaygýn 35-Salix babylonica L. Salkým Söðüt Ev, Res. kur, Park T, G Yaygýn 36-Ulmus glabra Huds Karaaðaç Yol, Res. kur, Park G, Y, T Yaygýn *Son yýllarda daha çok korunmuþ alanlarda kullanýlan bitkiler (Mevcut kullaným amacý: G: Grup, T: Tek, Y: Yol Aðacý, K: Koruluk, Ç: Çit, Ü: Üretim, Sa: Sarýlýcý) 12 No: 52, 2004

Erzurum Kenti Açýk-Yeþil Alanlarýnda Kullanýlan Bitki Materyalinin Deðerlendirilmesi Ekoloji Tablo 2. Erzurum kenti açýk-yeþil alanlarýnda kullanýlan çalýlar ve bazý özellikleri. Latince adý 1-Berberis x thunbergia Atropurpurea * Türkçe adý Yaygýn kullaným alaný Kullaným amacý Kullaným yoðunluðu Kadýn Tuzluðu Yol, Park T Nadir 2-Cornus alba Sibirica Süs Kýzýlcýðý Yol, Resmi kurum T Yaygýn 3-Forsythia x intermedia Lynwood Altýnçanaðý Yol, Resmi kurum T Orta 4-Hippophae rhamnoides L. Yabani Ýðde Resmi kurum G, Ç Orta 5-Juniperus sabina L.* Ardýç Resmi kurum, Ev G Nadir 6-Juniperus virginniana Pfitzeriana Aurea * Ardýç Resmi kurum T Nadir 7-Lonicera tatarica L. Aðaç Hanýmeli Resmi kurum G,T Az 8-Parthenocissus quenquefolia L. Amerikan Sarmaþýðý Ev, Resmi kurum Sa Nadir 9-Philadelphus coronarius L.* Filbahri Yol T Nadir 10-Ribes aureum Prush Frenk Üzümü Tüm alanlar G, Ç Yaygýn 11-Ribes nigrum L. Frenk Üzümü Resmi kurum G Nadir 12-Ribes petreum L. Frenk Üzümü Resmi kurum T Orta 13-Rosa canina L. Kuþburnu Res. kur, Ev, Park T, G, Ç Yaygýn 14-Rosa foetida Bicolur Yabani Gül Ev T Orta 15-Rosa hybrida L. Gül Park, Ev, Res. kur. T Orta 16-Sambucus nigra L. Mürver Resmi kurum T,G Orta 17-Spiraea x vanhouttei Briot. Keçi Sakalý Yol, Resmi kurum T, G, Ç Yaygýn 18-Spirea japonica Mertyann * Keçi Sakalý Yol T Nadir 19-Symphoricarpos albus L. Ýnci Çalýsý Yol, Resmi kurum T Orta 20-Syringa vulgaris L. Leylak Resmi kurum, Ev T G Yaygýn 21-Tamarix tetrandra Pall. Ilgýn Resmi kurum T Nadir 22-Thuja orientalis L. Doðu Mazýsý Resmi kurum, Ev Ç, T Orta 23-Thuja orientalis Aurea Nana * Altuni Mazý Ev T Nadir 24-Viburnum opulus L.* Kartopu Yol T Nadir orientalis) kullanýlmýþtýr. Benzer þekilde bazý ardýç türleri ve çalý türleri bölümümüz tarafýndan denemesi yapýlmýþ ve kentsel peyzaj düzenlemelerinde baþarýlý sonuçlar alýnmýþtýr. Sarýlýcý bitki olarak bazý korunmuþ alanlarda az sayýda ve kýsýtlý geliþim gösteren sadece Amerikan sarmaþýðý (P. quenqoefolia) mevcuttur. TARTIÞMA VE SONUÇ Yaþanabilir kentsel mekanlar oluþturmada dinamik bir yapý gösteren, kent estetiði ve ekolojisine katkýda bulunan aðaç ve çalýlar modern kentlerin simgesi durumundadýr. Nitekim Tyruainen (1997)'e göre aðaçlar sadece kent estetiði deðil, ayný zamanda yakýnýnda bulunan taþýnmazlarýnýn deðerine de oldukça önemli katkýlar saðlamaktadýr. Kent ekolojisinde bitkisel materyalin önemi üzerinde son zamanlarda geniþ çaplý araþtýrmalar yürütülmektedir (Jim ve Liu 1997). Bir kentteki bitki türü sayýsý ve kullanýmý; sosyoekonomik yapýya, coðrafik yerleþime, kent tarihine, alan kullanýmlarýna, yerel yönetimlerin tutumuna, kiþisel tercihlere baðlý olarak deðiþir (Jim 1987, Talarchek 1990, Welch 1994). Bununla