Türkmen İktisat Tarihi

BOLŞEVİK ESARETİNDEN ENERJİ İMPARATORLUĞUNA Türkmen İktisat Tarihi Prof. Dr. Güngör TURAN Doç. Dr. Ahmet DiNÇ

Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H

Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H Prof. Dr. Güngör TURAN Doç. Dr. Ahmet D NÇ

Bu kitab n Türkiye deki her türlü yay n hakk Gazi Kitabevi Tic. Ltd. ti ne aittir, tüm haklar sakl d r. Kitab n tamam veya bir k sm 5846 say l yasan n hükümlerine göre, kitab yay nlayan firman n ve yazarlar n n önceden izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kay t sistemiyle ço alt lamaz, yay nlanamaz, depolanamaz. Edit: Yard. Doç. Dr. Ramazan ÇAKIR Kapak Tasar m Nurullah Arda TURAN Düzenleme Selma KURUCAN Bask Sonça Yay nc l k Matbaac l k Reklam San. Tic. Ltd. ti. stanbul Cad. stanbul Çar s 48/48 skitler - ANKARA Tel: (0312) 341 36 67 Bask Y l Nisan 2015 ISBN 978 605 344 231 8 Gazi Kitabevi Tic. Ltd. ti. Dögol Caddesi No: 49/B Be evler, ANKARA Tel: (0 312) 223 77 73 213 32 82 Faks: (0 312) 215 14 50 info@gazikitabevi.com.tr www.gazikitabevi.com.tr

Ç NDEK LER TAKD M I... vii TAKD M II... xv B R NC BÖLÜM 20. ASIR ÖNCES TÜRKMEN TAR H TÜRKMENLER N TAR H SAHNES NE ÇIKI I... 1 SELÇUKLU TÜRKMENLER... 1 Selçuklu Paras... 5 ktisadi Yap... 7 Mali Yap ve Vergi Sistemi... 8 HARZEM AHLAR DÖNEM... 11 Ziraat ve Hayvanc l k... 11 Harezm in Refah... 13 TATAR-MO OLLAR IN TÜRKMEN TOPRAKLARINI GAL... 14 H VA, BUHARA VE RAN DARES NDE TÜRKMENLER... 18 18. ASIRDA TÜRKMENLER VE MAHTUMKULU... 28 Mahtumkulu nun Devlet ve Birlik Dü üncesi... 31 Mahtumkulu nun Sosyal E itsizlik Dü üncesi... 32 Toplumsal Düzenin Ele tirileri... 35 18. As rda Türkmen Toplumunda S n f Mücadelesi... 36 ÇARLIK RUSYA SININ ORTA ASYA S YASET VE TÜRKMENLER... 37 Sosyal Yap ve skân Siyaseti... 43 Siyasi Yap... 46 Üretim li kileri... 49 Ziraat... 50 Hayvanc l k... 53 Küçük Zenaat, Sanayi ve Ticaret... 54

vi Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H K NC BÖLÜM 20. ASRIN BA INDA RUSYA VE TÜRKMENLER BOL EV K DEVR M VE TSSC... 61 Çarl k Rusyas Son Zamanlar... 62 Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (TSSC)... 63 TSSC ye Genel Bak... 65 Siyasi Yap ve Sosyal Yap... 70 ktisadi Refah... 75 Bütçe ve Vergiler... 78 Para Politikas... 83 Ticaret... 86 Ula m ve Ta mac l k... 89 Üretim Yap s... 94 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BOL EV K ESARET NDEN ENERJ MPARATORLU UNA SOVYETLER B RL N N DA ILMA SÜREC VE TÜRKMEN STAN IN BA IMSIZLI I... 121 Milliyetler Sorunu... 122 Sovyet Ekonomisinin Bozulmas ve Reformlar... 125 Sovyetler Birli i nin Da lmas... 136 TÜRKMEN STAN IN BA IMSIZLI INI KAZANMASI... 140 Türkmenistan n Siyasi Yap s... 143 Sovyetler Sonras Bölgesel Politik stikrar Aray... 144 Sovyetler Sonras Büyük Ekonomik Depresyon un Etkileri... 151 TÜRKMEN STAN IN EKONOM K YAPISI VE POTANS YEL... 155 Türkmenistan da Sosyo-Kültürel Hayat... 168 Türkmenistan Türkiye Ekonomik li kileri... 172 TÜRKMEN STAN VE ENERJ... 182 SONUÇ... 199 KAYNAKLAR... 205 EK1. Türkmenistan Manat (TMT) ve ABD Dolar (USD) Döviz Kuru Dönü üm Hesaplama... 237

