Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 5 Sayı: 21 Volume: 5 Issue: 21 Bahar 2012 Spring 2012 www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581 RAN DA TERCÜME FAALYETLER VE TERCÜME EDLEN LK KTAPLAR ( 1830-1904) TRANSLATION ACTIVITIES AND FIRST TRANSLATED BOOKS IN IRAN (1830-1904) Yılmaz KARADENZ Özet ran da tercüme faaliyetlerinin balamasını slâm öncesi döneme kadar geriye götürmek mümkündür. Müslüman Arapların bölgeyi fethiyle birlikte Arapça kaynakların tercüme edildii görülmektedir. Kaçar Hanedanı döneminde yapılan tercümelerde o dönemde görev yapan batılı uzman ve görevlilerin etkisi olmu, tiyatro ve piyeslere aırlık verilerek insanların hoça vakit geçirmeleri ve elenmeleri istenmitir. Tiyatro oyunlarının seçiminde ferdi ve toplumsal özgürlüklere aırlık verilerek halkın mevcut idareye karı çıkması hedeflenmitir. Fransa ve ngiltere den pein para ile satın alınan eserlerin bir kısmı gönderilmedii gibi, gönderilenlerin büyük bir kısmı da depolarda çürümeye yüz tutmu olanlardan seçilmitir. ran da çalıan yabancı uzmanların okuttukları ders kitaplarını kendi ülkelerinin menfaatleri dorultusunda seçmeleri, bu alandaki kontrolün elden çıkmasına sebep olmutur. Anahtar Kelimeler: ran, Nasırüddin ah, Islahat, Tercüme, Darülfünun, Tiyatro. Abstract It is possible to see translation activities even in pre-islamic Iran. It has seen that translation activities started with the conquest of region by Arabs translation act. Translation activities during kaçar reign affected by western specialist and officers who especially paid attention on theaters and plays to entertain people. It is aimed to provoke the people against the present power by choosing plays based on personal and social freedom topics. Some of the Arts chosen, bought from France and England either didn t come to or just left decompose at stores. Because foreign specialists or officers chose books praising their own countries affairs to be studied at darulfünun caused loss of control at the school. Key Words: Iran, Nasıruddin Shah, Reform, Translation, Darulfunun, Theater. Yrd. Doç. Dr., Mu Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.
Giri - 179 - ran da tercüme faaliyetleri slâm öncesi dönemden itibaren balamıtır. Sasani döneminde komu ülkelerden Türk ve Bizans kaynakları tercüme edilmeye balanmıtır. 1 Firdevsi nin ilham aldıı ve Sasani döneminde Türk, Mool, Guz ve Tatar akınlarının sona erdii sırada yazılan Hutaynamek (Hudayname, Hutayname) isimli hikâyeler Fars diline çevrilmitir. 2 Müslüman Arapların ran ı fethetmelerinden sonra ise Arapça birçok eser Farsçaya tercüme edilmitir. Fakat Moolların bölgeye gelmesiyle kütüphaneler talan edilmi, çok sayıda tercüme eser, el yazmalarıyla birlikte aynı akıbete uramıtır. 3 Selçuklular zamanında ilim dilinin Arapça olması, bu dilden Farsçaya yapılan tercümelerin sayısını arttırmıtır. Bu dönemde Hehameni (Ahameni) ve Sasani dönemine ait birçok eser Arapçaya çevrilmitir. 4 Safevi, Afgan, Afar ve Zend döneminde önemsenmeyen tercüme faaliyetleri, Kaçar döneminin son yarısından itibaren hızlanmı, ran da çeviri Rönesans ının meydana gelmesiyle siyasi, sosyal ve kültürel birçok gelimeler olmutur. Avrupa nın bilim ve sanattaki kabul görmü düünceleri çeviri sayesinde ranlılar arasında yayıldıı gibi batı edebiyatı eserlerinin tercümesi, yeni edebi akımların douuna yol açmıtır. 5 Böylece ran da hükümet düzenini yeniden kurmanın iddetli istei, çeviri sayesindeki doyumsuz bir itahla, Avrupa nın sosyal ve kültürel kalıpları hayat bulmutur. Tercüme faaliyetinin gelimesi, bir taraftan baskı sanatının canlanmasına sebep olmu, dier taraftan batının yenilikçi fikirlerinin benimsenmesi bu dönemde ciddi siyasi telalara sebep olmutur. Feth Ali ah dönemindeki ran-rus Savaları nda alınan yenilgilerin faturası ordunun yetersizliine çıkarılınca, ahın olu ve aynı zamanda Azerbaycan Eyaleti idarecisi ehzade Abbas Mirza tarafından orduda reform ihtiyacı gündeme getirilmitir. Bundan sonra askeri gelimelerle ilgili batıdan getirtilen kitaplar ve yönetmelikler Farsçaya tercüme edilmitir. Askeri alanda yapılan çeviriler, ranlıların batılı fikirlerle tanımasında bir araç olmutur. Ayrıca bu dönemde Darülfünun da görev alan Fransız, ngiliz ve Avusturyalıların kendi dillerini kabul ettirme gayretleri, Fransızca ve ngilizcenin rabet görmeleri ile neticelenmi, bundan sonra bu dilleri bilme ile kültürlü olma edeerde tutulmaya balanmıtır. Saraylı ve zengin tabakanın bunu medeniliin esası ve kültürlülüün temeli sayması, batılı görevlilerin fazla çaba sarf etmeden dillerini kabul ettirmelerini salamıtır. Zengin ran edebiyat eserleri yerine batıdan tercüme edilen piyesler ve tiyatro oyunları okunmaya balanmıtır. Feth Ali ah ile birlikte batıdan gelen siyasi temsilcilerin sayısının artması bu süreci hızlandırmıtır. Bu çalımadaki amacımız, Kaçar idaresi döneminde ran da yapılan ıslahat teebbüsleri ve yabancı uzmanların istihdam edilmesinden sonra yapılan tercüme faaliyetlerini ortaya koymaktır. Yenileme hareketi olarak görülen bu faaliyetin nasıl ve kimler tarafından balatıldıını, ilk tercümelerin hangi alanlarda yapıldıını tespit etmektir. Çalımamız sırasında ehzade Muhammed Hasan Han ın eserlerinden, ran Milli Kütüphanesi ve ran Meclis kütüphanelerindeki el yazmalarından istifade ettik. Kaçar Hanedanı Döneminde ran da Tercüme Faaliyetlerinin Balaması Feth Ali ah ın resmi veliahdı Azerbaycan Eyaleti valisi ehzade Abbas Mirza ve veziri Mirza Ebul Kasım Ferahani, III. Selim dönemindeki Osmanlı ıslahatlarında olduu gibi ordunun 1 Muhammed Mehdi Mollayeri, Tarih ve Ferheng-i ran der Devran-ı ntikal ez Asr-ı Sasani be Asr-ı slâmi VI, Tehran 1379, s. 122 2Abdulhüseyin Zerinkob, Gozeteha-yı Edebiyat-ı ran, Tehran 1375, s. 97; Sadık Rızazade efak, Tarih-i Edebiyat-ı ran, Tehran 1352, s. 180 3 M. M. Mollayeri, a. g. e, s. 125-126. Ayrıca bkz. Ebu Abbas ehabeddin Ahmed bin Muhammed Dımaki, Acaibü l-makdur fi Nevaib-i Timur (tash. Sehil Zokar), Dımak 2008 4 M. M. Mollayeri, a. g. e, s. 127-128 5 emseddin Sami, Kamus-u Türkî (tash. Ahmed Cevdet), stanbul 1317, s. 395
