KÖY KANALİZASYON SULARININ DOĞAL ARITMA SİSTEMLERİ İLE ARITILMASI

KÖY KANALİZASYON SULARININ DOĞAL ARITMA SİSTEMLERİ İLE ARITILMASI Zeki GÖKALP Mehmet ŞAHİN Belgin ÇAKMAK ÖZET Atıkların bilinçsiz bir şekilde çevreye atılması, dere ve ırmaklara arıtılmamış suların deşarjı hava, su ve toprak kirliğine neden olup insan, hayvan ve bitki sağlığı açısından tehlikeler oluşturmaktadır. Geleneksel arıtma yöntemlerine göre çok daha düşük maliyetle inşa edilebilen, işletme ve bakım masrafları son derece düşük ve kalifiye iş gücü gerektirmeyen doğal arıtma sistemleri tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de hızla yaygınlaşmaktadır. Özelikle kırsal alanda köy kanalizasyon sularının arıtılmasında doğal sulak alanları taklit eden yapay sulak alan (doğal arıtma) sistemlerinin sayısı her geçen yıl katlanarak artmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi Belgesinde öncelikli alanlar kapsamında Kırsal Altyapının Geliştirilmesi önceliği altında Kanalizasyon altyapısı ihtiyaçlarının giderilmesinde, yapım ve işletme giderleri düşük olan doğal arıtma tesislerinin yapımına öncelik verilecektir ibaresi yer almaktadır. Bu araştırmada doğal arıtma sistemlerinin özellikle kırsal kesimde köy kanalizasyon sularının arıtımında kullanılma olasılıkları ve başarılı bir sistem tasarımı için dikkat edilmesi gereken unsurlar ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler:Doğal arıtma, yapay sulak alan, evsel atık su, arıtma 1. GİRİŞ Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de nüfus artışına paralel olarak artan gıda ihtiyacı ile birlikte su ihtiyacı da artmaktadır. Tarım en fazla su tüketen sektör olup evsel ve sanayi sektöründe de su talebinin artması su kullanımında sektörler arasında rekabete yol açmaktadır. Günümüzde sınırlı su kaynakların tüm sektörlerde çevre ile uyumlu bir şekilde etkin kullanılması gerekmektedir (Çakmak ve ark., 2003). Yirmi birinci yüzyılda hızla artan su talebi karşısında küresel ısınma ve yanlış kullanım sonucu kullanılabilir su kaynaklarının giderek azalması, uluslararası gündemde suyu ilk sıraya taşımıştır. Tarım, sanayi ve evsel amaçlı kullanımlarda su kayıplarının önlenmesi, etkin su kullanımının sağlanması, havza düzeyinde su kaynaklarının geliştirilmesi ve atık suların arıtılarak yeniden kullanılma olanaklarının değerlendirilmesi gerekmektedir (Aküzüm ve ark., 2010). Yüksek arıtma tesisi maliyeti ve çevre koruma yasalarının eksikliğinden dolayı dünyanın büyük bir kesiminde ve ülkemizde atık suların büyük çoğunluğu denizlere ve akarsulara deşarj edilmektedir. Türkiye de kanalizasyon şebekelerinden deşarj edilen 3,26 milyar metreküp atıksuyun 2,25 milyar metreküpü atık su arıtma tesislerinde arıtılmakta olup arıtılan atık suyun %38,3'üne biyolojik, %32,7'sine fiziksel, %28,8'ine gelişmiş ve %0,3'üne doğal arıtma uygulanmaktadır (Anonim, 2010). Sanayinin gelişmesi ve kentleşme ile birlikte evsel ve endüstriyel atık suların miktarı giderek artmaktadır. Bu suların arıtılmadan alıcı ortamlara verilmesi, bilinçsiz kullanılan tarımsal ilaç ve gübre nedeniyle akarsu, göl, yer altı suyu gibi su kaynakları kirlenmekte, su kalitesi düşmekte ve kullanılamaz hale gelmektedir. Büyük kentlerde arıtma sistemleri hızla kurulmaya devam etmektedir. Ancak ülkemizde yerleşim birimlerinin tümünde arıtma sistemi mevcut değildir. Özellikle kırsal alanlarda altyapısı yetersiz birimlerde, evsel atık sular hiçbir işleme tabi tutulmadan doğrudan açık alanlara, akarsulara ya da yeraltına