TAKD M I: TÜRKMEN KT SAT TAR H Türkmen topraklar nda ilk insan yerle iminin M.Ö.7000-5000 y llar nda gerçekle ti i, Togalaktepe, Çobantepe ve Göktepe bölgelerinde bulunan kal nt lardan anla lmaktad r. M.Ö.8.-6. as rlarda; güneybat Türkmenistan'da Hazar ve Dah kabilelerinin, kuzeydo uda Massagitler, Amuderya'n n a a k s mlar nda Harezmler, Murgap vadisinde ise Parfiyal lar n ya ad bilinmektedir. 1 Bugün Türkmenistan da ya ayan Türkmenler 9. as rda Sal r- K n k, Yaz r ve Kay -Bayat boylar ndan olu an O uz boyundan gelmi tir. Bugünkü Türkmenistan Devletinin kurucusu Türkmenba, Türkmen kimli i ve tarihini kaleme alm oldu u Ruhname adl eserinde, O uzhan kendine ve milletine Türkmen ad n vermi tir. O uzhan n alt o lu, bunlar n her birininde dört o lu olmu tur diyerek Türkmenlerin soy a ac ndan bahsetmektedir. 2 O uz kabilelerinin eski yerle ik halka kar mas yla dünya siyasetinde yerini alan Türkmenler, tarihte kal c iz b rakm t r. Türkmenlerin, Türkmen topraklar üzerinde kurdu u en büyük devlet Büyük Selçuklu Devleti dir. Merkezi, kadim Merv olan Büyük Selçuklu Devleti siyasi, iktisadi, askeri ve medeni yönden büyük bir üne kavu mu tur. Türkmen sözcü ünün geçmi as rlarda ve günümüzde bilim adamlar taraf ndan dikkat çekmesi bu nedenle aç klanabilir. Türkmen tarihçi Annanurov, Türkmen ad ndan, Arapça literatürde ilk kez, 10. as r sonlar nda ya am co rafyac Maktis in eserlerinde rastland n belirtir. Arapça metinlerde rastlanan Türkmen sözcü ünün Maktis in çal malar nda bulunmas Türkmenlerin bu devirde ortya ç km olduklar n anlam na gelmez. Araplar n o devirde Türkmen sözcü ü ile 1 2 Gandymov S., Begmyradov O., Bayramov J., Ba ms z ve Bitaraf Türkmenistan: Büyük Saparmurat Türkmenba Zaman n n anl 10 Y l, stanbul, Mega Bas m, 2001, s.28. Türkmenba y S., Ruhnama, A gabat, 2001, s.79; Ataniyazov S., ecere Türkmenin Nesil Dara t, A gabat:turan, 1994. Bu kaynaklara göre Türkmenlerin soy a ac öyledir: GÜNHAN AYHAN YILDIZHAN GÖKHAN DA HAN DEN ZHAN Gay Yaz r Av ar Bayand r Sal r dir Bayat Düker K z k Beçene Eymir Bükdüz Alka evli Dodurga Bekdili Çavuldur Alayontl ve Gara evli Yaparl Gark n Çebni Uregir G n k.

viii Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H tan t klar n ifade eder. Arapça kaynaklara göre, Türkmenler 10. as rda ve bundan önce güney bat Kazakistan da Çu denilen yerde ya am t r. 3 Orta ça larda, Türkmen sözcü ü, genel olarak, Türk e benzer anlam nda kullan lm t r. 14. as rda ya ayan Re ideddin, bu kelimenin Türk e benzer anlam n ta d n söylemi tir. Daha önceleri Türkmen kelimesinin kullan lmad n belirterek; Mavereünnehr ve ran topraklar nda ya ayan O uzlar n Taciklere benzemesi nedeniyle, Taciklerin bunlar Türkmen olarak adland rd n yazm t r. O uzname de; O uzlar, Horosan ve Mavereünnehr e geldiklerinde, su ve hava artlar antropolojik yap lar n de i tirdi. Kom ular onlar Türk manend, di er bir ifadeyle, Türk e benzer diye adland rd denilmi tir. Bu fikri 17. as rda ya ayan Hiva han tarihçi Abd ul Gazi de desteklemi tir. Bu müellifler, Türkmenlerin antropolojik yap s itibariyle kom u devletlerden farkl oldu unu belirtir. Gerçekten de, Türkmenler, di er Orta Asya milletlerinin antropolojik yap s na çok benzememi tir. 4 11. as r filozofu Ka garl Mahmud bunu eserinde öyle anlat r: skender-i Zülkarneyn (Makedonyal skender) seferinde Semerkant tan geçmi ve Türklerin ülkesine geldi inde bir sürü Türk e benzer halk görerek onlara Türk manend, Türk e benzer demi tir. Daha sonra bu sözcük Türkmen ad olarak kalm t r. 12. as rda ya ayan Mervezi yakla k 10. as rdan ba layarak O uzlar n slam dinini kabul eden halk na Türkmen denildi ini yazm t r. Bu fikre do unun me hur âlimlerinin eserlerinde de rastlanmaktad r. 15. as r tarihçisi Mirkond da bu fikri desteklemi tir. Mehmed Ne ri ye göre de, bu kelime Türk ve iman sözcüklerinden türemi tir 5. Günümüz Türkmen müelliflerinden Durdiyev, Türkmen kelimesinin anlam n antropolojik yap s na ve bu topraklarda O uzlar dan da önce ya ayan Türki dilli kabileler ile ili kilendirmi tir. Durdiyev e göre; Türkmen sözcü ü Altay civar nda de il de, bugünkü Türkmenistan topraklar nda ortaya ç km t r. Durdiyev gibi bir k s m bilim adam, Türkmen ad n Türk-aman sözcükleriyle ba da t rmaktad r. Rus bilim adamlar Aristov, Yeremov, Macar Vamberi, Türkmen Roslyakov, man ve men eklerini Hint-Avrupa dilinde ki i-adam anlam nda yorumlayarak; Türkmen sözcü ünü Türk insan, Türki adam, Türk ili, Türk kabilesi eklinde de erlendirmi tir. Türkmen filologlar Annanurov ve Recepov bu fikiri desteklememi tir. Bu yazarlar; 3 4 5 Annanurov A., Türkmen Ad n n Dörey i, Türkmen Dili Edebiyat Jurnal, 4, (17), A gabat, Iyul- Avgust 1994, s.32. Yazliyev Ç., Ibragimov S., Nur yev A., Türkmenistan n Tarihi, lham, 1.kitap, 1994, A gabat, s.102. Ka gar Divan-i Lugat-at Türk, 3. cilt, Ta kent, 1963, s. 419-422 den aktaran Annanurov, s.33.

