Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre Kullaným Düzeyleri ve Olasý Çevre Etkileri

Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre Kullaným Düzeyleri ve Olasý Çevre Etkileri 15, 62, 37-47 2007 Atýlgan ATILGAN Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarýmsal Yapýlar ve Sulama Bölümü, 32260 Çünür-ISPARTA Ali COÞKAN Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü, 32260 Çünür-ISPARTA Burak SALTUK, Müge ERKAN Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Tarýmsal Yapýlar ve Sulama Bölümü 01330 Balcalý-ADANA Özet Araþtýrma Antalya yöresindeki sera iþletmelerinde yürütülmüþtür. Bu çalýþmanýn amacý seralarda kullanýlan gübre düzeylerinin ve olasý çevresel etkilerinin belirlenmesidir. Anket uygulanacak iþletme sayýsýnýn belirlenmesinde Basit Tesadüfî Örnekleme Yöntemi kullanýlmýþtýr. Anket uygulanacak iþletme sayýsý %95 güvenirlik sýnýrý ve %5 hata payý ile 123 olarak belirlenmiþtir. Deðiþkenler arasý iliþkiler korelasyon analizi ile irdelenmiþtir. Sera üreticilerinin %48'inin eðitim düzeyi ilkokul seviyesindedir. Bu üreticilerin büyük bir kýsmýnýn toprak analizi yaptýrmadan kimyasal ve organik gübre kullandýklarý belirlenmiþtir. Eðitim düzeyi arttýkça kullanýlan kimyasal ilaç ve gübre kullanýmýnýn azaldýðý, toprak analizine verilen önemin arttýðý görülmüþtür. Ýncelenen iþletmelerin %37'sinin organik gübre ile birlikte 50 kg/da'dan fazla (N+P 2 O 5 +K 2 O) kimyasal gübre kullandýklarý tespit edilmiþtir. Üreticilerin %61'nin Avrupa Birliði ülkelerinde kullanýlan gübre miktarý ile paralel düzeyde gübre kullandýklarý, ancak iþletmelerin %39'unda, 51-75 kg/da ve bunun üzerinde gübre kullanýldýðý belirlenmiþtir. Bu miktar Türkiye ortalamasýnýn 10 katýndan daha fazladýr. Elde edilen sonuçlardan fazla miktarda organik ve kimyasal gübre kullanýmýnýn toprak ve su kaynaklarý için çevresel kirletici potansiyel faktörler olduðu belirlenmiþtir. Anahtar Kelimeler: Antalya, kimyasal gübre, organik gübre, Sera. The Level of Chemical and Organic Fertilizer Usage and Potential Environmental Impacts in Greenhouses in Antalya Region Abstract This research was conducted in greenhouses in Antalya province. Purpose of the study was to determine level of fertilizer use and its effect on environment. In order to determine number of greenhouses that questionnaire conducted on, simple random sampling method was used. Number of greenhouses was found as 123 with 95% confidence interval and 5% error. Correlation was used to correlate the variables. Forty eight percent of the producers held primary school diploma. Most of the producers used chemical and organic fertilizers without conducting soil sample analyses. As level of education increased use of chemicals and fertilizers decreased and soil sampling analyses increased. It was found that 37% of the producers applied more than 50 kg of N+P 2 O 5 +K 2 O chemical fertilizers in addition to organic fertilizers. It was found that 61% of the producers use similar amount of fertilizers as those in European Union and 39% of the producers use 51-75 kg/da fertilizer. This amount is more than 10 times higher than Turkish average. Results showed that excessive use of chemical and organic fertilizers would pose a potential pollution factor for soil and water resources. Keywords: Antalya, chemical fertilizer, greenhouse, organic fertilizer. GÝRÝÞ Dünya, nüfusun hýzla artmasýnýn beraberinde getirdiði artan besin ihtiyacýnýn karþýlanabilmesi için, son yüzyýlda yoðun þekilde kullanýlan tarýmsal kimyasallardan kaynaklanan çevre ve toprak kirliliði ile karþý karþýyadýr. Araþtýrmalar tarýmýn gelecekte daha da yoðun olarak yapýlacaðýný iþaret etmektedir. Buna paralel olarak ortaya çevresel sorunlar çýkmaktadýr. k dengenin ve biyolojik geliþimin bozulmasý, tarýmsal ürünlerdeki kimyasal artýklar insan saðlýðýný tehdit eder hale gelmiþtir. Yoðun gübre ve pestisit kullanýmý genellikle insan ve çevresi için önemli tehlikelerin oluþumuna neden olmaktadýr. Ülkemiz nüfusunun yýlda %2,5 oranýnda artmasý, No: 62, 2007 37

A. ATILGAN, A. COÞKAN, B. SALTUK, M. ERKAN tarým alanlarýnýn giderek azalmasý nedeniyle birim alandan daha fazla ürün alýnmasý gerekliliði ortaya çýkmýþtýr. Geliþmiþ ülkelerde nüfus artýþý %0,5 düzeyinde iken geliþmekte olan ülkelerde bu oran %2,5'e kadar çýkabilmektedir. Geliþmekte olan ülkelerin hýzlý nüfus artýþý, 2000 yýlýnda 6 milyar olan dünya nüfusunu, 2060 yýlýnda 16 milyara yükseleceði beklenmektedir. Ýmkanlarýn daha sýnýrlý olduðu geliþmekte olan ülkelerde, artan nüfusun ihtiyaçlarýný karþýlamak amacýyla kimi zaman güvenlik ve çevre kirliliði gibi, etkileri uzun süre sonra ortaya çýkabilecek konular daha az dikkate alýnmaktadýr. Bunun sonucu olarak tarýmsal alanlarda kontrolsüz gübre ve kimyasal ilaç kullanýmý gündeme gelebilmektedir. Gübre, tarýmsal üretimde en önemli girdilerden biridir. Yeterli uygulanmadýðýnda verim ve kalitede önemli kayýplara neden olmakta, buna karþýn fazla uygulanmasý durumunda ise özellikle azot ve fosforlu gübrenin yýkanmasý ile taban ve yüzey sularýnýn kirliliðine, azot oksit (NO, N 2 O, NO 2 ) emisyonu ile hava kirliliðine neden olmaktadýr (Güler 2004). Günümüzde, atmosferde bulunan ve sera etkisi oluþturduðu kabul edilen su buharý, karbondioksit, metan, hidrojen sülfür (H 2 S), klorlu florlu gazlar (CFC) ile halon gibi bu gazlarla iliþkili bileþikler ve alt katmanlardaki troposferik ozon gibi azotoksitler (NO, N 2 O) de sera etkisi oluþumuna neden olmaktadýr. Global olarak atmosferdeki N 2 O düzeyi her yýl %0,2- %0,3 artmaktadýr (Boyle ve Ardill 1989, Rambler ve ark. 1989). Ayrýca azotlu gübrelerin fazla kullanýlmasý durumunda yapraktaki nitrat miktarý özellikle yapraðý yenen sebzelerde insan saðlýðýný tehdit edecek düzeye ulaþmaktadýr (Roorda van Eysinga 1984). Uygulanan kimyasal gübrenin belirli bir kýsmý bitkiler tarafýndan kullanýlmakta, geriye kalan kýsým ise yer altý ve yüzey sularýna karýþarak insan, bitki ve hayvan saðlýðýný tehdit etmektedir. Ayrýca artan gübre ihtiyacýný karþýlamak için kurulan üretim tesislerinden, çevreye yayýlan atýk sular da dikkate alýndýðýnda, sorunun ne kadar ciddi boyutlarda olduðu görülmektedir. Bu gübreleri üreten tesislerin atýk sularýndaki amonyum azotu ve nitrat azotu yönetmelikte belirtilen miktarlarýn çok üstünde bulunmaktadýr (Anonymous 2004a). Ayrýca, tarýmsal alanlara uygulanan yüksek dozdaki azotlu gübrelerin, toprakta mikroorganizmalar tarafýndan nitrifikasyonla nitrata dönüþtürülmeleri ve nitratýn (-) yüklü olmasý nedeniyle toprakta yýkanarak taban suyunda önemli miktarlarda azot bulunmasýna neden olmaktadýr. 