fosseptik tanklara verilmektedir. Bu yörelerde arıtma sistemi kurulması ekonomik yönden uygun değildir. Kırsal alanlarda, evsel atık suların çevreye zarar vermeden tekrar kullanılmasını tamamen doğal yollarla sağlayan doğal arıtma sistemleri kurulmaktadır. Doğal arıtma sistemlerine yapay Doç.Dr., Erciyes Üniversitesi, Seyrani Ziraat Fakültesi, zekigokalp@yahoo.com Yrd. oç. Dr.,Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, mhsahin@hotmail.com Prof. Dr.,Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Belgin.Cakmak@agri.ankara.edu.tr

sulak alan da denilmektedir. Bu sistemlerde arıtma; açık arazide toprak, su, sucul bitki, mikroorganizmalar ve atmosfer arasında doğal bir biçimde yapılmaktadır. Doğal arıtma sistemleri (yapay sulak alanlar) düşük maliyetli ve geniş ölçüde doğal sulak alanları taklit eden alternatif bir atık su arıtma teknolojisi sunan sistemlerdir. Günümüzde kırsal alanda küçük yerleşim birimlerinin, özellikle köylerin, kanalizasyon atıklarının arıtılmasında doğal arıtma sistemi kullanımı hızla yaygınlaşmaya başlamıştır. Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi Belgesinde öncelikli alanlar kapsamında Kırsal Altyapının Geliştirilmesi önceliği altında Kanalizasyon altyapısı ihtiyaçlarının giderilmesinde, yapım ve işletme giderleri düşük olan doğal arıtma tesislerinin yapımına öncelik verilecektir ibaresi yer almaktadır (Anonim, 2006). Bu çalışmada, ülkemizde kırsal alanlarda özellikle köylerde evsel atık suların arıtılmasında yaygın bir şekilde kullanılan doğal arıtma sistemlerinin tasarım, inşa, işletme ve bakımında dikkat edilmesi gereken hususlar ortaya konmuş ve olası başarısızlıklara karşı alınabilecek tedbirlere yer verilmiştir. 2. DOĞAL ARITMA SİSTEMLERİ (YAPAY SULAK ALANLAR) Doğal arıtma sistemleri, sulak alanları taklit edecek şekilde özel olarak inşa edilmiş yataklarda atık sulardan kirletici unsurları gidermek için doğal alanlarda rastlanan bitki, toprak ve ilgili mikroorganizmaları içeren sistemlerdir (Anonim, 1995). Sıkıştırılmış bir kil zemin üzerine kum, çakıl, kaya vb. geçirgen bir süzücü malzeme doldurmak suretiyle inşa edilen havuzlarda yetiştirilen bitkiler ve akımı yönlendirmek, sıvı bekleme süresini ve su seviyesini düzenlemeye yönelik bir takım mühendislik unsurlarını içeren yapılardır (Şekil 1). Günümüzde doğal arıtma sistemleri evsel atık suların arıtımı (Çakmak ve Apaydın, 2010), tarımsal atık suların arıtılması (DuBowry ve Reaves, 1994), arazilerden yıkanıp gelen suların arıtılması (Dombush, 1989) gibi farklı amaçlara yönelik olarak inşa edilip kullanılmaktadır. Doğal arıtma sistemleri, diğer arıtma sistemlerine nazaran daha basit ve ucuz inşaat maliyeti, düşük enerji ve işletme giderleri, uzmanlaşmış personel gerektirmeme, çevreyle uyumlu olma ve birçok sulak alan organizmasına yaşam ortamı teşkil etme gibi bir dizi avantaj ve üstünlüğe sahiptir. Bu avantajlarının yanı sıra doğal arıtma sistemleri konvansiyonel sistemlere nazaran daha geniş bir alan gerektirip sistem performansı konvansiyonel sistemlerinkinden daha az tutarlılık arz eder ve performans değişen iklim koşullarına bağlı olarak farklılık gösterebilir (Anonim, 1995). Şekil 1. Doğal arıtma sistemi Doğal arıtma sistemleri evsel atık su arıtıma sisteminin temel bir parçası olarak da tasarlanabilir (Şekil 2). Deşarj kriterlerini sağlayabilmek için doğal arıtma sistemi ile birlikte bir dizi ön veya son muamele gerekebilir, bu durumda doğal arıtma merkezi bileşeni teşkil eder (Anonim, 2011).