Güngör TURAN Ahmet D NÇ ix Türki dillerde il, ki i, adam kelimeleri kabile, boy anlam na gelir; adam, toplum, halk anlam nda men sözcü ü Türk diline de il, bat Avrupa dillerine mahsustur demektedir 6. Türkmen kelimesini O uzlar n sosyal dokusu ile ili kilendiren müellifler de vard r. Blaramberg, Bekm radov, bu kelimenin tir-keman sözcüklerinden türedi ini belirtmektedir. Buna göre, Çince ad Mode olarak geçen, O uzhan 2. as rda ya am t r. Bir rivayete göre, O uzlar n üç tanesine ok, di er üç tanesine ise yay vermi tir. Onlara bozoklar ve üçoklar denmi tir. Farsça da ok tir, yay ise keman demektir. Buna göre, O uzlar n daha sava ç askerlerine tir kemanl halk, di er bir deyi le, Türkmen denmi tir. 7 Bu fikri destekleyen baz bat Avrupal yazarlar, Türkmen kelimesinden haçl seferleri zaman nda söz edildi ini söyler. Bunlardan bir olan, Jak de Vitri bunun türk ve kaman kelimelerinden türedi ini iddia etmi tir. 8 Türkmen Halk n n Tarihi adl eserinde Ball yev; Efsaneye göre ilk Türk ismi koyulan A in (Asyan e) Hun padi ah n n kurt anneden do an o ludur. Çinliler Asyan enin efsanedeki halk n tu-kyu diye adland rm lar demektedir. Frans z Türkolog Pelo, tu-kyu kelimesini Türkler eklinde tercüme etmi tir. Türk ve Yut Mo ol dilinde çokluk manas n veren ektir. Di er bir ifadeyle, Türkyut Türkler anlam n ta r. Çince Türk kelimesi s k, güçlü, sab rl manalar n ta r. Önceleri Türkyut kelimesi Turgut diye kullan lm t. Bundan esinlenen Kononov, Türkmenler Turgutlar n neslindendir demektedir. 5. as rda Turgutlar güçlenerek tarih sahnesine ç kt ktan sonra halk olmu lard r. 9 On sene gibi k sa zamanda Türkler do uda Sar Deniz den Volga nehri aras ndaki tüm bölgeleri; Orta Asyada ise Harezm ve Amuderya aral n kendi e emenli i alt na alm lard r. 562 senesinde Türklerin bat ya seferleri daha da s kla arak, 20 sene içerisinda Orta Asya y, kuzey Hindistan, kuzey Kafkas ve Darbent e kadar, Don ve Kuban bölgelerini, Araks ve Kuba deryalar n n eteklerini, güney Ural da lar eteklerini, Sibirya topraklar n, Baykal gölünün etraflar n hükümdarl klar alt na alarak büyük bir imparatorluk kurmu tur. 10 6 7 8 9 10 Annanurov, a.g.e., s.33. Yazliyev, Ibragimov, Nur yev, a.g.e. s.103. Annanurov, a.g.e., s.33. Ball yev A., Türkmen Halk n n Köne Tar h ndan, Çarjew: Gorkut Seyitnazar Seydi Ad ndaki Türkmen Döwlet Pedagogiki Institut, 1993, s.86. Ball yev, a.g.e., s. 87.

x Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H Türkmen kelimesini Türk tarihçiler, genellikle, Türk halklar n n kökü ; Avrupal tarihçiler ise, saf kan Türk anlam nda yorumlam t r. Bu fikri Vamberi, Deni, Ligeti desteklemi tir. Türk bilim adamlar Kefeso lu ve Sümer de bu fikre kat lm t r. Kefeso lu, Türkmen ad n 8. as rda Samiryeçye de ortaya ç kan Karluklar Devleti ile ba da t rm ve Karluklar Devletini olu turan boylar n birine Türkmen, yani saf kan Türk denildi ini belirtim itir. Sümer, Türkmen ad na öz Türk, di er bir deyi le, Türki halklar n kökü, gerçek Türk anlam n yüklemi tir. Türkmen edebiyatç s Annanurov da bu çal mada geni ölçüde kaynak olarak yararland m z eserinde bu görü e kat ld n belirtmektedir. 11 Sonuç olarak, Türkmen kelimesi kabile ad olarak 5. as rdan beri bellidir ve O uzlar zaman nda ya am olan bir kabile ad d r. Türkmen kelimesi 10.- 11. as rda millet ad olarak dönü mü tür. 12 Dolay s yla, Türkmen kelimesinin 5. as rda kabile, sonra da Türkmen milletine verilen ad olarak 10.-11. as rdan itibaren kullan ld neticesine var labilir. Binlerce y ll k geçmi e dayanan Türkmenler günümüze kadar büyüklü küçüklü devletlerin yan nda, imparatorluklar dâhil 70 e yak n devlet kurmu tur. Yakla k 10. as rda kurulan Büyük Selçuklu Devleti Orta Asyan n d na ta arak güneye, kuzeye ve bat ya do ru aç l mlar gerçekle tirmi tir. Bat ya göç eden Büyük Selçuklu Devleti nin bir kolu Anadolu da; ara t rmam z n da k smen konusunu olu turan Türkmenlerin ya ad Orta Asya da bulunan Büyük Selçuklu Devleti ise Horasan, bugünkü Türkmenistan topraklar ve Maveraünnehr civar nda varl n devam ettirmi tir. Bugünkü Türkmenistan, Orta Asya n n güney bat s nda, Hazar denizi ile Amuderya ortas nda yerle mi tir. Türkmenistan, güneyde ran ve Afganistan ile kuzey ve do uda Kazakistan ve Özbekistan ile s n rl d r. Türkmenistan n yüzölçümü 491,2 bin km 2 dir ve 6,5 milyon nüfusa sahiptir. Ülkenin yakla k %80 i Karakum çölü ile kapl d r. Bitki örtüsü ile kapl olan çölün baz yerlerinde hareketli kumlar görünmektedir. Karakum çölü otlaklar için kullan l r. Bitki örtüsü az olmas na ra men, meralar çok oldu undan hayvanc l k için uygundur. 13 Yeryüzündeki en büyük çöllerin birisi Karakum dur. Bu çöllerden geçen Amuderya (2540 km), Murgap, Tecen, Etrek Türkmenistan n ba l ca nehirleridir. Ülkenin güney bölümünü Köpetda ile 11 12 13 Annanurov, a.g.e., s.33. Yazliyev, Ibragimov, Nur yev, a.g.e., s.104. Darinskiy A.V., Geografi, Moskva: Prosve eniy izd, a.g.e., 1991, s.197.