38 Uygulanan gübreden beklenen yararý elde etmek için gübrenin verilme zamaný, metodu, bitki çeþidi, toprak karakteri, iklim ve topraktaki bitki besin maddesi miktarý gibi verileri de bilmek gerekir. Gübre üreticileri ürettikleri gübrelerin saf bitki besin elementi içeriklerini gösteren tablolarý da uygulayýcýya vermektedirler. Gübreleme yöntemi ve miktarlarý; toprak, bitki ve çevre faktörlerine göre deðiþkenlik göstermektedir. Bu nedenle gübre üreticilerinin kullaným yöntemi ve miktarlarý ile ilgili bilgileri, ambalaj üzerinde (besin maddesi içeriklerini yazdýðý gibi) belirtmeleri pratik olarak mümkün deðildir. Ancak üretici firmalar, eðitim toplantýsý veya seminerleri ile üreticilerin bilgilendirilmelerini saðlayabilirler. Gübreler genelde inorganik gübreler ve organik gübreler olarak ikiye ayrýlmaktadýr. Türkiye'de 1994 yýlýnda ortalama 84 kg/ha gübre kullanýlmýþtýr (N+P 2 O 5 +K 2 O). Kullanýlan gübre miktarý yýllara göre deðiþmekle beraber bazý yýllarda oldukça yüksek deðerlere ulaþmaktadýr. Ülkemizde 1997, 1998, 1999, 2000 ve 2001 yýllarýna ait uygulanan gübre miktarlarý sýrasýyla 99, 119, 121, 114 ve 91 kg/ha (N+P 2 O 5 +K 2 O) olarak gerçekleþmiþtir (Anonymous 2002). Türkiye'de örtü altý tarýmýn %87'si (377035 da) Akdeniz Bölgesi'nde yapýlmaktadýr. Diðer önemli bölgeler ise, Ege ve Karadeniz'dir. Ülkemizdeki toplam örtü altý alanlarýnýn %14'ünü cam sera, %34,7'sini plastik sera, %11,6'sýný yüksek tünel ve %39,7'sini alçak tünel oluþturmaktadýr (Anonymous 2001). Örtü altý yetiþtiriciliðinin yoðun olduðu bölgelerde mineral gübreler gibi kimyasal ilaçlar da yüksek miktarlarda kullanýlmaktadýr. GAP bölgesinde yer alan Adýyaman, Gaziantep, Mardin ve Þanlýurfa illerinde Türkiye'de kullanýlan toplam pestisit miktarýnýn yaklaþýk %3'ü kullanýlýrken sadece Antalya ve Ýçel illerinde yaklaþýk %30'u kullanýlmaktadýr (Topbaþ ve ark. 1998). Akdeniz Bölgesi'ndeki toplam örtü altý alanlarýn %34'ü, cam sera alanlarýnýn da %84'ü Antalya ilinde bulunmaktadýr (Tablo 1). Bu yüzden çalýþma alaný olarak Antalya ili seçilmiþ ve yörede yaygýn olan sera üretiminde organik ve kimyasal gübre kullaným düzeylerini belirlemek, kullanýlan bu gübrelerin uzun vadede çevre üzerine olabilecek olumsuz etkileri ve alýnabilecek önlemlerin ortaya konmasý amaçlanmýþtýr. MATERYAL VE METOT Araþtýrmada kullanýlan verilerin önemli bir kýsmýný yörede seracýlýk üretiminin yoðun olarak yapýldýðý iþletmelerden anket yöntemi ile toplanan No: 62, 2007

Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre... Tablo 1. Türkiye ve Antalya sera alaný varlýðý (Anonymous 2003). birincil veriler oluþturmuþtur. Bu verilerin yaný sýra konu ile ilgili çeþitli kiþi ve kuruluþlar tarafýndan yapýlan benzer çalýþmalardan da yararlanýlmýþtýr. Araþtýrmalar Antalya Merkez, Aksu, Kumluca, Serik, Gazipaþa, Finike, ilçeleri ve bunlara baðlý köylerde yapýlmýþtýr. Araþtýrma alaný olarak seçilen bu ilçelerin Antalya yöresindeki toplam sera alaný içindeki payý %71'dir (Anonymous 2004b). Anket verileri 2004-2005 üretim dönemini kapsamaktadýr. Çalýþmada incelenen iþletmelerin belirlenmesinde, Batý Akdeniz Tarýmsal Araþtýrma Enstitüsü (BATEM) seracýlýk ile ilgili kayýtlardan elde edilen bilgiler kullanýlmýþtýr. Bu bilgiler doðrultusunda, seracýlýk faaliyetinin yoðun olarak yapýldýðý Antalya ili ve ilçelerine baðlý 24 köy gayeli olarak seçilmiþtir. Bu köylerde seracýlýk faaliyeti yapan tüm tarým iþletmeleri araþtýrmanýn ana kitlesini oluþturmuþtur. Anket uygulanacak iþletmelerin seçiminde ise