- 180 - ıslahı ve topçuluk ile ie balamılardır. Bunun için Fransızca birçok askeri kitap ve yönetmelikler tercüme edildikten sonra taklit yöntemine bavurmulardır. 6 Ayrıca tercüme faaliyeti tevik edilerek, Avrupa nın teknoloji ve bilimine ulamak için hissedilen bir gereklilik olarak düünülmütür. Ancak tercüme edilen kitaplar arasında Hristyanlık propagandası ile ilgili olanlar da olmu, devlet adamlarının bu türden faaliyetlere itirazları olmamıtır. Misyonerlik faaliyetini ileri götüren Henry Martin, Fetih Ali ah zamanında ran a gelerek Tevrat ı Farsçaya çevirmitir. Feth Ali ah, Martin için yazdıı takdirnamede, yapılan iin farkında olmadıı için halkın bu kitabı okumalarını istemitir. Bundan sonra ran ehirlerinde Tevrat ücretsiz olarak daıtılmaya balanmı, Tebriz ve sfahan daki Hristyan okullarının sayısı artmıtır. 7 ran daki tercüme ilerini önceleri Fransız ve ngiliz müstearlar ile askeri heyetler, Ermeni tüccarlar, batılı misyonerler yapmılardır. Bunları daha sonra batı ülkelerinden dönen örenciler takip etmitir. 8 Nasırüddin ah, Avrupa nın yüksek öretim modelini taklit ederek yurtdıına giden örenciler ile istihdam ettii batılı uzmanlardan oluan bir ekip vasıtasıyla 1852 de Darülfünun Medresesi ni kurmutur. Avrupa ya gönderilen ranlıların katkısıyla medresede okutulacak tercüme kitapların çoaltılmasını salayan baskı teknii gelitirilmitir. Böylece ran matbaacılıının ilk adımları atılarak büyük bir hevesle ie balanmı, misyonerlii havi kitaplara bakılmaksızın tercümeler yapılmıtır. Tercüme edilen kitaplar matbaada çoaltılarak ülkenin her tarafında daıtılmıtır. Bundan sonra Fransızca ve ngilizceye rabet artmı, hatta bu dilleri bilmek ile bilgili olmak edeerde görülmütür. Fırsatı ganimet bilen batılı askeri uzmanlar, eitimciler ve misyonerler ofset baskıda çalıtırdıkları ranlı gençlere kendi dini, sosyal ve kültürel deerlerini aılamılardır. Böylece ran ın eitim modeli çeviri üzerine ekillenmeye balamıtır. 9 Avrupa nın eski dönemlerine ait kitapların ve askeri sistemlerle ilgili eski eserlerin tercüme edilmesi, dünya siyasetinden bihaber olan Kaçar idarecilerine yarar salamamıtır. Bu eksiklik daha sonra tercüme edilen tarih ve corafya kitaplarıyla giderilmeye çalıılmıtır. Kirmanahi nin Tühfetullem, Mirza Salih irazi nin Seyahatname ve Mirza Ebul Hasan Elçi nin Seyahatname isimli eserleri, Avrupa daki yönetim ekilleri, sosyal hayat ve teknik gelimeleri hayranlıkla anlattıkları için önemli olmulardır. 10 XIX. asırda bazı önemli çalımalar da tercüme edilmitir. Newton ve Kopernik in eserleri bunların baında gelmitir. General Drowille nin top eitimi ilgili olarak yazdıı kitap, Sevakiü lnizam ismiyle Mirza Rıza tarafından 1838 de Farsçaya tercüme edilmitir. 11 Aynı tarihte piyade askerlerinin düzeni ile ilgili yönetmelikler de Farsçaya çevrilmitir. Nasırüddin ah döneminde Avrupa daki kitapları içeren bir fihrist hazırlandıktan sonra Fransa dan tarih, iktisat, felsefe, corafya ve teknik kitapların getirilmesine teebbüs edilmitir. Fransa dan sipari edilen kırk yedi kitap arasında teknik ve corafi haritalar, tren ve demiryolu maketleri, gemilerde kullanılan buhar makinesi ile ilgili kitaplar yer almılardır. Ayrıca otuz be ciltlik Fransızca ansiklopedi, Pascal, Descartes ve Sismund un bütün eserleri sipari edilmitir. Ancak sipari edilen ve parası ödenen kitapların büyük bir kısmı ran a gönderilmemi, kitapların çok az bir kısmı gönderilmitir. 12 Nasırüddin ah, batıdan getirtilen kitapların çevirisi için Tercüme Odası nı tesis etmitir. Ayrıca Darülfünun da yapılan tercümeler ile batılı eserlerin Farsçaya çevrilmesi sistemli bir ekilde yapılmaya balanmıtır. 13 Sadrazam Emir-i Kebir in gayretleriyle ranlı Müslüman uzmanlar, ranlı 6 Huma Natık, ran der Rahyabi-i Ferhengi (1834-1848), London 1988, s. 137; Abrahamiyan, ran Beyn-i dö Inkılap: Der Amedi ber Camiainasi-i ran (terc. Ahmet G. Muhammedi, Muhammed brahim Fetahi Veli), Tehran 1377, s. 68 7 Huma Natık, Freng ve Freng-i Maabi ve Risale-i ntikadi-i eyh ve uyuh (tash. Mehrdad Mihreban), Tehran 1365, s. 51 8 Abbas kbal Atiyani, Tarih-i Temeddün-ü Cedid der ran II, Tehran 1356, s. 9-10 9 Bkz. Ahmet Kerimi, Tarihçe-i Tercüme der ran, Keyvani, Fasılname-ı Mutercim, umare: 29, Tehran 1382 10 John Malcom, Tarih-i ran I (terc. Mirza smail Hayret),Tehran 1382, s. 191 11 The Encyclopedia of slam, New Edition, Leiden, 1960-2002, s. 102 12 Gaspar Drowille, Sefername-i Drowille (terc. Cevad Muhibi), Tehran 2009, s. 176 13 H. Natık, a. g. e, s. 239-243
- 181 - Hristyanlar ve batılı görevlilerden tercüman istihdam edilmitir. Devletin dı ülkelerle münasebetlerinde bu kesimden faydalanılmıtır. Tercüme Odası nda çalıanlardan Edward Bricis, Andrew Nemsevy, John David, Mirza Malkum Han, Mirza brahim, Aa Neziri, Yahya Han, Mirza Muhsin, Mirza Aa Tebrizi, Mirza Muhip Ali, Mirza Abdurresul, Mirza Zeki Mazenderani, Muhammed Kuli Han, Muhammed Rıza Han Kaani ve Muhammed Hasan Han Kaçar gibi isimler öne çıkmılardır. Ancak bunların tercüme konusunda mükemmel bir i çıkardıkları görülmemi, daha çok ahsi odalarda para ile tercüme yapmılardır. Darülfünun daki tercüme faaliyetleri, daha çok yabancı uzmanların ders anlatımı sırasındaki konumalarının çevirisi ve ders kitaplarının çevirisi eklinde olmutur. Darülfünun haricindeki baka okullarda da benzer uygulamalar olmutur. 14 Nasırüddin ah ve sadrazamı Emir-i Kebir zamanında Avrupa dan ran a tonlarca kitap getirtilmitir. 1848 de Fransa dan ran a 323 harita ve 293 kitap getirtilmitir. Bunların büyük bir kısmı Tercüme Odası tarafından Farsçaya çevrilmitir. Tercüme Odası, 1871 de ayrı bir birim olarak tesis edildikten sonra özel bir binaya taınmı ve Kaçar Hanedanı ndan ehzade Muhammed Hasan Han bakanlıında faaliyetini sürdürmütür. Darülfünun daki derslerin Fransızca, ngilizce, Rusça ve Osmanlıca verilmesi kararlatırıldıktan sonra Tercüme Odası nın i yükü artmıtır. yükünü azaltmak için örenci sayısı üç ayda altmı kiiye yükseltilmitir. 15 Tercüme Odası, zamanla genileyerek lim ve Ticaret Bakanlıı nın bir birimi haline getirilmitir. Nasırüddin ah, 1883 te yayınladıı bir fermanla, bakanlıkların bünyesinde çalıan bütün tercümanların baımsız hale getirilen bu birime balanmasını istemitir. 16 1895 e kadar bu merkeze bakanlık yapan ehzade Muhammed Hasan Han, devletin Arapça, Türkçe, Urduca, Hintçe ve batı dilleri tercümanı olarak görev almıtır. Muhammed Hasan Han, tercümanları ve tercümesini yaptıkları kitaplarla birlikte ahın huzuruna götürmü ve iltifata mazhar olmalarını salamıtır. Ancak övgülere mazhar olan tercümanlar, daha sonra rahat hareket ederek ilerini aksatmaya balamılardır. Maliye Nezareti, 1884 te Tercüme Odası na ayda 100 tümen vermeyi kararlatırmı, ancak ah bu miktarı çok görmü ve bahilerin yeterli olduunu bildirmitir. Muhammed Hasan Han, ahın önerisine karı çıktıını, ahsi parasından on yıl boyunca yıllık 1.000 tümen aylık daıttıını, aynı dönemde Osmanlı Devleti nde Fransızca gazetelerin tercümesini yapanların yıllık 3.000 lira (90.000 tümen) aldıklarını kaydetmitir. 17 Muhammed Hasan Han, Nasırüddin ah ın dünyadaki gelimelerden haberdar olmak istedii için yabancı gazetelerin tercüme edildiini kaydetmitir. 18 Independet Gazetesi, Mirza Bakır tarafından, Osmanlıca gazeteler ise Muhammed Araf Han tarafından tercüme edilmitir. Saint Petersburg Gazetesi Mirza Ali Han, Arap gazeteleri ise Mirza Muhammed Hüseyin Furui tarafından Farsçaya tercüme edilmitir. Bu dönemde çevirisi yapılan altmı bir dergi bugün ran Milli Kütüphanesi nde kayıt altına alınmıtır. Nasırüddin ah ve Muhammed Hasan Han ın ölümünden sonra çeviri ve matbaa ileri yavalamı, bunu fırsat bilen tercümanlar, Tahran ın dıındaki deiik matbaalarda çalımaya devam etmilerdir. Bir kısım tercüman ve yazar ise 1898 de bir araya gelerek Muzafferi ismiyle tercüme merkezi ve kitap basım irketini kurmulardır. irket, hisselerinin satı bildirisinde, memleket meselelerinin düzenlenmesinde kitabın önemine iaretle program ve hedeflerini halka duyurmutur. Eski kitapların tashih edilmesi ve basımlarının tekrar yapılmasından sonra uygun fiyatla okuyucuya sunulmasını üstlenmitir. 14 Feridun Ademiyet, Emir-i Kebir ve ran, Tehran 1362, s. 379-380 15 Feridun Ademiyet, Endie Terakki ve Hükümet-i Kanun-u Asr-ı Sipahsalar, Tehran 1356, s. 456 16 Muhammed Hasan Han, Ruzname-i Hatırat-ı timadüssaltana (tash. rec Afar),Tehran 1350, s. 260-261 17 Muhammed Hasan Han, a. g. e, s. 350-351 18 Muhammed Hasan Han, El Muasır vel Asar, der Çehl Sal Tarih-i ran I (tash. rec Afar), Tehran 1363, s. 15
