GENEL BOTANİK PROF. DR. BEDRİ SERDAR Bedri SERDAR - 2008
BİTKİLERDE ÜREME
Üreme Canlılar, şekil ve fonksiyon bakımından kendilerine benzer bireyler meydana getirerek nesillerini devam ettirirler ki bu olaya Üreme denir.
Bitkilerde Üreme : 1- Eşeysiz (Aseksüel) Üreme 2- Eşeyli (Seksüel) Üreme olmak üzere ikiye ayrılır.
1- Eşeysiz Üreme : Bu tarz üremede bitkiden ayrılan tek hücreler veya çok hücreli kısımlar, herhangi bir birleşmeye lüzum göstermeden gelişerek yeni bireyler meydana getirirler. Eşeysiz üreme de iki şekilde olur : a) Sporlu Üreme b) Vegetatif Üreme
a) Sporlu Üreme : Tek hücreli olan ve bitkiden ayrılarak çimlendikten sonra yeni bir bitki verme yeteneğinde olan hücrelere Spor denir. Mayoz bölünme sonucu meydana gelen spor tipleri gonospor adı altında toplanır. Sporlar sert olan çeperleriyle uygun olmayan çevre koşullarına karşı dayanıklıdır. Sporların meydana geldiği organlara Sporangiyum denir.
b) Vejetatif Üreme : Bu üreme, basit hücre bölünmeleri sonucunda veya ana bitkiden ayrılarak bağımsız bireyler halinde gelişme gösteren çok hücreli vegetatif organlar yahut ta organ parçaları ile olan üremedir. Sonuçta bir organizmadan en az iki organizma meydana geldiği için burada bir çoğalma söz konusudur. Bu üreme tek hücrelilerde hücre bölünmesi şeklinde gerçekleşir, sonuçta meydana gelen her hücre, yeni bir birey olarak yaşamını sürdürür. Örneğin; Bakteriler, algler.
Vegetatif üreme bazen birbirini takip eden nukleus ve hücre bölünmeleri sonucunda ana hücreden birçok yavru hücrenin meydana gelmesi ve her birinin bağımsız olarak yaşaması şeklinde de olur. Örneğin; Chlorophyceae (Yeşil algler). Eğer ana hücreden bir veya birden fazla çıkıntılar meydana geliyor ve bunlar yeni hücreler şeklinde gelişip bağımsız bireyler haline geçiyorlarsa buna Tomurcuklanma adı verilir. Örneğin; Saccharomyces cerevisiae (Bira mayası mantarı).
Çelikle üreme sonucunda meydana gelen yeni bireyler, hepsinin ana bitki ile aynı genotipe sahip olmaları nedeniyle ormancılıkta ve ziraatte çok önem taşımaktadırlar ***
Bir bireyin böyle eşemsiz üreme sonucunda meydana getirdiği döllerin hepsine birden Klon adı verilir. Klon bireylerinin tümünün genotipleri aynıdır. Bu nedenle herhangi bir bireyin genotipinin değişmeden çoğaltılması açısından çok önem taşımaktadır.
2- Eşeyli Üreme Eşeyli üreme, eşem bakımından farklı olan iki eşem hücresinin birleşmesi (Döllenme) sonucu meydana gelen hücrenin (Zigot) gelişmesiyle yeni bir canlının oluşumudur. Eşeyli üremede birleşen hücreler (Eşem hücreleri) e gamet, gametleri veren bireylere de Gametofit adı verilir. Gametler (n) sayıda kromozom taşırlar yani haploiddirler. Gametler, çeperi bulunmayan çıplak hücrelerdir. Gametlerin birleşmesinden meydana gelen zigot ise (2n) sayıda kromozom taşır yani diploiddir.
Eşeyli üremede rol oynayan organlara Generatif Organlar (Üreme organları) adı verilir.
ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME Çiçekli (Tohumlu) bitkiler, çiçek ve bilhassa tohum oluşumu ile beliren fevkalade gelişmiş kormofit (Gövdeli Bitkiler) lerdir. Çiçekli bitkilerde Generatif (Üreme) organlar, çiçek denilen yapıda bulunur. Eşeyli üremeye yarayan ve buna uygun şekilde metamorfoze olmuş yapraklar taşıyan sürgün veya sürgün kısımları Çiçek adını alır. Bu kısım sınırlı büyüme gösterir ve çoğunlukla vegetatif sürgünlerden kesin olarak ayrılır. Gametofitin oluşumu, döllenme ve çoğunlukla yavru bitkinin ilk gelişmesi burada gerçekleşir.
Sporlu bitkilerdeki mikrosporofil, çiçekli bitkilerde stamen e, makrosporofil de karpel lere tekabül etmektedir. Çiçek, başlıca Çiçek Örtüsü (Periant), Erkek Organ (Stamen) lar ve Dişi Organ (Pistil- Karpel) lardan meydana gelmiştir.*****
ÇİÇEK
Çiçekler ; ya erkek ve dişi organları birarada taşırlar, böyle çiçeklere Hermafrodit, Erselik, Er-dişi veya Monoklin çiçek denir *****
ya da erkek ve dişi organlar ayrı ayrı çiçeklerde bulunur, böyle çiçeklere de Bir Cinsli veya Diklin çiçek adı verilir. ***
MONOKLİN ÇİÇEK ÖRNEKLERİ
DİKLİN ÇİÇEK ÖRNEKLERİ Erke Dişi
ÇİÇEKLERİN EŞEYSEL DURUMLARINA GÖRE ÇİÇEK TİPLERİ Hermafr odit (Erselik) Amaryllis ssp. Tulipa ssp. Hibiscus ssp.