beraber Erzurum kenti açýk-yeþil alanlarýnda kullanýlan bitki türü ve sayýsý daha çok çevre koþullarýna baðlýdýr. Nitekim, Jim ve Lui (1997), doðal çevrenin özellikle de iklim, toprak yapýsý ve topoðrafyanýn bitki türlerinin geliþiminde önemli rol oynadýðýný vurgulamýþtýr. Rakýmla beraber, gece gündüz sýcaklýk farklarýnýn yüksek olmasý, yaðýþýn düzensiz ve yetersiz oluþu, nemin özellikle yaz aylarýnda çok düþük, donlu günler sayýsýnýn çok fazla oluþu bitki geliþimini sýnýrlandýran önemli faktörlerdir (Güçlü 1989). Bundan dolayý bitkiler tam olarak geliþip, boylanamamakta ve korunmuþ alanlara ihtiyaç duymakta olup, bazý çalýlar ve sarýçamlar bile açýk alanlarda özellikle rüzgarlara baðlý olarak zaman zaman zarar görmektedirler. Erzurum kentinde toplam 60 tür bitki deðiþik amaçlarla kullanýlmýþ olup (Tablo 1, 2), bu bitkilerin de ancak 10 türe yakýný açýk-yeþil alan tiplerinde yaygýn olarak görülmektedir. Kullanýlan bitkiler içerisinde anýtsal özellik taþýyan bitki bulunmayýp, bitkiler genelde 40-50 yaþlarýndadýrlar. En fazla türe resmi kurumlarýn sahip olduðu, bunu sýrasý ile ev bahçeleri, parklar ve yol aðaçlarý izlediði belirlenmiþtir. Bitki türleri ve yoðunluklarý alan kullanýmlarýna göre farklýlýklar göstermektedir (Jim 1987). Bu çalýþmada da benzer sonuçlar bulunmuþtur. En yaygýn olarak sarýçam, huþ aðacý, akçaaðaç, diþbudak, kavak, söðüt ve akasyalar gibi aðaç türleri kullanýlmaktadýr (Tablo 1). Çalýlardan ise frenk üzümü, kuþburnu, leylak, keçi sakalý yaygý türler arasýndadýr (Tablo 2). Sarýlýcý bitkileri bazý korunmuþ alan- No: 52, 2004 13

H. YILMAZ, M. A. IRMAK lardaki sýnýrlý sayýdaki amerikan sarmaþýðý oluþturmaktadýr. Herdemyeþil geniþ yapraklý bitkilerin bulunmadýðý kette, herdemyeþil iðne yapraklý bitki türü sayýsý da birkaç tanedir. Son yýllarda bazý özel mekanlarda iðne yapraklý aðaç ve çalý türlerinin kullanýmýnda az da olsa çeþitliliðe gidildiði gözlenmektedir. Yol aðaçlamasýnda geleneksel olarak bölgedeki fidanlýklarda bulunan bitkiler gölge, sýnýrlama, vurgulama, renk deðiþimleri, ölçü gibi özellikleri dikkate alýnmadan kullanýlmýþtýr. Ortaya çýkan sorunlar aðaçlarýn geliþigüzel budanmalarý ile giderilmeye çalýþýlmaktadýr. Böylece aðaçlar en fazla yaz aylarýnda 2-3 m taç geniþliðine sahip olabilmekte ve yol aðacý olarak kendinden beklenen gölge, vurgu ve mekan oluþturma iþlevlerinden yerine getirememektedirler. Son yýllarda bazý alanlarda yetiþkin ve kent karakteri ile ekolojisine uygun fidan türlerinin yollarda kullanýlmasý olumlu olup, uygulamaya kent genelinde devam edilmelidir. Kentsel ortamda ev bahçesinden, mahalle, kent ve bölge parklarýna kadar her ölçekte bitkisel materyalin önemi büyük olup, aslýnda aðaçlar kentin birer bireyleri durumundadýr. Bununla beraber kentsel mekanlarda aðaçlar yoðun teknolojinin ve çevre baskýlarýnýn olumsuz etkileri arasýnda yaþam mücadelesi vermektedir (Jim ve Liu 1997). Erzurum'da 28 Ekim 2003'te karýn erken yaðmasý ile baþta akasya, kavak, söðüt, akçaaðaç, diþbudak, iðde, çam ve huþ aðaçlarý olmak üzere