aþaðýda verilen Basit Tesadüfi Örnekleme Yöntemi kullanýlmýþtýr (Güneþ ve Arýkan 1988, Çiçek ve Erkan 1996). Formülde; n: Örnek hacmini, N: Populasyondaki iþletme sayýsýný : Populasyon varyansýný D 2 : (d/t) 2 olup, d ortalamadan belirli bir orandaki (%5) sapmayý, t ise %95 güven sýnýrýna karþýlýk gelen t tablo deðerini (1,96) ifade etmektedir. Yukarýdaki formül kullanýlarak yapýlan hesaplama sonucunda %95 güvenirlik sýnýrý ve %5 hata payý ile anket uygulanacak iþletme sayýsý 123 olarak belirlenmiþtir. Korelasyon Analizi Çalýþmada, elde edilen parametreler sayýlarla ifade edilerek, örneðin eðitim düzeyinin her aþamasýna bir sayýsal deðer atanarak, deðerler arasýndaki iliþkiler SAS paket programýnda CORR ifadesi kullanýlarak istatistiksel olarak analiz edilmiþtir (Anonymous 1999). BULGULAR Yörede incelenen 123 adet sera alan büyüklüklerine göre 5 kýsma ayrýlmýþtýr. Araþtýrma alanýndaki iþletmelerin arazi büyüklüklerine göre daðýlýmý incelendiðinde, %50'lik oranla, en fazla 2,1-4 dekarlýk arazi alanýna sahip sera iþletmeleri oluþturmuþtur. Ýþletmelerin %86'sýnýn ise <4 da alana sahip aile iþletmeleri olduðu belirlenmiþtir (Þekil 1). Antalya ilinde yapýlan çalýþmada, seralarda özellikle kýþ aylarýnda kimyasal gübrelerin çok yoðun olarak kullanýldýðý, bu nedenle su kaynaklarýnýn özellikle kuyu sularýnýn tehlikeli boyutlarda kirlenebileceði, bitkisel üretim miktarýnýn ve ürün niteliðinin olumsuz olarak etkilenebileceði sonuçlarýna ulaþýlmýþtýr (Kaplan ve ark. 1999). Yöredeki üreticiler, yetiþtirdikleri bitkilerin besin ihtiyaçlarýný kýsmen organik gübreden saðladýklarýný, organik gübre uygulamasýnýn toprak verimliliðini artýrdýðýný ve topraklarýn fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini iyileþtirdiðini belirtmiþlerdir. Yörede domates yetiþtiriciliði yapan iþletmeler, tüm iþletmelerin %76'sýný oluþturmaktadýr. Üreticiler, domatesin ekonomik olarak getirisinin fazla olmasý ve pazarlamasýnýn diðer ürünlere oranla daha kolay olmasý nedenleriyle domates yetiþtiriciliðine öncelik verdiklerini belirtmiþlerdir. Domates dýþýnda yetiþtirilen ürünlerin oraný, gerek fiyat istikrarsýzlýðý gerekse pazar koþullarýnýn az olmasýndan dolayý toplam ekim deseni %24 düzeylerinde kalmýþtýr (Þekil 2). Yapýlan anket çalýþmasýndan elde edilen sonuçlara göre, kimyasal gübrelemenin özellikle domates yetiþtiriciliði yapan iþletmelerde fazla olduðu, bu iþletmelerin %37'sinde fazla kazanç elde edebilmek için her üretim döneminde, organik gübrenin dýþýnda 50 kg/da'dan fazla (N+P 2 O 5 +K 2 O) kimyasal gübre kullanýldýðý belirlenmiþtir (Þekil 3). Yapýlan anketlerde, toprak analizi yapýlmadan kullanýlan kimyasal gübrenin çeþitler yönünden farklýlýklar gösterdiði de gözlenmektedir. Yetiþtiricilerin yaptýklarý aþýrý kimyasal ve organik gübrelemenin zararlarý hakkýnda yeterli bilgiye sahip olmadýðý belirlenmiþtir. Þekil 3 ve Þekil 4'te görülebileceði gibi kullanýlan kimyasal gübrenin miktarlarý üretilen bitki çeþidine göre artmaktadýr. Örneðin domates yetiþtiriciliðinin %91'inde, biber yetiþtiriciliðinin %81'inde ve hýyar yetiþtiriciliðinin %68'inde topraða saf olarak uygulanan (N+P 2 O 5 +K 2 O) miktarý 75 kg/da olmaktadýr (þekil 5). Dünya gübre tüketimi genellikle artma eðilimindedir. Ancak bu artýþta geliþmiþ ülkelerin payý azalýrken, geliþmekte olan ülkelerin payý doðal olarak artarak devam etmektedir. 1980 yýlýnda dünya kimyasal gübre tüketiminin %67'si geliþmiþ ülkeler tarafýndan, %33'ü ise geliþmekte olan ülkeler No: 62, 2007 39