Güngör TURAN Ahmet D NÇ xi Parapam z da n n etekleri kaplam t r. Orta Asya n n en s cak ve kurak iklimine sahip ülkedir. Türkmenistan karasal iklime sahip bir ülkedir; yaz n s cakl k a r yükselmekte, k n ise -10 dereceye kadar dü mektedir. Ülkede k k sa sürüp, kar yerde fazla durmadan eriyip gitmektedir. Sadece da l k bölgelerinde karlar yaza kadar sürer. 14 Çölü Amuderya nehriyle slah etmek için Kerki (bugünkü Atamurat) ehrinde 1954 y l nda Karakum kanal n n yap m na ba lanm t r. Kanal A kabat a kadar getirilmi tir. 15 Türkmenistan zengin rezervleri bulunan yeralt kaynaklar na sahiptir. Nebitda ve Çeleken de petrol, do al gaz; Karakum, Govurdak ve Köytenda da kibrit, polimetaller, kömür; Çeleken de brom ve iyod; Karabo az da zengin nitrat sulfat; ayr ca Nebitda da bentonit, hek ta, çok büyük kimyasal ve do al gaz hammadde rezervleri bulunur. Ahal, Merv, Lebap, Da oguz ve Balkan olmak üzere 5 vilayet vard r. A kabat ehri ülkenin ba kentidir. 1948 deki depremden sonra A kabat yeniden in a edilmi tir. Türkmenabat, Merv, Da oguz, Hazar denizinin kenar ndaki liman Türkmenba ve petrol merkezi Nebitda ülkenin en büyük ehirleridir. 16 Sulanabilen yerler Tecen ve Murgap nehirlerin kenarlar nda, Karakum kanal n n kenarlar nda ve Köpetda eteklerindedir. Türkmenistan n güneyindeki sulak topraklarda de erli, uzun lifli pamuk yeti tirilir. Ülkenin kuzeyinde ise orta lifli pamuk yeti tirilir. Köpetda ete i vahalar nda; yerle im alanlar, sulak topraklar, bahçeler, ba lar bulunur. Türkmen halk Amuderya k y lar nda pirinç, vahada ise ipekçilikle u ra r. Do u Karakum da karaköl koyunlar beslenirken, bat da koyunyününden me hur Türkmen hal lar dokunur. Burada tek hörgüçlü develer, Köpetda eteklerinde ise me hur Ahalteke atlar yeti tirilir. Türkmen tarihi, Ruhname de 17 be devreye ayr lm t r. Buna göre: Türkmenlerin birinci ça ; M.Ö.5 biny l ile M.S 650.y l aras ndaki zaman dilimini kapsamaktad r. Bu ça da milletin önderi ve temsilcisi O uzhan d r. Dürüst, sade Türkmen çal arak geçimini sa lamaktad r. Bu dönemin kutsal sembolü öküzdür. Öküz kendi eme i ile tabiat ekillendirmektedir. Öküz, toprak anan n ürün vermesine sebep olmaktad r. Öküz, dünyay, toplumu harekete geçirmektedir. 14 15 16 17 Baýmyradov G., Rogaçewskiý Y., Türkmenistan SSR-i Ykdysadyýetini we Medeniýetini Gysgaça Öçerki, A gabat: Türkmenistan döwlet ne irýaty, 1958, s.3. Stroyev K.F., Kovalevskaya M.K., Rom V.Y., Ekonomiçeskaya Geografiya SSSR, Moskwa: 1986, s. 217. Baýmyradov, Rogaçewskiý, a.g.e., 1958, s.4. Türkmenba y, a.g.e., 2001, s.290-291.