Populus alba ÇİÇEKLERİN EŞEYSEL DURUMLARINA GÖRE ÇİÇEK TİPLERİ Silene latifolia Karpelli
ÇİÇEKLERİN EŞEYSEL DURUMLARINA GÖRE ÇİÇEK TİPLERİ Stamenli Silene latifolia Populus alba
Erselik Ephedra ssp. Lonicera ssp. Aesculus hippocastanum Ornithogalum ssp. Lilium martagon Argemone
Monoik (Bir Cinsli Bir Evcikli) Buxus sempervirens Pinus pinaster Morus alba Corylus avellana
Dioik (Bir Cinsli İki Evcikli) Salix ssp. Populus Taxus baccata Popul
Farklı eşem organlarını taşıyan diklin çiçeklerin her ikisi de aynı bitkide bulunuyorlarsa böyle bitkilere Bir Evcikli veya Monoik bitki, örnek: Corylus (Fındık). Diklin çiçekler ayrı ayrı bitkilerde bulunuyorlarsa böyle bitkilere de İki Evcikli veya Dioik bitki adı verilir. Örnek: Populus (Kavak). ****
Erkek Organ (Stamen) : Erkek organ bir sapçık (Filament) ve polen keselerini taşıyan bir başçık (Anter) dan meydana gelmiştir. Anter, her biri iki polen kesesi (Mikrosporangiyum) taşıyan iki tekadan meydana gelmiştir. Anterin çeperi en ince yerinden parçalanarak polen taneleri dışarı çıkarlar. Polen keseleri içindeki polen ana hücreleri (Mikrospor ana hücresi) mayoz bölünme ile haploid dört hücre (Mikrospor) meydana getirirler
Polen tanesinde vegetatif ve generatif nukleus
Dişi Organ (Pistil) : Çiçekte karpel (Makrosporofil) lerden meydana gelen dişi organ (Pistil) ların toplamına Ginekeum adı verilir. Tohum taslağı (Ovulum), Gymnosperm lerde dişi organı oluşturan makrosporofilin üst kısmında açık durumda, Angiosperm lerde ise karpel tarafından meydana getirilen ve ovaryum adı verilen bir muhafaza içinde bulunur. Tohum taslaklarının bu farklı konumu, Angiosperm leri Gymnosperm lerden ayıran başlıca özelliklerdendir. Çiçekte pistil veya pistiller, önceden ayrı ayrı olan karpellerin ontogenetik gelişimleri süreci içinde birbirleriyle birleşmeleri ve kapalı bir yapı oluşturmaları sonucunda meydana gelirler.
Bir dişi organ (Pistil), üstte polen tanelerinin tutunduğu ve çimlendiği yer olan Stigma (Tepecik), altta tohum taslaklarını (Ovulumları) kapsayan Ovaryum (Yumurtalık) ve her iki kısmı birleştiren ara bölge Stilus (Boyuncuk) olmak üzere üç kısımdan oluşmuştur.
Eşeyli üreme, eşem bakımından farklı iki gamet (Eşem hücresi) in veya nukleusun birleşmesi (Döllenme) sonucunda oluşan hücre (Zigot) nin gelişmesi ile yeni bir canlının meydana gelmesidir. Angiosperm lerde döllenme olayı genel olarak, önce Tozlaşma (Polinizasyon ) ve sonra, yukarıda detaylı olarak anlatıldığı şekilde, sperma hücresinin yumurta hücresi ile birleşmesi (Döllenme) şeklinde gerçekleşir.
TOZLAŞMA Polenlerin böcekler, kuşlar, rüzgar,su yağmur gibi faktörlerle Dişicik tepesine taşınmasına tozlaşma denir.
Pollination Transfer of mature pollen grains from the anther to the stigma -wind -insects -birds & other animals Ant he mis
Polinizasyon (Tozlaşma), Polen tanelerinin herhangi bir aracı vasıtasıyla dişi organın stigmasına ulaşmasıdır. Çiçekli bitkilerde tozlaşma genel olarak iki şekilde meydana gelmektedir: 1- Avtogami (Kendine Tozlaşma) : Hermafrodit (Monoklin) yani erkek ve dişi organın birlikte bulunduğu bir çiçekte polen tanelerinin aynı çiçeğin stigması üzerine ulaşmasıdır. Bütün bitkileri göz önünde bulundurduğumuzda bu tozlaşma şekli az görülen bir tozlaşmaşeklidir. 2- Allogami (Karşı Tozlaşma) : Aynı bitki (Monoik) nin eşem bakımından farklı iki çiçeği (Diklin) arasında veya farklı bitki (Dioik) lerin farklı iki çiçeği arasında meydana gelen tozlaşma şeklidir. Bu şekildeki tozlaşma bitkilerde çok sık görülen tozlaşma şeklidir.
Tozlaşmanın bilhassa farklı çiçekler arasında meydana gelişinde polen tanelerinin dişi organın stigması üzerine ulaşmasını sağlayan aracı (vasıta) lar doğal kökenli veya hayvansal kökenli olabilirler. Doğal kökenliler arasında su ve rüzgarı en önemli iki vasıta olarak sayabiliriz.
Su vasıtasıyla gerçekleşen tozlaşmaya Hidrogami, rüzgar vasıtasıyla gerçekleşen tozlaşmaya da Anemogami adı verilir. Hayvanlar aracılığıyla gerçekleşen tozlaşma, aracı hayvanlara göre üç tipe ayrılır: 1- Ornitogami : Kuşlar aracılığıyla olan tozlaşma şekline denir. 2- Entomogami : Böcekler aracılığıyla olan tozlaşma şekline denir. En çok görülen tozlaşma biçimidir. 3- Krepterogami : Yarasalar aracılığıyla olan tozlaşma şekline denir.