Şekil 2. Doğal arıtma sisteminin (yapay sulak alanların) arıtma sistemi içindeki yeri (EPA, 1999) Doğal arıtma sistemleri açık su yüzeyi ve üzerinde çıkan bitkilerden oluşan ve doğal sulak alanlara hayli benzerlik gösteren serbest yüzey akışlı sistemler (Şekil 3a) ve içinden su akışı olan derecelendirilmiş bir filtre malzemesi ile dolu yataklardan oluşan ve isteğe bağlı olarak bitki ekimi de yapılabilen yüzey altı akışlı sistemler (Şekil 3b) olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır (Anonim, 2011). (a) (b) Şekil 3. Yapay sulak alan tipleri (a) Serbest yüzey akışlı sistem (b) Yüzey altı akışlı sistem (EPA, 1999) Genel itibariyle doğal arıtma sistemlerinin tasarımı doğal sulak alanları taklit eder tarzda olup su kalitesini arttırmada en etkin yönlerinin ön plana çıkarıldığı süreçlerdir. Başarılı bir doğal arıtma sistemi tasarımı için aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır (EPA 1995); Tasarımı olanaklar ölçüsünde basit tutulmalıdır, karmaşık teknolojik yaklaşımlar başarısızlığa davetiye çıkarabilir. En az bakım gerektirecek şekilde tasarım yapılmalıdır. Cazibe ile akış gibi doğal enerji kullanabilecek şekilde tasarım gerçekleştirilmelidir. Ortalama değerlere göre değil ekstrem hava ve iklim koşullarına göre tasarım yapılmalıdır. Doğal peyzajla uyumlu ve doğal topografya ile entegre bir tasarım olmalıdır. Dikdörtgen, keskin köşeli havuzlar ve kanallar gibi aşırı mühendislik yapılarından kaçınıp olanaklar ölçüsünde doğal yapı taklit edilmeye çalışılmalıdır. Sisteme zaman tanınmalı, yapay sulak alanlar bir gecede fonksiyon gösterecek yapılar olmayıp arzu edilen performans değerlerine ulaşmak uzun zaman alabilir.