xii Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H Türkmenlerin ikinci ça ; 650. ile 10. as r aras d r. Bu dönem, Türkmenlerin tüm dünyaya yay ld bir dönemdir. Türkmenler, O uzhan n bir yerde durma talimat ndan esinlenmi tir. kinci ça da, milletin manevi önderi Dede Korkut olmu tur. kinci ça da öküzün yerini kurt alm t r. Çünkü monoton, huzur ve bar içerisindeki günler art k sona ermi tir. Türkmenlerin yeni bir yolda ilerlemeleri için kurdun kuvveti, korkusuzlu u ve sürat gerekiyordu. Bu dönemde, Türkmenler, eski hudutlar ndan ta arak dünyaya yay lm t r. Türkmenlerin üçüncü ça ; 10.-17. as rlar içermektedir. Bu devir, sadece Türkmenlerin k l ç dönemi de ildir. Bu dönem, Türkmenlerin dünyaya aç ld dönemdir. Dünya tarihi, bu dönemde büyük Türkmen devletlerinin âlem ümul cereyan etti ini onaylam t r. Büyük Selçuklu Devleti, Osmanl Devleti, Karakoyunlular ve Akkoyunlular Devletleri Türkmenlerin, siyasi ve tarihi yönden ne kadar ba ar l oldu unun tarihi delilleridir. O uzhan n siyasi ve askeri h z, kültürel ve tarihi h za dönü mü tür. Bu devrin manevi önderi Köro lu dur. Bu dönemde O uz Türkmenleri, büyük devletler kurmu ve engin bir siyasi tecrübe edinmi lerdir. Bu dönemin Türkmenleri, dünya sahnesinde kartal olup yalç n kayalar n zirvesine ç ktm t r. 18 Temsilcisi Köro lu, sembolü ise kartald r. Türkmenlerin dördüncü ça, 17.-20.as rlar içerir. Bu dönem, en verimsiz dönem olmu tur. Aksiyonun yerini atalet, bo a zaman harcama; kararl l n yerini bo bo dü ünme alm t r. Bu ise Türkmeni, ba lad yere getirmi tir. Türkmen, geçmi teki ba ar yla gurur duyma yerine iç meseleleriyle me gul olma dönemine girmi tir. Bu dönemin manevi önderi Mahdumkulu Firaki dir. Merv, 4 bin y l önce parlayan, geli en, Türkmenlerin atalar n n merkez ehri olmu tur. Sultan Sencer in hüküm sürdü ü dönemde nüfusu 2 milyonu a k nd r. 13. as rda Cengiz Han bu güzel ehri harabeye çevirmi, Türkmen halk onu yeniden kurmu tur. 14. as rda Timurlenk bu ehri yine viran etmi, Türkmenler ehri tekrar kurmu tur. 1787 y l nda Buhara han, ehri yine yerle bir etmi ve Türkmenler yine milli devlet merkezleri olan Merv i yeniden in a etmi tir. Türkmenlerin be inci ça, 27 Ekim 1991 de ba lar. Türkmenlerin manen olgunla t dönemdir. Kutsal sembolü att r. At, Türkmen devletinin r z k ve nimetini sembolüze eder. Bu devrin önderi Saparmurat Türkmenba d r. Bu devrin önemi Türkmenlerin yeniden kendi devletlerini kurup ba ms zl a kavu mas d r. 18 Bundan sonra Do u da devlet kurmak istiyorsan Türkmen i ça r deyimi olu mu tur. Türkmenba y, a.g.e., 2001, s.291.

Güngör TURAN Ahmet D NÇ xiii Geçmi in tarihi olaylar içinde yer alan Türkmenistan, insanl k tarihinde h zla geli en merkezlerden biri olmu tur. Türkmenistan n eski ça tarihine ait bilgilerin bir k sm bugünkü topraklar nda, geri kalan kom u devletlerin eski yaz lar nda kalm t r. Daha detayl ve geni bilgi edinebilmek için kom u ülkelerdeki bilgilere de ihtiyaç duyulmaktad r. Köklü tarihiyle Türkmenler, Orta Asya dan Hindistandan a ve Güney Rusya ya kadar da lm t r. 19. as rda Türkmenlerin nüfusunu, tabiat n, ticari ve transit yollar n ciddi manada ö renmek için, Avrupal, özellikle Rus ara t rmac ve askeri temsilcilerin kendi el yaz lar yla yaz lm notlar ndan bilgi edinmek mümkündür. Bu yaz lar Türkmenlerin iktisadi durumunu, nerelerde yerle ti ini, ne ile u ra d klar n, siyasi durumu hakk nda zengin bilgi kaynaklar n olu turmaktad r. Bu ara t rmada kullan lan kaynaklar Türkmenistan Devlet Kütüphanesi ve devlet ar ivi ba ta olmak üzere; A kabat, Türmenabat, Merv, Bayramali, Köneürgenç kütüphaneleri ile Moskova, Ta kent kaynakl eserlerin büyük bir k sm kiril alfabesiyle yaz lm olup orjinali Rusça ve Türkmence dir. Bu kaynaklar dipnotlarda latin alfabesi ile gösterilirken, kaynakça k sm nda eserin Rusça orijinali, okunu u ve eserin Türkçe çevirisi birlikte verilmi tir. Dile imiz ve temennimiz, bu çal man n okuyuculara ve ara t rmac lara yararl olmas d r. Prof. Dr. Güngör TURAN Epoka Üniversitesi Tiran - ARNAVUTLUK Doç. Dr. Ahmet D NÇ Canik Ba ar Üniversitesi Samsun - TÜRK YE