- 182 - Muhammed Hüseyin Furui nin olu Muhammed Ali Furui ve Muhammed Kazvini, irketin tercümanlıı ve yazarlıını yapmılardır. 19 Nasırüddin ah döneminde dünyadaki siyasi gelimelerden haberdar olmak gayesiyle tarih ve corafya tercümelerine aırlık verildiini söylemitik. 20 Sadrazam Emir-i Kebir, bu alandaki tercümeleri sürekli tevik etmi, tarih alanında birçok eserin Farsçaya çevrilmesine öncülük etmitir. Ayrıca modern tıp kitaplarının çevirisi yapılarak o dönemde ran da sık görülen veba hastalıı hakkında bilgi toplanmaya çalıılmıtır. Ayrıca ran da aının kullanılması ve göz hastalıklarının tedavisi için lazım olan eserler tercüme edilmitir. Göz hastalıkları alanında Muhammed Hüseyin Afar ın tercümeleri, Mirza Rıza nın ibirliiyle 1856 da basılmıtır. 1862 de cilt hastalıkları alanında Ziynetü l-ebedan tercüme edilmi, 1863 te Anatomi de Sırrü l-hikme ve 1864 te ifaiyet isimli çalımalar literatüre girmitir. 1874 te batı tıp külliyatı, Fransız tıp dilinden Farsçaya çevrilerek yayımlanmıtır. Askeri eitim ile ilgili önemli eserler, Newton un buluları, Kopernik in çalımalarının özeti Farsçaya çevrilmitir. Yine Arapça Hülasatü l-ahbar isimli eser, Mirza Cafer Han Müirüddevle tarafından Farsçaya tercüme edilmitir. 21 Tercüme Edilen Tarih Kitapları Muhammed Rıza Tebrizi, 1807 de Feth Ali ah ve ehzade Abbas Mirza adına Osmanlıcadan Havadisname isimli eseri Farsçaya tercüme etmitir. Bu tercüme ile ran ın gerileme sebepleri örenilmek istenmitir. ehzade Abbas Mirza, Rusya, Fransa ve Avusturya idarecilerini konu alan bu eserde batı ilerlemesini örenmeye çalımıtır. 22 Ancak eserdeki tercüme yetersizlii ehzade Abbas Mirza yı bir hayli üzmü, Napolyon un Rusya ya karı savaları ve Avusturya seferleri ile ilgili tercüme edilen bilgilerin sarih olmadıını, birbiriyle örtümediini fark etmitir. 23 Abbas Mirza, 1813 te James Camel in Makedonyalı skender ile ilgili yazdıı tarih kitabının 1847 de Muhammed Ali bin Furui tarafından Tarih-i skender-i Kebir ismiyle Farsçaya çevrilmesini salamıtır. Eser, Murtaza Necmabadi tarafından ta baskı olarak yayınlanmıtır. Kitabın mütercimi Furui, kitabın Arapça, ngilizce ve Fransızca tercümelerini gözden geçirmi, Makedonya medeniyeti ile ilgili tarihleri okumu ve tercüme yaparken bütün bilgileri bir araya getirmitir. 24 Kitabın içindeki bilgileri rahat bulabilmek için içindekiler kısmını hazırladıktan sonra kitabı yedi bölüm halinde düzenlemitir. Kitapta geçen iirlerin ve Makedonyalı skender in ran edebiyatındaki izlerini büyük bir titizlikle incelemitir. Jemes Camel in bu eserinin Rıza Kuli Serabi tercümesi bugün ran Milli Kütüphane sinde bulunmaktadır. Kitabın birinci bölümünde Büyük skender in gençlii, ikinci bölümünde tahta oturması, üçüncü bölümde Keyanilerin tarih sahnesinden çekilii, dördüncü bölümde skender in Asya fetihleri ve buradaki saltanatı, beinci bölümde ise skender in yaptıı idari, içtimai, iktisadi ve kültürel iler anlatılmıtır. Furui, kitabın sonunda kendi düüncelerini de anlatmıtır. 25 Voltair in 1759 da yazdıı Candide isimli eserin ngilizce bir kopyası Abbas Mirza tarafından ran a getirtildikten sonra mühendis Mirza Rıza Kuli Han tarafından Tarih-i Petro-yu Kebir ismiyle Farsçaya çevrilmitir. Farsça tercümesi ta baskı olarak neredilmitir. ran Milli Kütüphanesi ndeki nüshanın mütercimi Mirza Rıza Kuli Han olarak geçmise de Ebul Hasan Kaani ve Hüseyin Ali Levasani nin isimleri de yazılmıtır. Eserde, Rus çarı Deli Petro nun hayatı ve dönemindeki olaylar anlatıldıktan sonra XII. arl ile karılatırılmı ve Petro, Rus halkına 19 rec Afar, Nuhostin irket-i Milli-i Tab-ı Kitab (tash. Hasan Ali Asgar), Tehran 1378, s. 57-59 20 Yahya Devletabadi, Hayat-ı Yahya I, Tehran 1387, s. 201 21 John Malcom, a. g. e, s. 275 22 Muhammed RızaTebrizi, Havadisname, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran 1807, Müracaat No: 2284/f 23 M. Rıza Tebrizi, a. g. e, s. 2 24 Abdullah Anvar, Mili Kütüphane, El Yazmaları Katalogu, Tehran, No: 1343-1358, 4C 25 James Camel, Tarih skender-ı Kebir (terc. Muhammed Ali Furui-tash. Murtaza Necmabadi), Mili Kütüphane, Müracaat No: 6-18196, Tehran 1898
- 183 - gönderilen bir melek olarak gösterilmitir. Kitap, iki cilt halinde yazılarak birinci cildin tamamı Deli Petro ya, ikinci cildi ise XII. arl dönemi sosyal ve felsefe konularına ayrılmıtır. Kaçar döneminde Farsçaya tercüme edilen bu eser, ranlılara ilk kez bilimsel tarihçiliin örneklerini göstermitir. 26 Daha sonra iki cildi birletirilerek tekrar basılmıtır. 27 ran ı gezen Pullak, bu eserin Muhammed ah döneminde tercüme edildiinden bahsetmitir. 28 Adı geçen tercüme ile birlikte 1846 da Büyük skender ile ilgili bir Fransızca tarih kitabı daha Musa Cebrail tarafından tercüme edildikten sonra Cemid Keyanfer tarafından basılmıtır. 29 Bugün ran Milli Kütüphanesi nde bulunan Deli Petro ve Musa Cebrail çevirisi, ran ve Hindistan da basılmıtır. 30 Roma Devleti nin gerilemesi ve yıkılması ile ilgili olarak Gibbon un yazdıı iki ciltlik eser, 1831 de Mirza Rıza tarafından tercüme edilmise de basımı gerçeklememitir. 31 1845 de Tebriz de Abbas Mirza nın olu ehzade Behmen Mirza tarafından ngilizceden Farsçaya çevrilen Tarih-i Çin, tercümenin yapıldıı günden beri basılmamıtır. 32 ngiltere nin 1815 te Çin ile bir ticaret anlaması imzalamak için bu ülkeye gönderdii heyetin içerisinde bulunan Wills, tuttuu notları döndükten sonra bir araya getirerek tarih kitabı eklinde neretmitir. Mirza Sadık tarafından bir çevirisi yapılarak 1845 de Muhammed ah a sunulmutur. Eserde, Çin toplumunun önemli olayları, gelenekleri, kültürü ve corafyası anlatılmıtır. Mirza efi tarafından Tarih-i Mufassal-ı Fransa ismiyle Farsçaya tercüme edilen baka bir tarih kitabı ise sadrazam Emir-i Kebir in isteiyle Nasırüddin ah a sunulmutur. 33 Ayrıca üç ciltlik Fransa Devrim Tarihi, Yusuf Murtaza Tebrizi tarafından 1912 de Tarih-i nkılab-ı Buzurg-u Fransa ismiyle tercüme edilmitir. 34 Kaçar döneminin önemli tarih çevirilerinden biri sayılan Frederik Guillaume Tarihi, Muhammed Tahir tarafından tercüme edildikten sonra 1899 da Tahran da neredilmitir. Walter Scot un I. Napolyon dönemini kapsayan tarih kitabı ise 1874 te Mirza Rıza Tebrizi tarafından Fransızcadan Farsçaya çevrilmitir. 