A. ATILGAN, A. COÞKAN, B. SALTUK, M. ERKAN Þekil 1. Seracýlýk iþletmelerinin arazi büyüklüklerine göre daðýlýmý. Þekil 2. Ýþletmelerin yetiþtirdikleri ürünlerin daðýlýmý. tarafýndan tüketilirken, bugün dünya toplam gübre tüketiminin %37'si geliþmiþ ülkeler tarafýndan, %63'ü ise geliþmekte olan ülkeler tarafýndan tüketilmektedir. Geliþmekte olan ülkeler arasýnda Asya ülkeleri, toplam gübrenin %48'ini tüketmektedir (Yýlmaz 40 2 5 2 Þekil 3. Domates bitkisi için kullanýlan N+P 2 O 5 +K 2 O miktarlarý. 2004). Antalya yöresinde Kaplan ve ark. (2001), tarafýndan yapýlan bir araþtýrmada, sera topraklarýnýn bitkilere sunabilecekleri besin maddeleri içerikleri büyük farklýlýk göstermekte olup, maksimum deðerlerin minimum deðerlere göre azotta 10,2; fosforda 18,0; potasyumda 30,3; kalsiyumda 3,84; magnezyumda 15,1; demirde 30,3; çinkoda 96,2; manganda 18,4; bakýrda 115,8 kat daha fazla olduðu belirlenmiþtir. Bu sonuçlar deðiþik yapýsal özelliklere sahip topraklar için gübrelemenin çok farklý olmasýnýn gerekliliðini açýkça göstermektedir. Çalýþmamýzda önceki çalýþmalara paralel olarak, üreticilerin bu farklýlýklarý bilmeden, birbirine benzer gübreleme yaptýklarý ortaya konulmuþtur (Yýlmaz ve ark. 2000). Yörede fazla miktarda gübre kullanýldýðý zaman daha fazla ürün elde edileceði veya komþu iþletmelerin uygulama miktarlarýnýn doðru olabileceði gibi düþünceler; aþýrý gübre kullanýmýna neden olmaktadýr. Yinelenen ihtiyaç fazlasý gübre kullanýmý nedeniyle topraklar tuzlulaþmaktadýr. Tuzlulaþan topraklarýn yýkanmasýyla taban sularý tuzlulaþmakta, tuzlulaþan sular, sulama suyu olarak kullanýldýðý için daha yüksek toprak tuzlulaþmasý olmaktadýr. Özellikle seracýlýðýn yoðun olarak yapýldýðý ve herhangi bir içme suyu iletim hattý bulunmayan yerlerde kuyu sularý hem insan hem de hayvan kullanýmýna sunulmaktadýr. Tuzlulaþan kuyu sularý baþta nitrat olmak üzere çeþitli iyonlarýn yýkanmalarý sonucunda, içilebilirlik ve saðlýk özelliklerini kaybetmektedirler. Kuyu suyunun halen kullanýldýðý bazý büyük illerde bile sudaki nitrat (NO - 3) konsantrasyonu, Dünya Saðlýk Örgütü (WHO)'nce belirlenen akut sýnýr deðeri olan olan 45 ppm'in üzerine çýkabilmektedir. Bursa ovasýnda açýlmýþ bir sondaj kuyusunda 16-20 mg/l olan (NO -3 ) konsantrasyonunun, gübrelemenin yapýldýðý mevsimlerde 110-150 mg/l'e kadar çýktýðý belirtilmiþtir (Kaplan ve ark. 1999). Bitkilerin azot gereksinimlerini karþýlamak amacýyla verilen nitrat formundaki azotun bir kýsmý bitkiler tarafýndan alýnmakta, bir kýsmý ise toprak ve iklim koþullarýna baðlý olarak ya taban sularý, akarsu ve denizlere, ya da topraktaki bazý mikroorganizmalar aracýlýðý ile denitrifikasyon denilen olayla N 2, N 2 O, NO gibi gazlara redükte olmak suretiyle topraktan uzaklaþmakta, hatta bu gazlarýn bir kýsmý atmosferdeki stratosfer tabakasýna kadar ulaþmaktadýr. Stratosfere ulaþan N 2 O ve NO gazlarý ise stratosferde yer alan ozon'un parçalanmasýna neden olmaktadýr. Ancak topraða uygulanan nitratýn söz konusu bu gaz No: 62, 2007

Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre... 2 5 2 Þekil 4. Biber bitkisi için kullanýlan N+P 2 O 5 +K 2 O miktarlarý. Þekil 5. Hýyar bitkisi için kullanýlan N+P 2 O 5 +K 2 O miktarlarý. bileþiklerine dönüþme hýzý ve oluþan gazlarýn cinsi topraktaki birtakým faktörlerin etkisi altýndadýr (Rohmann ve Sontheimer 1985, Gök ve Ottow 1988, Benckiser ve ark. 1995). Özellikle aþýrý nitrat formunda N gübrelemesi yapraklarý yenen sebze türlerinde (ýspanak, marul, lahana v.b.) NO -3 birikimine neden olmaktadýr. NO -3 'ýn indirgenmesi ile oluþan NO 2 bebeklerde kandaki hemoglobinin methemoglobine dönüþümüne neden olmaktadýr. Böylece kanda oksijen taþýnmasý engellenmekte, bu durum görsel olarak bebekler üzerinde oldukça belirgin olmaktadýr (mavi bebek hastalýðý). Nitrat, nitrit ve diðer bazý bileþiklerin, insan ve hayvanlarda sindirim sistemlerinde nitrozaminlere dönüþerek kanserojen etkilerde bulunduðu çeþitli araþtýrýcýlar tarafýndan belirtilmektedir (Rudell ve ark. 1976, Zaldivar 1976, Maynard 1978). Nitratýn toksik karakteri üzerinde çalýþan araþtýrýcýlardan Zaldivar (1976), birim alanda kullanýlan azot miktarlarý ile, mide kanserinin neden olduðu ölüm vakalarý arasýnda pozitif bir korelasyon olduðunu belirtmiþtir. Yörede incelenen seralarýn herhangi bir drenaj sistemine sahip olmadýðý, sulama suyunun bitki tarafýndan kullanýlmayan miktarýnýn yerçekimi etkisiyle toprak içerisinde derinlere inerek taban suyuna veya iþletme içerisindeki kuyu sularýna karýþtýðý belirlenmiþtir (Kaplan ve ark. 1999). Fazla azotlu gübre kullanýmýnýn su kirliliðine neden olmasýnýn yaný sýra, özellikle geliþmiþ ülkelerde görüldüðü gibi toprak florasýnda olumsuz etkileri, çeþitli bitkilerde depolanmasý, bitkilerin hastalýk ve zararlýlara karþý dirençlerinin azalmasý, insan saðlýðý ve ekonomik açýdan önemli sorunlar ortaya çýkarmaktadýr. Yörede yapýlan incelemelerde iþletmelerin büyük bir kesiminde (%70) %33 N içeren amonyum nitrat gübresi kullanýlmaktadýr. Diðer kimyasal gübrelerle birlikte atýlan azot miktarýna bakýldýðýnda bu deðer %46'ya kadar çýkmaktadýr. Yörede yapýlan uygulamalarda organik gübre kullanýmýnda sentetik olmayan besin elementleri kullanýlmaktadýr. Kullanýlan organik besin maddeleri içerdikleri mikro ve makro elementlerle bitkiye besin elementi saðlarken, organik madde olmasý nedeniyle de toprak yapýsýný iyileþtirmektedir. Makro ve mikro besin elementlerinin noksanlýðýnýn beklenmediði durumlarda bile kimyasal gübreler aþýrý miktarlarda kullanýlmakta, ekonomik kayýplar söz konusu olabilmektedir. Ýþletmelerde kimyevi gübre kullaným düzeyleri bu durumda iken ayrýca organik gübre de (Ormin K, Biyofarm, Nof, Organica, Coplex, Orgevit, Sývý ve toz organik gübre, Sývý ve toz tavuk gübresi) kullanýlmaktadýr (Þekil 6). Kimyevi gübrenin kullanýldýðý iþletmelerde organik gübrenin kullaným amaçlarý Þekil 7'de gösterilmiþtir. Ankete katýlan yetiþtiricilerin %91'inin organik gübre hakkýnda bilgisi olduðu, organik gübre kullanýlan seralarýn %35'inde ürün artýþý saðlamasý için, %19'unda bitki besleme için, %15'inde zirai ilaç bayisi tavsiyesine göre ve %31'inde ise kalite, kök geliþimi, topraðý yumuþatma, organik madde eklemek ve toprak ýslahý için organik gübre kullanýldýðý belirtilmiþtir (Þekil 7). Ýþletmelerin %54'ünde organik gübreyi ürün artýþý ve bitki besleme için kullandýklarýný belirtmiþlerdir. Kimyasal ve organik gübrenin bir arada ve aþýrý düzeylerde kullanýlmasýný sadece ürün artýþý saðlamak amacýyla yapýlmasý çok düþündürücüdür. Gübrenin yarayýþlýlýðý, gübrenin zamanýnda ve yeterli miktarda verilmesine baðlýdýr. Bu da toprak analizleri sonuçlarý ile tekniðine uygun gübreleme ile olmalýdýr. Çiftlik gübresi kullanan iþletmelerin %68'i gübre pazarýndan, %12'si hayvan pazarýndan çiftlik gübresini temin etmektedir. Ýþletmelerin %20'si ise komþu No: 62, 2007 41