xiv Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H

TAKD M II TÜRKMEN KT SAT TAR H Derin ve zengin tarihi olan Türkmenler zaman içerisinde kâh Büyük Selçuklu mparatorlu u veya onun devam olan Osmanl mparatorlu u gibi güçlü imparatorluklar kurmu lar, kâh 18. As rda oldu u gibi devletsizlik içerisinde çok uzun süre hayat mücadelesi vermi lerdir. Emevi ve Abbasilerden sonra slam âlemine de bayraktarl k yapm olan Selçuklular adeta bayrak yar gibi bunu kendilerinin devam olan ve 400 çad rla ba layan ve imparatorluk olup 600 y l dünyada hüküm süren sürecin kahramanlar : Türkmenlerdir. Osmanl için a a da sunaca m z anekdot etkileyicidir: Osman Gazi, eyh Edebali Dergâh nda misafir olmu, yatmas için gösterilen odaya girdi inde terekte Kur ân- Kerim i görmü, ürpermi ve Allah kelam n n oldu u yerde ayak uzat l p yat lmaz diyerek, yakla k 6 saat hu u içinde, oturmu, namaz k lm, dua etmi ve sabah ezan saatlerinde yakaza halinde bir rüya görmü tür. Rüyas nda eyh Edebali Hazretlerinin gö sünden bir nurun ç k p kendi gö süne girdi ini, bunun üzerine ba r ndan büyük bir ç nar a ac n n ye erdi ini ve bu ç nar a ac n n dallar n n 3 k tay sard n, insanlar n o a ac n gölgesinde topland n görür. Sabah ezan ile uyanan Osman Gazi, rüyas n Edebali Hazretlerine anlatt nda O ul Osman müjdeler olsun ki Allah sana ve nesline saltanat nasip etti. Hay rl, mübarek ola. K z m Bala Hatun da helalin olsun! diyerek Osmanl n n müjdesini verir. Allah kelam na gösterdi i 6 saatlik bir sayg ve hürmet kar l nda Allah Osman Gazi ye 600 y l hüküm sürecek bir devlet nasip emi tir. Türkmenler devlet ve imparatorluk kurman n yan nda baz zamanlarda da d bask lara maruz kalm ve devlet kuramaman n s k nt lar n ya am lard r. 18. As r Orta Asya Türkmenleri için zorluklarla mücadele asr demekti. ran dan, Hiva dan ve 1881 y l nda da Ruslardan bask görmü lerdir. 18. As r milli kahraman, air ve ayn zamanda dü ünür olan Mahtumkulu ve Azadi o dönemin s k nt lar n iirlerinde dillendirip, halk ve özellikle de yöneticilere tavsiyelerde bulundular. iirlerinden anla ld na göre airin en büyük arzusu, kurulmas n çok elzem olarak gördü ü Türkmen birli i ve Türkmen devletidir. Ona göre bütün sorunlar birlik olunursa a l r:

xvi Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H Teke, Yomut, Göklen, Yaz r, Alili, Bir devlete kulluk etsek be imiz. Gönüller yürekler bir olup ba lar Tartsa y n erir topraklar ta lar Bir sofrada tayyar k l nsa a lar Gösterirler ol ikbali Türkmenin. Mahtumkulu nun iirleri bize o dönem Türkmen ya ay ve sosyal hayat hakk nda zengin bilgiler vermektedir. 1881 y l na gelindi inde ise Ruslar n i gali ba lam t r. Hazar n kuzeyinden Krasnovasky denilen ehirden ilk ak nlar geldi inde henüz s n rlar çizilmemi ve devleti olmayan Türkmenler ilk sald r lar geri püskürtebilmi lerdir. Bu bask nlar n artmas yla Göktepe adl kalede bir rivayete göre 5000 Türkmen bir gecede katledilerek Ruslar n hegemonyas na o topraklar girmi tir. Ta ki 1991 y l nda Türkmenler ba ms zl klar n ele al ncaya kadar bu durum devam etmi tir. 110 y l boyunca Ruslar Türkmen topraklar ve di er Türki halklar ba ms zl klar ndan al koymu lard r. Türkmenistan dünyada 4. büyük gaz rezervine, 11. büyük petrol rezervine ve 10. büyük pamuk üretimine sahip bir ülke olmas bu i galin temel sebeplerindendir. Türkmen halk o dönemleri anlat rken, Türkmen gaz n n Türkmen köylerinden borularla geçerek Rusya ya nakledilirken bizler köylerde gaz kullanamaz odunla s n rd k diyorlar. Biz bu çal mam zda 20. as r öncesi Türkmenlerden, 20. as rda Rus i gali alt ndaki dönemden ve ba ms zl k devirlerinden günümüze bakan yönüne kadar Türkmenlerden ve Türkmen Tarihinden bahsettik. Uzun y llar (16 y l) Türkmenistan da bulunma avantaj n kullanarak Türkmenistan ba kenti A kabat, Büyük Selçuklu Devleti Ba kenti Merv ve Harzem ahlar Devleti Ba kenti Köhneürgenç ehir kütüphanelerinden ve özellikle de A kabat taki ar ivden faydaland k. Adeta her biri birer kütüphane konumunda olan Türkmen evlerinde bulunan çe itli kaynaklardan yararland k. Faydaland m z eserlerin büyük bir k sm Rus tarihçileri taraf ndan ve krilce bas lm t. Uzun y llar Rus yönetimi alt nda kalan Türkmenlerin sosyo-ekonomik tarihinden olu an çal mam z n ana kaynaklar da Rus tarihçilerin yazm olduklar krilce eserler olunca akl n za ilk gelen soru u olabilir. Acaba bu eserler tarafs z ki ilerce yaz lm m d r? 1881-1991 y llar aras tar m, hayvanc l k, ula m, zanaat ve hammadde üretimi istatisti i bilgiler abart l olabilir mi?