Ülkemizde doğal arıtma teknolojisi hayli yeni olup ilk olarak 2004 yılında Ankara nın bir köyünde uygulanmıştır. Bunun hemen öncesinde Orta Doğu Teknik Üniversitesinde pilot ölçekli yapay sulak denemeleri (Korkusuz ve ark., 2003) ve Şanlıurfa Viranşehir de sulak alan tasarımı çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Yıldız ve ark., 2003). İlk yıllarda bu sistemler mülga Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından tasarlanıp inşa edilirken günümüzde İl Özel İdarelerince inşa edilmekte ve genellikle nüfusa bağlı tasarlanmış tip projeler kullanılmaktadır. İnşa edilen sistemler yüzey altı yatay akışlı yapay sulak alan şeklinde tasarlanmış sistemlerdir. İl Özel İdaresince 500 nüfuslu bir yerleşim birimi için tasarlanmış bir tip proje Şekil 4 de verilmiştir. Şekil 4. 500 nüfuslu bir yerleşim birimi için kullanılan tip proje 3. YÜZEY ALTI YATAY AKIŞLI YAPAY SULAK ALANLAR Yüzey altı akışlı sistemler giriş yapıları, kil veya sentetik geçirimsiz bariyer tabakası, havuz içini dolduran gevşek derecelendirilmiş filtre malzemesi, bu malzeme içine ekili sucul bitkiler ve su seviyesi kontrol düzeneği olan çıkış yapılarından oluşmaktadır (Şekil 5). Bu sistemlerin bir kısmı sürekli ve doygun koşullarda yatay akım içerirken bir kısmı da düşey yönlü akış içermektedir. Yüzey altı akışlı yapay sulak alanlar bitkili veya bitkisiz olarak kullanılabilir. Şekil 5. Yüzey altı akışlı yapay sulak alan sisteminin unsurları (EPA, 1999)

Yüzey altı akışlı sistemlerin tasarımında da serbest yüzey akışlı sistemlerde bir takım performans, hidrolojik ve hidrolik kriterler göz önünde bulundurulmalıdır. Bu sistemlerde yüzeyde su gözlenmez ve atık su akışı filtre malzemesi içinde olup tavsiye edilen akış rejimi Şekil 6 de gösterilmiştir (EPA, 1999). Şekil 6. Yüzey altı akışlı sistemlerde tercih edilen akış rejimi (EPA, 1999) Bu sistemlerde en temel bileşen havuz-içi dolgu veya filtre malzemesidir. Yüzey altı akışlı sistemlerde havuz dolgu malzemesi bitkiler için kök ortamı teşkil eder, giriş ve çıkışta akımı dağıtma ve toplamada yardımcı olur, mikrobiyal gelişme için yüzey alanı sunar ve partikülleri tutar veya filtre eder. İyi bir bitkilendirme için dolgu üst katmanı kök gelişimine olanak sağlayacak şekilde oluşturulmalıdır. Dolgu malzemesi olarak farklı boyutlarda ve türlerde malzeme denenmesine rağmen tek herhangi bir boyut veya malzemenin avantajlı olduğuna dair somut bir delil yoktur. Burada en temel kriter, malzeme boyutunun bir alttaki katmanın içine oturma yapmayacak şekilde seçilerek derecelendirilmesidir. Kök bölgesi malzeme boyutu 20 mm yi geçmemeli ve kalınlığı en az 100 mm olmalıdır. Havuz içi dolgu malzemesine ilişkin diğer boyutlar Şekil 5 de verilmiştir. Dolgu malzemesi üst yüzeyi bitkilendirmede ve bakım çalışmalarında kolaylık sağlaması açısından düz olmalı ve taban yüzeyi ise sistem boyunca üniform bir su seviyesi sağlayacak şekilde yaklaşık %1 eğimle inşa edilmelidir. Giriş borusu olası kısa devreleri ve filtre malzemesi tıkanmalarını önleyecek ve