35 Kitabın Farsçaya çevrilmesinde lim Bakanı timadüssaltana nın büyük gayretleri olmutur. Mirza Rıza tercümesi ve Richard tashihi ta baskı olarak bugün ran Milli Kütüphanesi nde kayıt altına alınmıtır. 36 Osmanlı-Rus Savalarının baladıı 1877 den 1878 e kadar geçen süredeki sava telgrafları ve stanbul da çıkan gazetelerdeki haberlerin bir araya getirildii tarih kitabı, 1879 da Osmanlıcadan Farsçaya çevrilerek neredilmitir. Ayrıca Rus ihtilalını anlatan ve yazarı bilinmeyen Tarih-i ure-i Russiya isimli eser, Hüseyin Kirmani tarafından 1909 da Arapçadan Farsçaya çevrilmitir. Kitabın baına benim babam Petersburg un önemli devlet erkânından ve tüccarlarındandır kaydı düülmütür. Bu kitabın ran merutiyet hareketinde önemli bir tesiri olmutur. 37 Alexandre Dumas ın IV. Henry ile ilgili yazdıı eser ise Mirza Muhammed Emin tarafından Farsçaya tercüme edilmitir. 38 26 Mücteba Minevi, Ba Kervan-ı Marifet, Tehran 1369, s. 3 27 Hüseyin Mirza Gülpayegani, Tarih-i Çap ve Çaphane, Tehran 1378, s. 445 28 Yakup Pullak, Sefername-i Pullak (terc. Keykavus Cihandari),Tehran 1368, s. 192 29Cemid Keyanfer, Gozergah-ı ntikal Ferheng-i Garb der Kitabi-i Suru, Tehran 1375, s. 70 30 Voltair, Tarih-i Petro-yu Kebir (terc. Musa Cebraili- tash. Muhammed Ali Katib-Muhammed Hüseyin Ali Levesani), Daru ttab-ı Abdul Muhammed, Müracaat No: 11337/1, Tehran 1841-1896 31 Muhammed Rıza Feahi, Nühzet-i Tercume der Ahd-ı Kacar, Sal: 9, umare: 99 ve 100, s. 21 32Elies, Ahval-ı Çin (terc. Edward Bercis-Mirza Sadık), Tebriz 1847, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No: 10895-5 33 Ferid Kasımi, Sergozet-i Matbuat der Ruzigar-ı Muhammed ah ve Nasırüddin ah I, Tehran 1380 34 M. R. Feahi, a. g. e, s. 25 35 H. Natık, a. g. e, s. 107 36 Dülaskaj, Tarih-ı Muhtasar-ı Napolyon-u Evvel mparator-u Franseviyan (terc. Riar Han Fransevi), Milli Kütüphane, Tehran 1869, Müraccat No: 11692-6 37Tarih ure-i Rusiya (terc. Abdulhüseyin Kirmani), Tehran 1908, Müracaat No:18708-6 38Alexandre Dumas, Hanri-i Çharom (terc. Mirza Muhammed Emin- tash. Murtaza Hüseyin Bagani),Tehran1907, Müracaat No: 15679-6
- 184 - Muhammed Zihni Efendi nin Osmanlıca Meahirü n-nisa isimli eseri Muhammed Hasan Han tarafından Farsçaya Hayrat-ı Hasan ismiyle çevrilmitir. 39 Eserde, F harfinden Y harfine kadar üç cilt halinde, Türk, Arap ve ranlı kadınlardan fazilet sahibi, olgun ve ünlü olanların hayatları anlatılmıtır. 40 Ancak bu eser, kitaptan çok dergi özellii taımıtır. Kadınlardan nakiller, yazdıkları iirler ve yaptırdıkları hayrat nevinden binalar anlatılmıtır. 1886-1888 de Tahran da tabaskısı yapılan kitabın sonunda Kaçar Hanedanı ile ilgili bilgiler verilmitir. Kâtip Çelebi nin Takvimü t-tarih isimli tarih ve corafya eseri de iki cilt halinde Farsçaya çevrilmitir. 41 1865 te ran a elçi olarak gidip bir yıl sonra vefat eden Hekimbaı Abdülhak Molla nın olu Hayrullah Efendi nin Tarih-i Osmanî 42 isimli eseri 1885 te Muhammed Hüseyin Hoyi tarafından tercüme edilmitir. 43 Henry Maine nin Osmanlı Devleti Tarihi, Zeki Han Mazenderani tarafından Farsçaya çevrilmitir. 44 Kaçar idaresi döneminde Tahir Mirza tarafından Farsçaya tercüme edilen Tarih-i Frederik Giyom mparatori-i Prusi, 1794 ten sonra Rusya, Fransa ve Prusya daki gelimeleri konu olarak almı, 1848 Prusya devrimi kitapta anlatılmıtır. 45 Tercüme Edilen Corafya Kitapları Sadrazam Emiri-i Kebir in stanbul da elçi olarak çalıtıı dönemde yazdıı Cihannümâ-yı Cedid isimli corafya kitabı, Ermeni asıllı Jean Davud tarafından derlenmi ve batı dillerine tercüme edilmitir. 46 Bu hacimli eserin her iki cildinde dünyanın corafi, tarihi, siyasi ve iktisadi durumundan bahsedilmitir. Farsça ilk telif eserlerden olan bu kitapta, dünyanın be kıtasında bulunan ülkelerin ve okyanus ötesi adaların hepsi hakkında dikkatli yorumlar yer almıtır. Kitap, kullanılı ve muntazam cetvelleri ve iktisadi istatistikleri ihtiva eden Avrupai tarz ve üslupla hazırlanmıtır. Bu eser, sadrazam Emir-i Kebir in dünyasını tanımada katkı salamı, söz konusu dönemde kendisini en mühim ahsiyet haline getirmi ve birçok akislere yol açmıtır. Eserde, Tahran ile ilgili yapılan ahsi deerlendirmeler de kendisine izafe edilmitir. 47 Tarihi, iktisadi ve siyasi hal ve gidiatla ilgili dikkatli yorumlar yapılmı, maliyet ve satı cetvelleriyle birlikte memleket rayicine uygun fiyatların hangileri olduu belirtilmi ve ran parasına karılık gelen miktar tespit edilmitir. Cemiyet, sınaî ürünler, dokumalar, bilumum girdi-çıktılar, askeriye, denizcilik, eitim, kütüphane, hastane, müze, görsel sanatlar, sanayi kuruluları, basımevi ve nakka hane, banka, postahane, ihbar kâıdı, gençlik meclisleri, Avrupa ve Amerika ile ilgili sayısal deerler yansıtılmıtır. ran da henüz basılmayan eserde, Avrupa nın kurumlarına, kanunlarına, meclislerine, kabinelerine, milletlerine, konfederasyonlarına, birleik cumhuriyetler ve meclislerine de atıflar yapılmıtır. 48 Corafya ile ilgili olan ve yazarı belli olmayan slam Dünyası nın Corafya Kitabı isimli eser, Muhammed Arif tarafından 1809 da tercüme edilmitir. Eserde, insanlık âleminin corafi ahvaliyle söze balanmı, bazı cetvel ve resimler ile devam edilmitir. slam ülkelerinin hudutlarının gösterilmesinin yanı sıra daları, gölleri, ovaları ve bütün fiziki artları gösterilmitir. 39 Bkz. Muhammed Zihni Efendi. Meahirü n-nisa I, Matbaa-ı Amire, stanbul 1878 40 Muhammed Zihni Efendi, Hayrat-ı Hasan (tash. Muhammed Hasan Han), Tehran 1887, Meclis Kütüphanesi, Müracaat No: 20729-6 41 Milli Kütüphane, El Yazmaları Katalogu, Tehran, Müracaat No: 247 42 Tarih-i Selâtin-i Osmanî, Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Tehran 1867, Müracaat No:149 43 Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No:2280 44 Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No:2285-2 45 Muhammed Rıza Feahi, Gozare-i Kutah ez Tahavvüllat-ı Fikri ve çtimai der Camia-yı Fudali-i ran, Tehran 1974, s. 261 46 Jean Davud-Mirza Muhammed Hüseyin Ferahâni, Cihannüma-yı Cedid ya Arazi-i Corafya (tash. Rıza Kuli), Erzurum 1857, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No: 55 47 Hüseyin Mahbûbi Erdekâni, Tarih-i Cedid-i Müessesat-ı ran I, Tehran 1370, s. 229. 48 F. Ademiyet, Emir-i Kebir, s. 184 186