neredeyse bütün bitkilerde yer yer %70-80'lere varan kar zararý olduðu gözlenmiþtir. Kentsel dýþ mekanlarda yapýlan bitkilendirme çalýþmalarýnda yanlýþ tür seçiminden, yanlýþ alan kullanýmlarýna kadar bir dizi sorunlar yaþanmaktadýr. Çoðu kez bölge ekolojisine uygun olmayan bitki türlerinin kullanýmý ve uzman olmayan kiþilerce yapýlan bitkilendirme çalýþmalarýndan arzu edilen sonuçlar alýnamamaktadýr. Tutmama riskine göre özellikle resmi kurum ve ev bahçelerinde çok yakýn ve bilinçsiz aðaç dikimleri, þekil, doku, renk ve ölçü bakýmýndan orantýsýz, karmaþýk bir yapý göstermektedir. Yakýn bir zamana kadar sýnýrlý sayýdaki bitki türü kent yeþil dokusuna hakim durumda iken, son yýllarda yeni getirilen bazý bitki tür ve çeþitleri ile bitki çeþitliliði kýsmen artmýþtýr. Eskisine oranla yeni toplu konut ve ev bahçelerinde bitki kullanýmlarýna ve çeþitliliðine biraz daha önem verildiði belirlenmiþtir. Nitekim yaklaþýk 20 yýl önce kent peyzaj karakterinde önemli rol alan kavak aðaçlarýna, yeni yapýlaþan alanlarda nadiren rastlanmaktadýr. Bununla beraber özellikle gösteriþli, pahalý fakat bölge ekolojisine uygun olmayan bitki kullanýmlarýna da bazý bahçelerde rastlanmaktadýr. Baþta üniversitede olmak üzere geçmiþten günümüze bitki çeþitliliðini artýrmaya yönelik adaptasyon çalýþmalarý devam etmektedir. Peyzaj Mimarlýðý Bölümü bahçesinde adaptasyon çalýþmalarý halen devam etmekte olan ve kentin deðiþik alanlarýna da dikilen deðiþik süs bitkilerinden iyi gözlemler alýnmaktadýr.bölgedeki doðal bitki türlerinden kentsel alanlarda fazla yararlanýlmamýþtýr. Bu bitkilerin araþtýrýlarak, üretim planlarýnýn yapýlmasý ile ucuz ve kolay bitki temini saðlanarak kullanýlma sunulmalýdýr. Baþta üniversite fidanlýðý olmak üzere diðer fidanlýklarda bölge ekolojisine uygun tür ve kaliteli fidan üretimi teþvik edilmelidir. Yurtdýþý ve yurt içindeki benzer ekolojik koþullara sahip olan alanlarda kullanýlan süs bitkileri araþtýrýlarak, denemelere dahil edilmelidir. Bölge gereksinimlerini karþýlamaya yönelik yakýn ilçelerdeki mikroklima alanlarýnda özel fidanlýklar oluþturulmalýdýr. Kent merkezindeki önemli parklarda bitki çeþitliliði artýrýlmalýdýr. Bölgenin özel konumu ve ekstrem iklimini simgeleyen koleksiyon bahçeleri oluþturulmalý, bu kapsamda soðuk iklimi simgeleyen huþ aðacý gibi bitkilere aðýrlýk verilmelidir. Özellikle üniversite yerleþimindeki yaya yollarý boyunca bulunan bitkilerde, çevre sevgi ve bilgisini artýrmaya yönelik bitkiyi tanýmlayýcý etiketleme yapýlarak, yeni bitkilerin ilavesi ile soðuk bölgeleri simgeleyen bir arboretuma dönüþtürülebilir. Nitekim özellikle eðitim dokusu içindeki yeþil alanlar çevre bilincini artýrýcý özelliðe sahiptir (Yýlmaz 1995). Erzurum kentinde 2003 yýlýnda birincisi yapýlan En Güzel Bahçe yarýþmasý olumlu bir geliþme olup, buna ilaveten toplu konut alanlarýnda peyzaj projesi zorunluluðunun getirilmesi modern çaðýn bir gereði olarak görülmektedir. Özellikle yerel yönetimlerde yeþil alan planlamasý ile ilgili baþta Peyzaj Mimarý olmak üzere