eş bir su dağılımı sağlayacak şekilde tasarlanmalıdır. Çıkış borusu ise yine benzer şekilde kısa devreleri önleyecek şekilde, eş düzeyde su toplamaya imkan veren ve operatöre su seviyesini ve drenaj imkanlarını kontrol etme olanağı sağlar tarzda inşa edilmelidir. Yüzey altı akışlı yapay sulak sistemleri için tasarım parametrelerine ilişkin önerilen değerlerden bazıları Tablo 1 de özetlenmiştir (EPA, 1999). Sistem giriş ve çıkışlarında atık su dağıtımı ve arıtılmış su toplama amacıyla perfore borular kullanılmaktadır. Tablo 1. Yüzey altı yatay akışlı sistemler için bazı tasarım parametreleri Parametre Tasarım Kriteri BOD 6 g/m 2 -gün 30 mg/l giriş için TSS 20 g/m 2 - gün 30 mg/l giriş için Derinlik Dolgu malzemesi: 0,5-0,6 m Su: 0,4-0,5 m Uzunluk En az 15 m Genişlik En fazla 61 m Taban eğimi %0,5 1 Üst eğim Düz veya düze yakın Hidrolik iletkenlik Uzunluğun ilk %30 u için 1 000 m/gün Uzunluğun son %70 i için: 10 000 m/gün Dolgu malzemesi Giriş bölgesi: 40-80 mm İşlem bölgesi: 20-30 mm Çıkış bölgesi: 40-80 mm Bitkilendirme kısmı: 5-20 mm

Doğal arıtma sistemlerinde karşılaşılan en yaygın problemler yer seçimi, filtre malzemesi tıkanıklığı, bitkilendirme, sızma, işletme-bakım ve izleme-değerlendirme olarak sıralanabilir (Gökalp ve Çakmak, 2013). Doğal arıtma sistemi inşa edilecek herhangi bir yerin uygunluğu çeşitli faktörlere bağlı olarak değerlendirilir. Bunlar: Filtre malzemesi, toprak kimyası, hidroloji/jeomorfoloji, vejetasyon, nesli tehlikede olabilecek türlerin veya kritik habitatların varlığı, yaban hayatı, sosyo-kültürel etkiler, çevre peyzajı, arazi kullanımı kriterleri, emniyet ve sağlık açısından olası etkiler. Tüm bu unsurlar eşliğinde nihai proje için en uygun alan seçilmeye çalışılır (Anonim 2000). Kuru dere yatakları, sel geçitleri veya taşkın sahaları gibi yüzey akışa maruz kalacak taban araziler doğal arıtma sistemleri için seçilebilecek yanlış yerlerdir. Doğal arıtma sistemlerinde gözlenen tıkanma problemleri işletmede karşılaşılan en ciddi sorunlardan birisidir. Tıkanma ya giriş dağıtım boruları ve çıkış drenaj borularında tıkanma veya filtre malzemesinde tıkanma şekilde ortaya çıkabilmektedir. Filtre tıkanıklığı malzemenin süzme kabiliyetini tümüyle ortadan kaldıracak boyutlara varabilmektedir (Langergraber ve Haberl 2003). Tıkanma kaynaklı bir başarısızlık çoğunlukla tıkanmış sistemdeki yetersiz oksijen temininden kaynaklanmaktadır. Tıkanıklığın ana nedenleri askıdaki katı maddelerin birikimi ve arıtma sürecine dahil olan mikroorganizmaların aşırı atık çamur üretimi olabilir. Gözeneklerde kimyasal çökelme ve birikme ve hidrolik açıdan aktif boşluk hacminin bitki rizom ve köklerince bloke edilmesi de tıkanıklığa neden olabilir. Humik maddelerin oluşumu ve birikimi de bir dereceye kadar tıkanıklık arz edebilir. Tüm bu unsurlar aktif boşluk hacmini azaltıp filtre malzemesinin hidrolik iletkenliğini düşürmek suretiyle tıkanıklık yaratabilir ve nitrifikasyonla arıtma sürecinde gerekli olacak oksijen temini engelleyebilir. Burada önemli olan