- 185 - Ayrıca söz konusu bölgelerin Müslüman halklarının inanç, dil ve kültüründen söz edilmi, eski medeniyetlerinden de ayrıntılı bir ekilde bahsedilmitir. 49 Sadrazam Emir-i Kebir in emriyle ngiliz asıllı Flogon tarafından dier birkaç Fransızca eserle birlikte Fransızcadan Farsçaya tercüme edilen Genel Corafya isimli eser, dünyanın be kıtasından resimler ihtiva etmekte olup bir mukaddime ile be bölüm ve sonuç kısmından olumutur. 50 Bu eser, Muhammed Mehdi bin Salih Tebrizi nin matbaasında neredilmitir. Tercüme edilen nüshada eserin asıl sahibine atıf yapılmamıtır. Tebriz de oturan Yunanlı Rafael isimli baka bir ahıs, ngiliz asıllı Aleksander Brenz in haritasından kopyaladıı bir ran haritasını esere kaydetmi ve ngiliz elçisi aracılııyla Emir-i Kebir e göndermitir. Sadrazam Emir-i Kebir, eseri ve içerisindeki haritaları beenmi, rivayete göre Horasan-Türkistan sınırının tespiti hususunda bu eserin etkisiyle karar verememi, bu yüzden Hariciye Nazırı Muhammed Ali Han, harita çizimi için kendisini sefarete göndermitir. 51 Emir-i Kebir in emriyle tercüme edilen eserlerden baka Rafael in Haritaları ismiyle mehur yirmi be parça dünya haritası hazırlanarak basılmıtır. 52 Tercüme Edilen Edebiyat Kitapları Kaçar Dönemi nde ranlı mütercimlerin roman konusunda kendilerine özgü bir telakkileri olmu, bu dönemde edebiyat denilince sadece roman anlaılmıtır. Çünkü bu dönemde kitap okumaktan maksat, hoça vakit geçirerek rahatlık salamak olmutur. Mütercimlerin çounun Avrupa kültür ve edebiyatından habersiz olmaları ve tercüme ettikleri romanların halka fayda salayıp salamadıına bakmamaları, tercüme edilen bütün romanların dünyevi zevklere uygun olanlardan seçilmesine sebep olmutur. Mütercimlerin yegâne teveccühleri Tolstoy, Balzac, Dickens, Dostoevsky, Turgenyev gibi yazarlara olmutur. Ferâmerz Hodâdâd bin Abdullah el Kâtip el Ercâni tarafından yazılan Semek-i Ayyar ve Hüseyin ebisteri nin amiyane pehlivanlık destanları, o dönemde okuyucuları zevklendirmi ve sürekli bunlarla hemhal olmalarını salamıtır. 53 ran edebiyatında görülen kahramanlık hikâyelerinin vermi olduu coku, batıdaki bu eserlere teveccühü arttırmıtır. Tolstoy un Sava ve Barı benzeri eserlerinin her birine sava ve pehlivanlık hikâyesi gözüyle bakılmıtır. Ancak kitabın metninde gizli bulunan felsefi ve tarihi kısımları anlamak öyle pek basit olmamıtır. Bu yüzden Dumas ın kitabının kahramanları mütercim ve okuyucuların daha çok beenisini kazanmıtır. Tolstoy ve dierlerine ait eserlerin kahramanları da aynı ekilde görülmütür. Bu romanlarla ilgili önemli bir husus da okuyucuların kendi istek ve arzularına uygun bir ekilde yorum yapmaları olmutur. Alekxandre Dumas ın Üç Silahörler ile Monte Kristo Kontu gibi romanların okuyucuları, bunları inkılâp ve ihtilal romanları olarak görmülerdir. Roman kahramanlarını cesur savaçıların cambazlıklarıyla edeerde kıyaslamılardır. 54 Alexandre Dumas (1802-1870) ın XIV. Lui ve Zamanı isimli kitabın tercümesine, mütercim Muhammed Tahir Mirza nın tavassutuyla dier kitapların hepsinden daha fazla alaka gösterilmitir. Kitabın tercümesinin sade ve akıcı oluu okuyucunun youn ilgisine sebep olmutur. 55 Kitabın okuyucuları bu eser sayesinde Fransa ile ilgili siyasi deiiklik ve bunlara balı gelimelerden haberdar olmulardır. Kitabın bazı bölümlerinin tiyatro tarzında olması ayrıca bir 49 Corafya-yı Cihan-ı slâm (terc. Muhammed Arif), El Yazması, ran Milli Kütüphanesi, Tehran 1892, Müracaat No: 10501 5 50 Flogon Rafael, Corafya-yı Umumi,, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tebriz 1850, Müracaat No: 336-F 51 F. Ademiyet, a. g. e, s. 381 52 F. Ademiyet, a. g. e, s. 381 53 Dört cilt halinde neredilen Semek-i Ayyar, 1338-1345 yılları arasında Mecelle-i Suhen de okuyucunun hizmetine sunulmutur. Eserin H.VIII. yüzyılda yazıldıı tahmin edilmektedir. Perviz Nâtil tashihi ile 1347 de Tahran da neredilmitir. Bkz. Said Nefisi, Tarih-i Nazm-ı Nesir der ran ve der Zebân-ı Farisi I, Tehran 1344, s. 133 54 Huma Natık, Pervende-i Ferheng-i Frengi der ran, Tehran 1380, s. 65 55 Alexsandre Dumas, XIV. Lui ve Zaman-ı O (terc. Muhammed Tahir Mirza- Nasır Kuli bin Nasrullah Han Hansari), Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Tehran 1315, Müracaat No:11-500
- 186 - teveccüh vesilesi olmutur. 56 Dumas ın Monte Kristo Kontu isimli eseri ise Muhammed Tahir Mirza skenderi tarafından Osmanlıcadan Farsçaya tercüme edilmitir. Yazar, eserini ahlaki bir roman olarak kaleme aldıından en büyük tesirini toplumun uyarılması ve siyasi vicdanın salanmasında göstermitir. Fransızcaya aina olan Nasırüddin ah, bizzat bu eserin tercüme edilmesini istemitir. 57 Dumas ın Üç Silahorlar romanı, Fransa kralı XIII. Lui nin Atos, Portos ve Aramis isimli üç silahorunun kahramanlıkları ve cesaretlerini anlatan bir eser olarak yazılmıtır. Üç silahorlar gibi cesur ve akıllı bir genç olan Dartanyan ın kraliyet silahörlerinden birisi olduunu rivayet etmitir. Dört kahraman bir olup dostluk andı içmi ve bütün tehlikeli durumlarda birbirlerinin yanında yer almılardır. Dumas, bu romanında kullandıı ahıslarla yaamı ve Fransa tarihinden küçük bir bölümü kendisine has bir beceriyle okuyucuya sunmutur. 58 Fransızca yazılmı olan Bir Eein Hatıratı isimli eser, Fransızca isimlerin yerine Farsça isimlerin kullanıldıı ve sadrazam Eminüssaltana nın politikalarının eletirisi mahiyetinde, Muhammed Hasan Han ın tavassutuyla ran ın siyasi ve sosyal meselelerinin acı eletirisi tarzında, birçok göndermenin yapıldıı bir tercüme eser olarak ortaya konulmutur. Farsça tercümede, eserin yazarının ismi zikredilmemitir. Abdulhüseyin Mirza tarafından 1889 da tabaskı olarak neredilmitir. 59 Fenelon un gelecekteki Fransa kralları için yazdıı Telemakhos un Serüvenleri isimli romanı, Mirza Aa Han Kirmani tarafından Farsçaya tercüme edilmitir. Romanın bazı bölümleri stanbul da çıkan Ahter Gazetesi Matbaası nda basılmıtır. Eser, daha sonra Ali Han ın Farsça tercümesiyle Der Kalem-i Fenelon-u Fransevi ismiyle Tahran da neredilmitir. Bu eser, mütercimi tarafından eklenen mukaddime ile on sekiz kitaptan olumutur. Bugünkü nüshası sadece on bir kitaptan olumaktadır. Kitabın yazılma sebebi ise ilginç bir hikâye ile izah edilmitir. Fenelon, XIV. Lui nin torunlarından asabi ve hafif merep mizaçlı Drek Burgui yi örenci olarak kabul ettikten sonra bu eseri yazmaya balamıtır. Fenelon, eserinde önce gençlik çaı, ak ve kuruntudan söz etmi, daha sonra konuyu ahlâki yönden arınma ve aile ilgili yapılması gereken hususlara getirmitir. Ondan sonra siyasi konulara, ülke yönetimine ve sonunda ise tasavvuf ve yaratıcı ile ilgili hususlara girmitir. Felsefi anlamları, eski hikâyeler ve efsaneler eklinde aktarmıtır. Neticede prens bu sözlerden nasihat ve ibret almıtır. 60 Fransa kralı IV. Hanry nin hanımının destanı olan La Reine Marqut, Fransızcadan Farsçaya tercüme edilmitir. Kitabın ilk cildi on iki fasıldan olumu, kapaın üzerine bir Paris kitapçı dükkânı resmi çizilmitir. 61 Fransızların önemli eseri Madam Campan ın Hal Tercümesi, Marie Antoinette nin nedimesi olan Madam Campan tarafından yazılmıtır. Madam Campan, Maria Antuanet in kitap okuyucusu olarak tanıtılmıtır. Campan, sahip olduu akıl, zekâ ve ileri derecedeki öngörüsüyle XV. Lui nin yanında kendisine yer edinmitir. Kralın çocuklarının kitap okuyucusu iken Marie Antoinette nin XVI. Lui ile evlenmesinden sonra onun kitap okuyucusu olmutur. XVI. Lui nin kraliyetten alınıp Marie Antoinette nin giyotine gidiine kadar onun sarayında kalmıtır. Madam Campan, bu hâl tercümesinde bütün baından geçenleri ve ahit 56 M. R. Feahi, a. g. e, s. 256 57 Alexsandre Dumas, Sergozet-i Monte Kristo (terc. Muhammed Tahir Mirza skenderi-tash., Muhammed Mehdi Gülpayegani), Milli Kütüphane, El yazmaları, Tehran, Müracaat No:18396 6 58 Alexsandre Dumas, Se Silahorha (terc. Muhammed Tahir-tash. Muhammed Mehdi Gulpâyegâni), Milli Kütüphane, El yazmaları, Tehran 1313, Müracaat No: 11280 1 59 Contesse du Segur, Hatırat-ı Yek Ulâ (terc. Muhammed Hasan Han), Tehran (tarihsiz), Meclis Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No: 3349-PQ 127319/Sin 4 Hı 2 60 François de Salignac de la Mothe-Fenelon, Dastan-ı Zendegi-i Telemak (terc. Mirza Aka Han Kirmani), Milli Kütüphane, Tehran 1304, Müracaat No: 19890 6 61 Alexandre Dumas, Sergozet-i Reine Marqut (terc. Muhammed Tahir Mirza), Milli Kütüphane, Tehran 1313, Müracaat No:16077 6