Güngör TURAN Ahmet D NÇ xvii Bu çal madaki gayemiz yeni teoriler geli tirip, ilme yeni bir çal ma sunma iddias de ildir. Lakin uzun y llar Türkmenistanda bulunma, ar iv çal mas yapabilme, insanlar n ya ay n tetkik edebilme, 80-90 ya lar nda insanlarla yüz yüze konu abilme yani ya ayan tarihleri de bu vesileyle kay t alt na alma imkân n de erlendirmek istedik. Her ne kadar tarihçilerin yazm oldu u eserlerde tarafs z olmalar n n zorlu una inansak dahi, belli bir dönemde ya anm hadiselerden, uygulanm politikalardan ve geçmi te bu kadar üretim, u kadar tüketim ve ticaret olu tu diyebilecek ve kaynak gösterebilecek bir eser olu turma ans n yitirmek istemedik. Kaynaklar k sm nda, orijinal haliyle kaynaklar m z sunarken dipnotlama da okunu unu temel ald k. Anlat m ve gözlemlerimizi resimlerle desteklemek istedik. Kulland m z resimlerin bir k sm n kendimiz çektik bir k sm n ise web ortam ndan ald k. 1924 y l nda Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. TSSC nin kurulmas yla s n rlar belirlendi ve Türkmenistan n pay na dü en üretim ekli, ne üretece i, hangi üretim faktörlerinden ne kadar kullanaca ve halk n ne kadar tüketece i devlet taraf ndan belirlenmi ti. 1924 y l nda do an bir Türkmen, ba ms zl k y llar na yak n 1991 y l nda 67 ya nda olur ki bu ki i 67 y ld r sosyalist sistemde yeti mi, çok iyi derecede Rusça konu an, Rus kanallar n izleyen ve Rus gazetesi okuyan bir bireydir. 1993 y l nda Türkmenistan a gitti imde insanlar n birço unun üretece i, tüketece i ve nereden al veri edece i belli idi. Ba ms zl k sonras yaz lan Ruhnama adl eserde de bahsetti i gibi baz Türkmenler rus dönemini özledi ini, o dönemde hayat n kolay oldu undan bahsediyordu. Ald m izlenimlerde Türkmen halk n n bir ço unun Ba ms zl arzulad, onun gerekli olmas gerekti ini dü ünürken marjinal bir kesim ise Rus dönemini istemekteydi. Bunun sebebi 70 y la yak n bir zamanda sosyalist sistemde ya am, gözünü açt nda Rus görmü, Rusça i itmi ve sosyalist sistemde ya am olmas d r diye dü ünmekteyiz. 1993 Nebitda 'da bir pazarday m. Gelinece (yenge) dedi imiz orta ya ta bir teyze birkaç kilo elma, birkaç çorap ve 10 a yak n ampul u yerde sergileyip sat yordu. htiyaç malzemelerin kolay bulunmad bir zamanda 10 ampul al nmas gereken ekonomik bir mald bizim için. Gelinece bunlar n fiyat ne kadar? kinci sorum ise hepsini bana satar m s n? Ald m cevap ise hay r, oldu. Bunlar n hepsini satarsam ben ne i yapaca m. Bak, imdi satacak birkaç mal m ve i im var. diyordu. Evet, 70 y l sosyalist sistem alt nda insanlar ne mal üretilecek, nas l üretilecek, kimler için üretilecek ve kimler ne kadar tüketecek sorular n n cevab n devlet veriyordu. sizlik 0 idi devlet i vermek zorunda ve bunu

xviii Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H mesai saatlerini k sa tutarak bir ki inin çal aca yerde üç ki i çal t rarak çözmü tü. nsanlar i bulma, eve yiyecek götürme endi esi yoktu. Benzin, su, elektrik, ula m, ileti im vs. bedevaya yak n ucuzluktayd. Hatta devlet çocuk say s na göre ailenin ikamet edece i evi de bedava veriyordu. Evde ya ayabilirsin, ama satamazs n. Kullan m hakk halkta, mülkiyeti devletteydi. 18. As rda büyük dü ünür Mahtumkulu ve babas Azadinin halk önünde halk na umut a layan, yöneticilerine nasihat eden birlik ve beraberli in Türkmenlere devlet kurma ans n verece ini telkin eden iirleri 1991 y l nda makes buldu. Saparmurat Niyazov di er bir ad yla Türkmenba önderli inde Türkmenistan ba ms zl n ald. Aral k 2006 da Hakk n rahmetine ula an lider bu bayra adeta Mahtumkuludan alm ve 2007 y l nda yerine seçilen Gurbanguli Berdimuhammedov a vermi tir. Gurbanguli Berdimuhammedov yüzde 89 oran nda oy alarak Devlet Ba kan seçilmi tir. Yeni Ba kan ile yeni bir dönem ba lam t r. Berdimuhammedov ülkesinde demokrasiyi geli tirmek için gayret göstermekte olup bunun yan nda ekonomik reformlara da a rl k vermektedir. Yeni lider ayr ca Türkmenba 'n n dünya siyasetindeki 'tarafs zl k' tercihini de çevre ülkeler ile i birli ini artt rmak eklinde yenilemi tir. Geni letilmi kinci Bask Çal mam zda: 1-18.as rda Türkmenlerin devlet sahibi olamamalar sonucu ya am s k nt lar n gözler önüne konulabilmesi aç s ndan Türkmen dü ünür Mahtumkulu ve onun sosyo-ekonomik dü üncelerini irdeledik. 2- Türkmenistan-Türkiye ekonomik ili kileri geni letildi. E itim ve kalifiyeli Türkmen i gücüne olan katk üzerinde yo unla t k. 3-2005 - 2013 y llar aras süreyi kapsayan ve kitab n ad n da olu turan enerji konusuna a rl k verdik ve bunu siz okuyucu ve ara t rmac lar n hizmetine sunmak istedik. Nisan 2015 Prof. Dr. Güngör TURAN Epoka Üniversitesi Tiran - ARNAVUTLUK Doç. Dr. Ahmet D NÇ Canik Ba ar Üniversitesi Samsun - TÜRK YE