hangi faktörün ne ölçüde tıkanıklığa katkısının olduğunu belirleyebilmektedir. Doğal arıtma sistemleri genellikle nüfus dikkate alınarak kişi başına 5 m 2 havuz alanı olacak şekilde planlanır (Vymazal 2002). Bu değer çoğu zaman kişi başına 3-5 m 2 yüzey alanı olarak önerilmektedir (Anonim, 2000). Lakin burada örnekleri verilen tıkanma ve neticesindeki göllenmelerin olduğu vakalarda kişi başına 0.9 m 2 yüzey alanı planlanarak tasarıma gidilmiştir. İyi gelişmiş ve sürdürülebilir bir bitkilendirme doğal arıtma sistemlerinden beklenen arıtma performansının elde edilmesinde kritik unsurlardan birisidir. Doğal arıtma sistemlerinde ya uygun bir zamanda tohum ekimi ile yadarizom veya tüm bitkinin dikilmesiyle bitkilendirme yapılır (Anonim 2000). Ülkemizde inşa edilen doğal arıtma sistemlerin büyük bir çoğunluğunda yaygın bir saz bitkisi olan ve soğuk iklim koşullarına da dayanıklı kamış (Phragmitesspp.) bitkisi kullanılmakta ve bitkilendirme metrekareye 5 rizom olacak şekilde gerçekleştirilmektedir. Fakat inşa edilen doğal arıtma sistemlerinin çok azında homojen ve iyi gelişmiş bir bitkilendirme görmek mümkündür. Birçoğunda bitkilendirme kısmen veya tamamen başarısız olmuş, hatta bazı sistemlerde filtre havuzları tamamen yabancı otların hakim olduğu ot havuzlarına dönüşmüştür. Doğal arıtma sistemi havuzlarının tabanından ve şevlerinden atık su sızmaları önlemek, yeraltı suyu veya yüzey akış sularının sızma yoluyla sisteme girişini engellemek için mutlaka geçirimsizlik sağlanmalıdır. Bu amaçla havuz tabanına ve şevlere çoğunlukla polivinilklorid (PVC), polietilen (PE) ve polipropilen sentetik bazlı bariyerler serilmektedir (Anonim 2000). Ülkemizdeki doğal arıtma sistemlerinin büyük bir çoğunluğunda sızdırmazlık sağlamak amacıyla sentetik bariyerlerin yerine sıkıştırılmış kil tabası kullanılmaktadır. Kil tabakası şevlerde yeterince sıkıştırılamadığından çoğu zaman şevlerden atıksu sızması gözlenmektedir. Sızan atık sular havuzların hemen yanı başındaki arazilere yayılmakta ve en yakın dere yatağına ulaşmaktadır. Doğal arıtma sistemlerinden beklenen performansının elde edilmesinde işletme, bakım ve izleme faaliyetleri kritik bir rol oynamaktadır. Planlanan performansı elde edebilmek için uygun bir tasarım tek başına yeterli olmayıp rutin işletme ve bakım süreçleri de uygun bir şekilde yerine getirilmelidir. İşletme ve bakımda kilit noktalar aşağıda özetlenmiştir (Anonim 1993): Akış düzenliliğinin sürdürülmesi Vejetasyonun idaresi Şevlerin bakımı Doğal arıtma sisteminin rutin bir şekilde izlenmesi gerekmektedir. Yasal düzenlemelerin yanı sıra, giriş-çıkış oranları, su kalitesi, su seviyesi ve biyolojik koşullar düzenli olarak izlenmeli ve değerlendirilmelidir. Ülkemizde inşa edilen doğal arıtma sistemlerin neredeyse hiçbirinde işletme, izleme ve bakım programı ne oluşturulmakta ne de takip edilmektedir. Doğal arıtma sistemlerinde yüklenici kuruluş inşaatı bitirip sistemi köye devretmekte ve devir sonrası işletmebakım adına herhangi bir faaliyet gerçekleştirilmektedir.