- 187 - olduu her eyi kalemine aktarmıtır. Böylece sarayda bulunmu bir kimse olarak birçok hadiseye tanıklık etmitir. 62 Mirza Habib Isfahani, Isfahan dan kaçıından sonra geldii stanbul da özgürlük ve yeniliklerle ilgili ranlılara öncülük etmek gayesiyle James Morie nin eserini Sergozet-i Hacı Baba ismiyle tercüme etmitir. Eser, ran ın muhtelif ehirlerinin yanı sıra Lahor ve Kalküta ehirlerinde birçok defa basılmıtır. Fransız Morie, ngiliz teb ası olup 1808-1815 yılları arasında Tahran da ngiliz sefareti kâtibi olarak çalımı, Abbas Mirza tarafından Londra ya gönderilen ranlı örencilerin danımanlıını yapmıtır. 1811 1819 yılları arasında yurt dıına tıp tahsili için gönderilen örencilerden Hacı Baba Afar, Morie nin ran a karı dürüst davranmadıını, ihanet ettiini fark etmi ve bu yüzden dümanlıını kazanmıtır. 1835 te Tahran da ngiltere sefareti kâtibi sıfatıyla çalıan Stuart ın ifadesine göre, bu dümanlık Morie i Hacı Baba kitabını yazmaya sevk etmitir. Morie, yazdıı bu eserde, ranlıları alaycı bir tarzda küçük düürmek istemitir. Hasan Dellak ın olu Hacı Baba isimli Isfahanlı bir çocuun baından geçenleri konu olarak seçmi, eserin baında Hacı Baba nın Türkmenlere esir dümesini ve onların elinden kurtuluunu ve posta ulaklarıyla karılamasını anlatmıtır. Hacı Baba nın ngiliz elçi ile tanımasını ve uursuzluun Hacı Baba yı terk etmemesini anlattıktan sonra diplomasi konuları ve ran daki ngiliz sefirlerinin yaptıklarıyla konuyu tamamlamıtır. Eserin sayfaları arasına ran ın adet, gelenek ve göreneklerini de sıkıtırmıtır. Morie, yazdıı Hacı Baba kitabında, XIII. asırdaki ran halkının adet, gelenek ve göreneklerinden aldıı ilhamla destansı bir söylem kullanmıtır. Ayrıca Kaçar idaresinin ilk dönemlerindeki halkın durumu hakkında bilgi vermitir. 63 Fransız yazar Allen Rene Losaj (1668 1747) ın yazdıı Jil Blas isimli romanı, sarih olmamakla beraber Muhammed Tahir Mirza ve Hacı Muhsin Han ın isimleri Farsça tercümenin mukaddimesinde kaydedilmitir. Ancak Muhammed Han Tahrani tarafından Farsçaya tercüme edildii rivayet edilmitir. Hüseyin Ali bin Abdullah Han dan alınan nüshada, Mirza Habib sfahani nin tercümeyi yaptıı yazılmıtır. 1904 te bu eserden on adet basılmıtır. 64 Bu dönemde spanyol yazar Miguel de Cervantes Savedra nın Don Kiot isimli romanı da Farsçaya çevrilmitir. 65 Ayrıca ngiliz asıllı Mösyö Reneldiz tarafından kaleme alınmı olan baka bir roman, Buse-i Azra ismiyle Hüseyin irazi tarafından Farsçaya çevrildikten sonra Nasırüddin ah a takdim edilmitir. 66 Abdullatif Tasuci nin 1843 te Arapçadan Farsçaya çevirdii anonim Be Hezar-ı Yek eb (Binbir Gece Masalları) ise Suru Isfahani nin içindeki Arapça iirleri Farsçaya çevirmesinden sonra neredilmitir. Bu eserin yazısının güzel olması ve sahip olduu tezyinat, Kaçar döneminin en süslü el yazmalarından birisi olmasını salamıtır. 67 Fransa kralı XV. Lui nin sevgilisi Kontes da Pari nin Hayat Hikâyesi isimli eser ise Ebu Turab Nuri tarafından Farsçaya tercüme edilmitir. Bu eser, inkılâptan önce Fransa nın içinde bulunduu durumu konu almıtır. Kontes da Pari nin yazarı, Fransa ile ilgili olayların tamamı üzerinde gözlem sahibi olmutur. 68 Tercüme Edilen Tiyatro ve Piyesler 62 Jeanne-Louise-Henriette Campan, Sergozet-i Madam Campan (terc. Menuçehr bin madüddevle), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran 1312, Müracaat No: 1786-F 63 James Morie, Hacı Baba Isfahani (terc. eyh Ahmed bin Muhammed Muzaffer Kirmani), Kalküta 1304, Hablel-metin Matbaası, Meclis Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No: 2889 64 Alain Rene Lesage, Dastan-ı Zendegi-i Gill Blas (terc. Mirza Habib Isfahani), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran 1322, Müracaat No: 17371 6 65 Cervantes, Don Kiot (terc. M. David Hanife), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran 1311, Müracaat No: 41-F 66 George William Mac Arthur Reynolds, Buse-i Azra (terc. Seyyid Huseyin irazi), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran 1311, Müracaat No: 4855-F 67 Dastan-ı Hezar-ı Yek eb (terc. Abdullatif Tasûci Tebrizi-tash. Muhammed Cafer Gulpâyegâni), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran 1275, Müracaat No: 10053/1/1/1 68 M. Rıza. Feâhi, a. g. e, s. 262
- 188 - ran ın Müslümanlar tarafından fethedilmesinden sonra ho karılanmayan tiyatro ve gösteri sanatları, Deylemiler döneminde (334-356) Muizzüddevle Deylemi nin Badat ta Hz. Hüseyin in ehit ediliinin yıldönümünde siyah giysilerle merasim yaptırmasından sonra tekrar görülmeye balamıtır. Bu merasim daha sonra dini bir hüviyet kazanmı, siyah elbiseler içerisinde sineye vurma eklini almı, bu merasimler kalabalık bir ekilde izlenmeye balanmıtır. Günümüzdeki tiyatronun ran a girii ise Nasırüddin ah zamanında batıdan olmu, Fransızca yazılmı tiyatro eserleri tercüme edilerek oynanmıtır. 69 Nasırüddin ah, Nakkabaı Ali Ekber Han bakanlıında yüz kiilik bir heyeti 1877 de Avrupa ya göndererek tiyatro hakkında bilgi toplamalarını istemitir. Bundan sonra Avrupa seyir sahneleri stilinde Darulfünun Seyir Sanatları Merkezi kurulmutur. Tiyatro alanında William Shakspeare in eserlerinden yapılan çeviri ile ran da yeni bir çeviri dalgası balamıtır. Shakspeare ve Jean Baptists Poquelin (Molier) in komedi eserlerinin tercümesiyle ezamanlı olarak Darulfünun tiyatrosunda bir hareketlilik yaanmı ve 1851 de smail Bezzaz grubunca bu oyunlar sahnelenmeye balanmıtır. Molier in Zoraki Tabip isimli oyunu Muhammed Hasan Han tarafından aynı yıl tercüme edilerek neredilmitir. Shakspeare isminin ran da anılmasını salayan ilk kii Mirza Salih irazi olmutur. William Shakspeare, Molier den sonra eserleri tercüme edilip ran da tanınan ikinci tiyatro yazarı olmutur. Shakspeare in hayat hikâyesi ve eserleri Yusuf tisami tarafından tercüme edilmitir. tisami, Shakspeare in piyes-tiyatro kitapçıını Farsçaya tercüme ettikten sonra neretmitir. Daha sonra Shakspeare in bütün tiyatro oyunlarından tercümeyle hazırladıı bir fihristi bu kitapçıkla birlikte bastırmıtır. 70 Batıdan yapılan tiyatro tercümelerinden sonra ranlılara ait tiyatro-piyes oyunları bir süre sonra zayıflamaya ve hatta tanınmamaya balamıtır. Bundan sonra ran yapımı eserlerde batılı metinlerin görülmesi yaygınlamı, ran kültüründen ve deerlerinden yüz çevirme, zamanla ranlı modern piyes-tiyatro yazımını olumsuz etkilemi ve gelimesini önlemitir. Avrupa dan olduu gibi tercüme edilen piyes ve tiyatro eserleri, ran da edebiyat ile alakaları olmayanlarca yapılmıtır. Risaleler ran da yenilik taraftarlıı konusunda en mühim risaleleri uluslararası hukuk risaleleri oluturmutur. Mirza Muhib Ali nin Uluslararası Hukuk Risalesi 1850 de Osmanlıcaya tercüme edilmitir. 