B R NC BÖLÜM 20. ASIR ÖNCES TÜRKMEN TAR H TÜRKMENLER N TAR H SAHNES NE ÇIKI I SELÇUKLU TÜRKMENLER Selçuklu Devleti 10. as rda Türkmenler taraf ndan Siriderya, Karatau aras nda kurulmu tur. Selçuklu olu umu, O uzlar n K n k boyu beyi Tokak bey in o lu Selçuk beyin O uz boylar ile birle mesi sonucu büyük bir devlet halini almas yla gerçekle ir. Daha sonraki sürecte O uzlar, K pçaklar, di er Siriderya a a ak nt s ve kuzey-bat Maveraünnehr ile Harezm bölgelerindeki soylar n kat l m gerçekle mi tir. Resim 1: Büyük Selçuklu Devleti Siriderya kenarlar nda ya ayan Selçuklu Türkmeni O uzlar 10. as rda güneye do ru yürüyü e geçmi tir. Nur-Buhara dan Amuderya y geçmi ler ve k sa

2 Bol evik Esaretinden Enerji mparatorlu una TÜRKMEN KT SAT TAR H zamanda (1025-1038) müslüman halk n ya ad tüm Asya y kendilerine ba lam lard r. 1 1035-1040 y llar aras nda Gazneliler ile Selçuklu soylar n n hükümdarl alt ndaki Türkmenler aras nda kesintisiz kanl sava lar sürmü tür. Sonuçta, Selçuklular bütün Horosan ele geçirmi tir. 11. as r sonlar nda, Selçuklular, Do u ve Bat Selçuklular diye ikiye ayr lm t r. Do u Selçuklular; Horasan, Türkmenistan ve Maveraünnehr de hüküm sürmü lerdir. 12. as rda Sultan Sencer in yönetti i dönemde bütün Horosan ve ran n önemli vilayetleri O uz Türkmen sultanlar n n idaresi alt na girmi tir. 2 Selçuklular n güney ve bat yöne hareketleri sonucu Orta Asya ve bugünkü Kazakistan topraklar ndan çok say da O uz kabileleri Horosan ve Dahistan a yerle mi tir. 3 Selçuklular devrinde ba layan, Türkmenlerin bat ülkelerine toplu halde göçleri 17. ve 18. asra kadar devam etmi tir. K rg z bozk rlar nda, Siriderya n n orta ak nt lar nda ortaya ç kan Selçuklular n büyük bir k sm 10. as rda S riderya boylar ndan Mang lak, Balkan, Serahs ve Merv e gelip bu topraklar üzerinden ran, Kafkas, Türkiye, Irak, Suriye ve di er ülkelere göç etmi tir. 4 Selçuklular n yerle im alanlar tar m bölgeleri aras ndayd ve bu bölgeler aras nda s k bir ba lant vard. Buradan do u Avrupa ya, Uzak Do u ya, Orta Asya ve Hindistan a, yak n ve Ortado u ya akan önemli tar m yollar geçmekteydi. Özellikle Siriderya n n zengin tar m arazileriyle Maveraünnehr aras nda s k temaslar bulunmaktayd. O uzlar ve kom u Sigil ve Sayra Türkmenleri (bugünkü Ta kent te yerle ik) buraya karaköl kuzu derisi, ko malar, koyunlar getirmekteydi. Zengin tüccarlar e ya ve mal getirip, geriye at, deve ve zarbiyanadan al nan gümü lerle dönmekteydi. Ayr ca belirtmek gerekir ki, Selçuklu olu umu zaman nda yerli nüfusun bir k sm slam dinine girmeye ba lam t. Kendilerine has farkl birtak m inançlardan sonra gelen bu tek ilah inanc sosyal dokunun de i mesine yol açmaktayd. 5 Selçuklu olu umu sürecinde bölge topraklar üzerinde Gaznelilerin hâkimiyeti sözkonusuydu. Türkmenlerin Kay boyundan olan Söbüktegin in o lu Gazneli Mahmut slam tarihinde büyük komutanlardan birisi olarak 1 2 3 4 5 Karpov G.I., Türkmenistan n ve Türkmen Halk n n Tarihi Barada Öçerkler, A gabat: Turkmenistan Dövlet Ylmy Barlag Taryhy Instituty, 1940, s.7. Ataniyazov, ecere Türkmenin Nesil Dara t, a.g.e., s.59. Türkmenistan Ylymlar Akademiyas n n.bat rov Ad ndaki Taryhy Instituty, Türkmen Halk n n Gelip Ç kma n n ve Dünyaya Yayrama n n ve Onun Dövlet Tarihinin Problemalar, A gabat: Ruh, 1993, s.23. Ataniyazov, a.g.e., s.184-188. Agajanov S.G., Gosudarstwo Seljukidov i Srednyaya Aziya v 11-12 Vekah, Moskva:Izdatelstwo Nauka, 1991, s.21.