4. SONUÇ Küresel ısınma ve iklim değişikliğinin etkisiyle su kaynaklarının her geçen gün kısıtlı hale geldiği göz önüne alındığında; arıtılmış atık suların tekrar kullanımı, su kaynaklarının kullanımı ve korunması noktasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de en fazla su tarımda sulama amacıyla kullanılmaktadır. Tarımsal altyapı yetersiz olduğu için su kayıpları oldukça fazla meydana gelmektedir. Bu durum, tarımda kullanılan suyun fazla olmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla su kullanıcı tüm sektörlerde; su tasarrufu, atık suların değerlendirilerek tekrar kullanıma sunulması büyük ilgi görmektedir. Su kaynakları yönetiminde karar verici otoriteler, yatırımları bu yönde hızlandırmışlardır. Arıtılmadan su kaynaklarına deşarj edilen atık sular, çevre ve halk sağlığını tehdit ettiği gibi tatlı su kaynaklarının kirlenmesine de yol açmaktadır. Atık suların çevreye zarar vermemesi ya da tekrar kullanılabilmesi için arıtılması gerekmektedir. Özellikle kırsal alanlarda, evsel atık suların çevreyi kirletmesinin önlenmesi, halk sağlığının korunması ve sulamada alternatif su kaynağı olması açısından maliyeti düşük, doğal arıtma sistemleri kurulmaktadır. Doğal arıtma sistemleri ülkemizde Devlet Planlama Teşkilatı Kırsal Kalkınma Strateji belgesinde kırsal altyapının geliştirilmesi başlığı altında öncelikli konular arasında yer almaktadır. Doğal arıtma süreçleriyle arıtılmış suların özellikle tarımsal sulama amaçlı tekrar kullanılma olanakları ile ilgili tarımsal araştırmalar yapılmaktadır. Doğal arıtma sistemleri ile atık suların arıtılarak hem tarımda ilave su kaynağı elde edilmekte hem de atık suların deşarj edildiği alıcı ortamlardaki su kalitesinin korunması sağlanmaktadır. KAYNAKLAR Aküzüm T, Çakmak B, Gökalp Z (2010) Türkiye'de su kaynakları yönetiminin değerlendirilmesi. 1. Ulusal Su Kaynkaları Yönetimi Sempozyumu, 20-22 Ekim, Karaman. Anonim (2000) GuidingPrinciplesforConstructedWetlandTreatment. United StatesEnvironmentalProtectionAgency, Office of Wetlands, Oceans andwatersheds, EPA 843-B- 00-003. Anonim (2010) Belediye Atıksuİstatiskileri 2008. Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, Sayı 74. Çakmak, B., Yıldırım, M., Aküzüm, T., 2003. Türkiye de Tarımsal Su Yönetimi, Sorunlar ve Çözüm Önerileri, TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi, 215-224 Çakmak B ve Apaydın H (2010). Review : Advances in themanagement of thewastewater in Turkey: naturaltreatmentorconstructedwetlands. Spanish Journal of AgriculturalResearch. Vol:8 No:1, p.188-201, Spain DuBowry P L, Reaves R P (1994) Constructedwetlandsforanimalwastemanagement. In: Proceedings of a workshop, 4 6 April. PurdueUniversity, WesLafayette IN Dombush J X (1989) Natural renovation of leachate-degradedgroundwater in excavatedponds at a refuselandfill. In. In: Hammer, D.A. (Ed.), ConstructedWetlandsforWastewaterTreatment. Chelsea, Lewis, 743 752 EPA, 1995. A Handbook of ConstructedWetlands, Volume 1:General Considerations, USEPA Region III with USDA, NRCS, ISBN 0-16-052999-9. EPA, 1999. Manual, ConstructedWetlandsTreatment of MunicipalWasterwaters, EPA/625/R- 99/010, U.S. EnvironmentalProtectionAcency, Cincinnati, Ohio, USA. Gökalp, Z., Çakmak, B., 2013. Doğal Arıtma Sistemlerinde Karşılaşılan Problemler ve Çözüm Önerileri, 3. Uluslararası Bursa Su Kongresi ve Sergisi, 22-24 Mart 2013, Bursa, Türkiye Korkusuz, E.A.,Beklioğlu, M., Demir, N., 2003. ODTÜ deki düşey akışlı yüzey altı pilot ölçekli ekilmiş sulak alanların forfor arıtma kapasitesi, Çevre Mühendileri Odası, IV. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, s.83-89, Ankara. Langergraber G andhaberl R (2003) Evaluation of SubstrateCloggingProcesses in VerticalFlowConstructedWetlands,WaterScienceandTechnology 48 (5): 25-34. Vymazal J (2002) Theuse of subsurfaceconstructedwetlandsforwastewatertreatment in theczechrepublic: 10 yearsexperience. EcologicalEngineering 18 (5): 633-646. Yıldız, C., Korkusuz, C. Arıkan, Y., Demirer, G.N., 2003. Evsel atık su arıtımı için ekilmiş sulak alan tesisi: Viranşehir örneği. Çevre Mühendisleri Odası, IV. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, s.622-628, Ankara.