71 Devletler Hukuku ile ilgili yapılan tercümeler, hiç üphesiz ran halkının uluslararası hukuk konularına ainalıında ve milletlerarası münasebetlerde geçerli kanun hükümlerini tanıma hususunda ilerleme salamıtır. 1877 de ran hariciye mütercimlii vazifesinde bulunan Mirza Hartun, Mithat Paa nın hazırladıı Kanun-ı Esasi yi Tanzimat-ı Cedid-i Devlet-i Osmani ismiyle Farsçaya tercüme etmitir. Osmanlı Devleti nin Tanzimat kararlarını havi 119 fıkradan oluan bu eser, ran merutiyet fermanının ilanından otuz sene önce tercüme edilmitir. Ancak Nasırüddin ah, buna herhangi bir önem atfetmemi, stanbul daki Ahter Gazetesi nde nerolunduktan sonra ran ehirlerinde elden ele daıtılmıtır. 72 Osmanlı Türkçesinden Farsçaya çok sayıda hukuk risalesi tercüme edilmitir. Muhammed Arif Han ın tercüme ettii Osmanlı Devleti nin Terifat Kanunu isimli risale, en önemli tercümelerin baında gelmitir. 73 Bu risalede, Osmanlı vezirlerinin tertibi ve düzeninin nasıl olacaı anlatılmıtır. 74 Muhammed Arif Han ın tercüme ettii Osmanlı Postahane Bütçesi Hulasası isimli 69 Ruhullah Halıki, Sergozet-i Musiki-i ran, Tehran 1333, s. 349-345 70 William Shakesper, Hikayat-ı Derdnak-ı Otello-yu Garbi der Veniz (terc. Kasım Han Nâsırulmülk), Tehran 1347 71 Muhib Ali Nizamülmülk, Hukuk-u Beynelmileli, slami ura Meclisi Kütphanesi, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No:7908 72 Mirza Hartun, Konstitasyon-u Devlet-i Osmanî, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No:1215-F 73 Kanun-u Terifat-ı Osmanî, ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9452/20, s. 1632 1644 74 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9452/15, s. 1537 1539
- 189 - risale ise neredilmeden önce resimlerle zenginletirilmitir. 75 Muhammed Arif Efendi nin Farsçaya tercüme ettii Osmanlı Bankası mtiyaznamesi, 76 ktisat Mevzusuyla Bank-ı Osmanî, 77 Mir atü l- Menâm-ı Nâsıri, 78 Tütün nhisarları Kanunnamesi ve Eletirisi, 79 Birkaç Türkçe Lafza Dair Tahkik, 80 ran Devleti nin Harbiye Kuvvetleri Kanunnamesi, 81 mame Kalesi Planı Risalesi, 82 Demiryolu mtiyaznamesi, 83 mame-i Livasan Köyü Toporafisi, 84 Saniye, Dakika ve Saat Hesaplamaları, 85 Yabancı Devletler Teb asının Mülk Edinmelerine likin Osmanlı Kanunnamesi; 86 Osmanlı Devleti Kaideleri veya Ittıla Gazetesi çin Artikel, 87 Osmanlı ve ran Arasındaki Telgraf Kararnamesi 88 ve Osmanlı-Rus Muahedesi önemli tercümeleri oluturmulardır. 89 Sonuç Kaçar idaresi döneminde mütercimler halkı süratle merutiyet ve ıslahatlar hususunda harekete geçirebilmek için tercümeyi bir ekilde yaanılan günün konusu haline getirmilerdir. Tercümeyi ne edebi, ne felsefi ve ne de tarihi olduuna bakmaksızın toplumsal ve kültürel yönden deiim için bir araç olarak görmülerdir. Onların nazarında tercüme, bir eitim-öretim aracı ve kültürel bütünlük salayıcısı olmutur. Avrupa dillerindeki tabir ve ıstılahların uygun karılıklarını bularak Farsçaya kazandırmak için çabalamılardır. Kelimelerin anlamlarına karılık bulunması iinde güvenirlii korumaktan ve metnin aslına balı kalmaktan daha çok teveccüh olunandan yana karar kılmılardır. Latince ve Rusça kelimelerin Farsçaya girii bu dönemde balamıtır. 90 Bu dönemde yapılan tercümelerin piyes-tiyatro hariç birçou Farsça nesir ve nazımda önemli kiilerin kaleminden çıkmıtır. Kitap yazımında ise fasihlie inanç derecesinde balılık olmutur. Mirza Muhammed Hüseyin Furûi ye nispet edilen tercümeler bu kabilden sayılmıtır. 91 Batıdan Farsçaya tercüme edilen eserler üzerinde yapılan aratırmalar, kanun, özgürlük, ferdi hukuk, feodalizm, cehalet, okur-yazar olmama ve bundan kaynaklanan hurafecilik, haset, riyakârlık, kadınların durumu ve onların sosyal hakları gibi kavram ve mazmunların (göndermelerin) tercüme eserlerde gördüü teveccühle daha çok yankı bulduunu göstermitir. Bazı mevkilerde bu iin ileri seviyelere vardırılmasının sebebi ise aha gösterilen tepki olmutur. Nasırüddin ah ın tercümelerde kanun kelimesi yerine kaide kelimesinin kullanılmasını emretmesi buna örnek gösterilmitir. Edebiyat hususunda tercümenin saladıı en mühim fayda Fars nesri üzerinde olmutur. Mütercimlerin arzusu kelimelerin manası ve ibarelerin yapısını ölçme-deerlendirme hususunda tedrici olarak kendilerinin zevk ve zihin gücünün yabancı lafızlarla birlikte Farsça kelimelere uyarlanmasında kendisini göstermitir. O derece ki müteradiflerin, fazladan ve manasız ibarelerin, tekrar edilenlerin ve laf kalabalıının tekrarı, karine gösterme ve seci süslemesi gibi alıkanlıkların kullanımdan kalkmasına sebep olmu, mananın yerine gelmesi adına ifadeyi harcamamılardır. Bu ekilde Fars nesrinin gidiatında tercümeden edinilen miras, sadelik üzere etki yapmıtır. Ayrıca Kaçar dönemi müneat ediplerinin tedrici 75 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9452/12, s. 1497 1503 76 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/25, s. 1292 1297 77 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/33, s. 1349 1350 78 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/36, s. 1355 1384 79 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9450/61, s. 402 403 80 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9450/117, s. 611 81 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/39, s. 1392 1398 82 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/18, s. 1162 1163 83 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/7, s. 1451 1459 84 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/10, s. 1130 1133 85 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9450/100, s. 522 86 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9452/86, s. 1941 1983 87 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9451/22, s. 1186 1194 88 ran Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Müracaat No: 9452/52, s. 1778 1783 89 ran Meclis Kütüphanesi, Nüsha No: 8754/2, s. 43 47 90 Sadık Rızazade afak, Tarih-i Edebiyat-ı ran, Tehran 1369, s. 366 91 Mücteba Minevi, Pigaman-ı Karvan-ı Nebu, Tehran 1369, s. 434