uzman kadrolara yer verilmeli, uzmanlar dýþýnda yeþil alanlara müdahalelerden kaçýnýlmalýdýr. Hiç þüphesiz planlamalarýn baþarýya ulaþmasýnda halkýn katýlýmý önemli olup, çevre, yeþil ve aðaç bilincini geliþtirici eðitim programlarýna ilköðretimden itibaren yer verilmelidir. KAYNAKLAR Akbari H (2001) Shade trees reduce building energy use and CO 2 emissions from power plants. Enviromental Pollution 116, 119-126. Akbari H, Pomerantz M, Taha H (2001) Cool surfaces and shade trees to reduce energy use and improve air quality in urban areas. Solar Energy 70, 3, 295-310. 14 No: 52, 2004

Erzurum Kenti Açýk-Yeþil Alanlarýnda Kullanýlan Bitki Materyalinin Deðerlendirilmesi Ekoloji Akýncý G (1996) Düzce Kenti Açýk ve Yeþil Alan sorunlarý ve Alýnmasý Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Üzerinde Bir araþtýrma. Abant Ýzzet Baysal Üniv. Yayýn No: 5, Düzce. Anonymous (1998) Cumhuriyetin 75. yýlýnda Erzurum. Önder Matbaacýlýk Ltd. Þti, Ankara. Arslan M, Perçin H, Barýþ E, Uslu A (1996) Ýç Anadolu Bölgesi Ýklim Koþullarýna Uygun Yeni Bazý Herdemyeþil Bitki Çeþitlerinin Saptanmasý Üzerine Bir Araþtýrma. Anakara Üniv. Zir. Fak. Yayýn No: 1470, Ankara. Aslanboða Ý (2002) Odunsu Bitkilerle Bitkilendirmenin Ýlkeleri. Ege Ormancýlýk Araþ. Müd., Ýzmir. Beckett KP, Freer-Smith PH, Taylor G (1998) Urban Woodlands; their role in reducing the effects of particulate pollution. Environmental Pollution 99, 347-360. Beckett KP, Freer-Smith PH, Taylor G (2000) Particulate pollution capture by urban trees; effects of species and windspeed. Global Change Biology 6, 3, 995-1003. Braun S, Fluckiger W (1998) Soil amnedments for plantings of urban trees. Soil and Tillage Research 49, 3, 201-209. Brickell C (1996) Encyclopedia of Garden Plants. Dorling Kindersley Lim., London. Çepel N (1988) Peyzaj Ekolojisi. Ýstanbul Üniversitesi Orman Fak., Yayýn No: 3510, Ýstanbul. Combes AJ (1992) Trees. DK Publishing, Inc. New York. Davis PH (1965-1985) Flora of Turkey and East Aegean Islands. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh. Dirr MA (1998) Manuel of Woody Landscape Plants. Stipes Publishing L.L.C., Illinois. Doðanay H (1983) Erzurum'un þehirsel fonksiyonlarý ve baþlýca planlama sorunlarý. Doçentlik Tezi, Atatürk Üniv. Fen Edebiyat Fak. Coðrafya Bölümü, Erzurum. Gemici Y, Seçmen Ö, Acar Ý, Görk G, Özel N (1992) Kültürparkýn Aðaç ve Çalý Türleri. Ýzfaþ, Ýzmir. Güçlü K (1989) Erzurum ve çevresinde yetiþtirilecek bazý süs bitkileri adaptasyon denemesi. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Derg. 20, 2, 94-110 Güçlü K, Yýlmaz H (1990) Doðu Anadolu'da doðal olarak yetiþen huþlarýn üretilmesi ve peyzaj mimarlýðýnda kullaným olanaklarý. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Derg. 21, 2, 101-110. Heisler GM (1986) Effects of individual trees on the solar radiation climate of small buildings. Urban Ecology 9, 3, 337-359. Heisler GM, Grant RH (2000) Ultraviolet radiation in urban ecosystems with consideration of effects on human healty. Urban Ecosystems 4, 3, 193-229. Hoffmann J (1998) Assessing the effects of enviromental changes in a landscape by means of ecological characteristics of plant species. Landscape Urban Planning 41, 239-248. Jim CY (1987) The status and prospects of urban trees in Hong Kong. Landscape Urban Planning 14, 1-20. Jim CY (1996) Roadside trees in urban Hong Kong: part II species composition. Arboriculture Journal 20, 3, 279-298. Jim CY, Liu HT (1997) Storm damage on urban trees in Guangzhou, China. Landscape Urban planning 38, 45-59. Kelkit A (2002) Çanakkale Kenti Açýk-Yeþil Alanlarda Kullanýlan Bitki Materyali Üzerinde Bir Araþtýrma. Ekoloji Dergisi 11, 43, 17-21. Koç N (1977) Orta Anadolu Bölgesinin kuraða dayanýklý yerörtücü bazý önemli çalý ve odunsu bitkiler. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yayýn No: 668, Ankara. Leszczynski NA (1999) Planting the Landscape. John Wiley and Sons, Inc, London. Maurer U, Peschel T, Schmitz S (2000) The flora of selected urban land-use types in Berlin and Potsdam with regard to nature conservation in cities. Landscape and Urban Planning 46, 209-215. McPherson EG (1992) Accounting for benefits and costs of urban greenspace. Landscape and Urban Planning 28, 41-51. Moore RC (2002) Plants for play. Mig Communications, California. Novak DJ, Civerolo KL, Rao ST, Sistla G, Luley CJ, Crane DE (2000) A modeling study of the impact of urban trees on ozone. Atmospheric Environment 34, 10, 1601-1613. Novak DJ, Crane DE (2002) Carbon storage and sequestration by urban trees in the USA. Environmental Pollution 116, 3, 381-389. Pysek P (1989) Alien and native species in Central European urban floras: a quantitative comparison. Journal of Biogeograghy 25, 155-163. No: 52, 2004 15

H. YILMAZ, M. A. IRMAK Sudha P, Ravindranath NH (2000) A study of Bangalore urban forest. Landscape and Urban Planning 47, 47-63. Tyruainen L (1997) The amenity value of the urban forest an application of the hedonic pricing method. Landscape and Urban Planning 37, 211-222. Talarchek GM (1990) Urban forest of New Orleans: an explanatory analysis of relationships. Urban Goegr. 11, 1, 65-86. Tanrýverdi F (1973) Erzurum Þehrinin Geliþmesinde Peyzaj Mimarisi Bakýmýndan Gözönüne Alýnmasý Lazým Gelen Temel Problemler. Atatürk Üniv. Yayýn No: 149, Erzurum. Ürgenç S (1990) Genel Plantasyon ve Aðaçlandýrma Tekniði. Ýstanbul Üniv. Yayýn No: 3644, Ýstanbul. Walker TD (1991) Planting Design. Van Nostrand Reinhold, New York. Welch JM (1994) Street and trees of Boston: a comparison of urban forest structure. Landscape and Urban Planning 29, 131-143. Yaltýrýk F, Efe A, Uzun A (1993) Ýstanbul Adalarýnýn Doðal ve Ekzotik Bitkileri. Ýstanbul Adalarý Ýmar ve Kültür Vakfý Yayýn No: 1, Ýstanbul. Yaltýrýk F, Efe A, Uzun A (1997) Tarih Boyunca Ýstanbul'un Egzotik Aðaç ve Çalýlarý. Ýsfalt Yayýný No: 4, Ýstanbul. Yýlmaz H (1995) Erzurum kenti okul bahçelerinin peyzaj mimarlýðý ilkeleri yönünden incelenmesi. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Derg. 26, 4, 537-547. 16 No: 52, 2004