- 190 - olarak yapmacıklıktan kurtulmaları sonucunu dourmutur. Çünkü mütercimler, onların süslü ifade kullanma alıkanlıklarının çıkıı olmayan bir yol olduunu sezmiler, yabancı dillerden Farsçaya anlam ve kavramların aktarımıyla kelimelerin dikkat ve ustalıkla kullanılmasında zaruret görmülerdir. KAYNAKÇA ABRAHAMYAN, Y. (1377), ran Beyn-i Dö Inkılap: Deramedi ber Camiainasi-i ran (terc. Ahmet G. Muhammedi, brahim Fetahi Veli), Tehran. ADEMYET, Feridun (1356), Endie-i Terakki ve Hükümet-i Kanun-u Asr-ı Sipahsalar, Tehran ADEMYET, Feridun (1362), Emir-i Kebir ve ran, Tehran. AFAR, rec (1378), Nuhostin irket-i Milli-i Tab-ı Kitab (tash. Hasan Ali Asgar Muhammed Hani), Tehran. ANVAR, Abdullah, Mili Kütüphane, El Yazmaları Katalogu, Tehran, No: 1343-1358, 4C, Müracaat No: 1680/f. ATYAN, Abbas kbal (1356), Tarih-i Temeddün-ü Cedid der ran II, Tehran. CAMEL, James (1898), Tarih skender-ı Kebir (terc. Muhammed Ali bin Furui-tash. Murtaza Necmabadi), Mili Kütüphane, Tehran, Müracaat No: 6-18196, Tehran. CAMPAN, Jeanne-Louise Henriette (1312), Sergozet-i Madam Campan (terc. Menuçehr madüddevle), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No: 1786-F. CERVANTES, M. S. (1311), Don Kiot (terc. M. David Hanife), El Yazmaları, Milli Kütüphane, Tehran, Müracaat No: 41-F. Corafya-yı Cihan-ı slâm (1892) (terc. Muhammed Arif), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No: 10501 5. Dastan-ı Hezar-ı Yek eb (1275), (terc. Abdullatif Tasûci Tebrizi-tash. Muhammed Cafer Gulpâyegâni), Milli Kütüphane, Tehran, Müracaat No: 10053/1/1/1. DAVUD, Jean-Ferahâni Mirza Muhammed Hüseyin (1857), Cihannüma-yı Cedid ya Arazi-i Corafya (tash. Rıza Kuli), Tehran, El Yazmaları No: 55. DEVLETABAD, Yahya (1387), Hayat-ı Yahya I, Tehran. DROWILLE, Gaspar (2009), Sefername-i Drowille (terc. Cevad Muhibi), Tehran DUMAS, A. (1313), Se Silahorha (terc. Muhammed Tahir-tash. Muhammed Mehdi Gulpâyegâni), Milli Kütüphane, Tehran, Müracaat No: 11280 1. DUMAS, A. (1313), Sergozet-i Reine Marqut (terc. Muhammed Tahir Mirza), Milli Kütüphane, Tehran, Müracaat No:16077 6. DUMAS, A. (1315), XIV. Lui ve Zaman-ı O (terc. Muhammed Tahir Mirza- Nasır Kuli bin Nasrullah Han Hansari), Meclis Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No:11-500. DUMAS, A. (1907), Hanri-i Çharom (terc. Mirza Muhammed Emin- tash. Murtaza Hüseyin Bagani), Tehran, Müracaat No: 15679-6. DUMAS, A., Sergozet-i Monte Kristo (terc. Muhammed Tahir Mirza skenderi-tash., Muhammed Mehdi Gülpayegani), Milli Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No:18396 6. DÜLASKAJ (1869), Tarih-ı Muhtasar-ı Napolyon-u Evvel mparator-u Franseviyan (terc. Riar Han Fransevi), Milli Kütüphane, Tehran, Müraccat No: 11692-6. ELIES (1847), Ahval-ı Çin (terc. Edward Bercis-Mirza Sadık), El Yazma Eser, Tebriz, Müracaat No: 10895-5. ERDEKÂN, Hüseyin Mahbûbi (1370), Tarih-i Cedid-i Müessesat-ı ran I, Tehran. FEAH, Muhammed Rıza (1974), Gozare-i Kutah ez Tahavvülat-ı Fikri ve çtimai der Camia-ı Fudali-i ran, Tehran. GÜLPAYEGAN, Hüseyin Mirza (1378), Tarih-i Çap ve Çaphane, Tehran. HALIK, Ruhullah (1333), Sergozet-i Musiki-i ran, Tehran. HARTUN, M., Konstitasyon-u Devlet-i Osmanî, Milli Kütüphanesi, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No:1215-F. Kanun-u Terifat-ı Osmanî, Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9452/20, s. 1632 1644. KASIM, Ferid (1380), Sergozet-i Matbuat der Ruzigar-ı Muhammed ah ve Nasırüddin ah I, Tehran. KERM, Ahmet (1382), Tarihçe-i Tercüme der ran, Keyvani, Fasılname-ı Mutercim, umare: 29, Tehran. KEYANFER, Cemid (1375), Gozergah-ı ntikal Ferheng-i Garb der Kitabi-i Suru, Tehran. LESAGE, A. R. (1322), Dastan-ı Zendegi-i Gil Blas (terc. Mirza Habib Isfahani), Milli Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No: 17371 6. MALCOM, John (1382), Tarih-i ran I (terc. Mirza smail Hayret),Tehran. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9450/100, s. 522. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9450/117, s. 611. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9450/61, s. 402 403. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/10, s. 1130 1133. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/18, s. 1162 1163. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/22, s. 1186 1194. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/25, s. 1292 1297. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/33, s. 1349 1350. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/36, s. 1355 1384.
- 191 - Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/39, s. 1392 1398. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9451/7, s. 1451 1459. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9452/12, s. 1497 1503. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9452/15, s. 1537 1539. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9452/52, s. 1778 1783. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No: 9452/86, s. 1941 1983. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No:2280. Meclis Kütüphanesi, El Yazması, Tehran, Müracaat No:2285-2. Meclis Kütüphanesi, Nüsha No: 8754/2, s. 43 47. Milli Kütüphanesi El Yazmaları Katalogu, Tehran, Müracaat No: 247. MNEV, Mücteba (1369), Ba Kervan-ı Marifet, Tehran. MOLLAYER, Muhammed Mehdi, Tarih ve Ferheng-i ran der Devran-ı ntikal ez Asr-ı Sasani be Asr-ı slâmi VI, Tehran 1379. MORIE, J. (1304), Hacı Baba Isfahani (terc. eyh Ahmed bin Muhammed Muzaffer Kirmani), Kalküta, Hablel-metin Matbaası, Meclis Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No: 2889. MOTHE, F. de S. FENELON (1304), Dastan-ı Zendegi-i Telemak (terc. Mirza Aka Han Kirmani), Milli Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No: 19890 6. MUHAMMED HASAN HAN (1350), Ruzname-i Hatırat-ı timadüssaltana (tash. rec Afar),Tehran. MUHAMMED HASAN HAN (1363), El Muasır vel Asar, der Çehl Sal Tarih-i ran I (tash. rec Afar), Tehran. MUHAMMED ZHN EFEND (1887), Hayrat-ı Hasan (terc. Muhammed Hasan Han), Meclis Kütüphanesi, Tehran, Müracaat No: 20729-6. NATIK, Huma (1365), Freng ve Freng-i Maabi ve Risale-i ntikadi-i eyh ve uyuh (tash. Mehrdad Mihreban), Tehran. NATIK, Huma (1380), Pervende-i Ferheng-i Frengi der ran, Tehran. NATIK, Huma (1988), ran der Rahyabi Ferhengi (1834-1848), Londra. NEFS, Said (1344), Tarih-i Nazım-ı Nesir der ran ve der Zebân-ı Farisi I, Tehran. NZAMÜLMÜLK, Muhib Ali, Hukuk-u Beynelmileli, ran slami ura Meclisi, Müracaat No:7908. PULLAK, Yakup (1368), Sefername-i Pullak (terc. Keykavus Cihandari), Tehran. RAFAEL, F. (1850), Corafya-yı Umumi, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tebriz, Müracaat No: 336-F. REYNOLDS, G. W. M. A. (1311), Buse-i Azra (terc. Seyyid Huseyin irazi), Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No: 4855-F. SEGUR, C. du ( bita), Hatırat-ı Yek Ulâ (terc. Muhammed Hasan Han), Tehran, Meclis Kütüphanesi, Müracaat No: 3349-PQ 127319/Sin 4 Hı-2. SHAKESPER, W. (1347), Hikayat-ı Derdnak-ı Otello-u Garbi der Veniz (terc. Kasım Han Nâsırulmülk), Tehran. EFAK, Sadık Rızazade (1352), Tarih-i Edebiyat-ı ran, Tehran. EMSEDDN SAM (1317), Kamus-u Türkî (tash. Ahmed Cevdet), stanbul. Tarih ure-i Rusiya (1908) (terc. Abdulhüseyin Kirmani), Tehran, Müracaat No:18708-6. Tarih-i Selâtin-i Osmanî, Tehran 1867, Meclis Kütüphanesi, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No:149. TEBRZ, Muhammed Rıza (1807), Havadisname, Milli Kütüphane, El Yazmaları, Tehran, Müracaat No: 2284/f. VOLTAIR, (1847), Tarih-i Petro-yu Kebir (terc. Mirza Rıza Kuli Han-tash. Katib Hüseyin Ali Levasani), Tehran, Müracaat No: 11337/1. ZERNKOB, Abdulhüseyin (1375), Gozeteha-yı Edebiyat-ı ran, Tehran.