A. ATILGAN, A. COÞKAN, B. SALTUK, M. ERKAN iþletmelerden ihtiyacýný karþýladýklarýný belirtmiþlerdir. Çiftlik gübresi kullaným miktarlarý; seralarýn %38'inde 2 ton, %6'sýnda 2-3 ton ve %24'ünde 3 ton ve daha fazlasý olarak belirlenmiþtir. Ýþletmelerin %32'si çiftlik gübresi kullanmadýðýný beyan etmiþ veya kullaným miktarlarýný açýklamak istememiþtir (Þekil 8). Anketlerde, iþletmelerin %69'unda gübrelemeden önce toprak analizi yaptýrmadýðý belirlenmiþtir. Þekil 9'dan da izleneceði gibi üreticilerin, %55'i zirai ilaç bayi tavsiyesi, %24'ü tecrübe, %21'nin ise, analiz raporlarý, bitki ve havanýn durumuna göre gübre miktarlarýný belirleyerek gübreleme yaptýðý belirlenmiþtir. Kullanýlan organik gübrenin %36'sý zirai ilaç bayisinden, %45'i gübre pazarýndan, %19'u ise, hayvancýlýk iþletmeleri ve köylerden elde edilmiþtir. Kimyevi gübrenin tamamýnýn ise piyasadaki gübre bayilerinden alýndýðý belirlenmiþtir (Þekil 9). Elde edilen bulgulara göre, yörede bulunan zirai ilaç bayilerinin tavsiyesinin üreticiler üzerinde büyük bir etkisi olmaktadýr. Gübre bayilerinin ticari iþletmeler olduklarý göz önüne alýnýrsa, bayi kendisine daha fazla kazanç getirecek ürünleri pazarlamakta ve tavsiye ederek yayýlmasýný saðlamaktadýr. Bu durum, çiftlik gübresinde ise tecrübe ile saðlanmaktadýr. Ancak burada da bilimsel deðerler dikkate alýnmadan komþu veya aile büyüklerinden öðrenilen kullaným þekilleri ve miktarlarý kullanýlmaktadýr. Ankete katýlan iþletmelerin %29'u organik gübre olarak çiftlik gübresi, %18'i piyasada satýlan (Ormin K, Biyofarm, Nof, Organica, Coplex, Orgevit), %11'i sývý tavuk gübresi, %12'si sývý gübreler ve %30'u ise diðer sývý ve katý ticari organik gübreleri kullandýklarýný belirtmiþlerdir (Þekil 10). Diðer gübrelere göre daha dikkatli kullaným gerektiren tavuk gübresinin; fazla kullanýlmasý, topraðýn fiziksel ve kimyasal özelliklerini olumsuz etkileyecektir. Ýþletmelerde kullanýlan organik gübre miktarý, ekim alaný en fazla olan domates bitkisinde %87, diðer ürünlerde %13 olarak bulunmuþtur. Piyasada satýlan organik gübreleri kullanan iþletmelerin %36'sýnýn 100 kg/da'dan daha fazla organik gübre kullandýklarý belirlenmiþtir (Þekil 11). Yapýlan anketlerde iþletme sahiplerinin eðitim düzeyleri incelendiðinde, %48'nin ilkokul, %20'sinin ortaokul, %26'sýnýn lise ve %6'sýnýn ise üniversite mezunu olduðu belirlenmiþtir. Buna göre, ilkokul mezunu iþletmecilerin %81'i toprak analizi yaptýrmadýðýný ve bu iþletmecilerin %48'inin 51-75 kg/da gübre uyguladýðýný beyan etmiþtir. Ortaokul mezunlarýnýn 42 Þekil 6. Kimyasal ve organik gübreyi birlikte kullanan iþletmelerin daðýlýmý. Þekil 7. Ýþletmelerde organik gübrenin kullanýlma nedenleri. Þekil 8. Ýþletmelerdeki çiftlik gübresi kullaným miktarlarý. %80'inin toprak analizi yaptýrmadýðý ve bunlarýn %40'ýnýn 51-75 kg/da gübre kullandýðý belirlenmiþtir. Lise mezunlarýnda ise bu oranlar daha da azalmakta, iþletmelerin %50'sinin toprak analizi yaptýrmadýðýný ve bunlarýn %25'inin 51-75 kg/da gübre uyguladýðý belirlenmiþtir. Üniversite mezunu iþletmecilerin ise No: 62, 2007

Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre... %29'unun toprak analizi yaptýrmadýðýný ve bunlarýn %14'ünün 51-75 kg/da kimyevi gübre kullandýðý belirlenmiþtir. Bu sonuçlara göre, yetiþtiricilerin eðitim düzeyinin artmasý; toprak analizi yaptýrýlmasý ile doðru orantýlý, kimyevi gübre kullanýmýyla da ters orantýlý olarak deðiþmektedir (Þekil 12). Deðiþkenler Arasýndaki Ýliþkiler Çalýþmada, elde edilen deðiþkenler arasýndaki iliþkiler korelasyon analizi ile irdelenmiþtir. Elde edilen korelasyon katsayýlarý Tablo 2'de verilmiþtir. Sera alaný yönünden iliþkiler karþýlaþtýrýldýðýnda, sera büyüklüðü ile eðitim düzeyi, organik gübre kullaným miktarý ve çiftlik gübresi kullaným miktarý arasýnda p<0,05 düzeyinde iliþki bulunmuþtur (Tablo 2). Buradan, eðitim düzeyi arttýkça üreticilerin daha büyük seralarda üretim yaptýklarý, sera alaný büyüdükçe de organik gübre kullaným miktarlarýnýn arttýðý belirlenmiþtir. Eðitim düzeyi yönünde deðerler incelendiðinde, eðitim düzeyi ile organik gübre kullaným miktarý arasýnda p<0,01; çiftlik gübresi kullanýmý arasýnda ise p<0,05 düzeyinde iliþki belirlenmiþtir (Tablo 2). Organik gübre hakkýnda bilgisi olan üreticiler, serada daha fazla miktarlarda organik gübre kullanýmý yoluna gitmiþlerdir (p<0,001). Serada organik gübre kullanýmý ile; verim artýþý arasýnda p<0,01, kimyasal gübre kullaným miktarý arasýnda p<0,05 ve analiz yapýmý arasýnda p<0,001 düzeylerinde iliþki bulunmuþtur (Tablo 2). Buradan serada organik gübre kullanan üreticilerin analiz yaptýrmaya önem verdikleri ve organik gübre kullanýmý ile verimde artýþ saðladýklarý tespit edilmiþtir. Organik gübre kullaným miktarlarý (OGKM) yönünden deðerler incelendiðinde, OGKM ile verimde artýþ, çiftlik gübresi kullaným miktarý ve kimyasal gübre kullaným miktarý arasýnda önemli iliþkiler görülmüþtür (p<0,001). OGKM ile analiz yaptýrýlmasý arasýnda ise p<0,01 düzeyinde iliþki tespit edilmiþtir. Çalýþmada verimle ilgili iliþkiler incelendiðinde; verim ile kullanýlan kimyasal gübre arasýndaki iliþki düzeyinin en fazla olduðu (p<0,001), bunu sýrasýyla analiz yapýmý (p<0,01) ve çiftlik gübresi kullanýmýnýn izlediði belirlenmiþtir (p<0,05). Çiftlik gübresi kullaným miktarý arttýkça kimyasal gübre kullaným miktarý da artmýþtýr. Baþka bir deyiþle üreticiler, üretimde organik veya kimyasal gübrelerden sadece birini kullanmak yerine, sözü edilen gübreleri birlikte kullanmaktadýrlar (p<0,001). Çalýþmada ayrýca, seralarda kullanýlan kimyasal gübre miktarý arttýkça üreticilerin analiz yaptýrmaya daha fazla önem verdikleri görülmüþtür (p<0,001). Þekil 9. Gübrenin kullanýmýnda ve temininde dikkate alýnan faktörler. Þekil 10. Seralarda kullanýlan organik gübre çeþitleri. Tablo 2. Çalýþmada elde edilen parametreler arasýndaki iliþkiler. *:p<0.05; **:p<0.01; ***:p<0.001 önem düzeylerini göstermektedir. ED:Eðitim düzeyi; OGB:Org. gübre bilgisi; SOGK:Serada organik gübre kullanýmý; OGKM:Organik gübre kullaným miktarý; VA:Verim artýþý; ÇGM:Çiftlik gübresi miktarý; KGM:Kimyasal gübre miktarý; AY:Analiz yapýmý Yapýlan bu çalýþmada, ankete konu olan parametrelerin bir çoðunun birbiriyle yüksek önem düzeylerinde iliþkili olduðu belirlenmiþtir. Örneðin organik No: 62, 2007 43

A. ATILGAN, A. COÞKAN, B. SALTUK, M. ERKAN Þekil 11. Piyasada satýlan organik gübrenin kullaným düzeyleri. Þekil 12. Ýþletme sahiplerinin eðitim düzeyleri ve kimyasal gübre kullanýmý. gübre bilgisi olan üreticiler önemli düzeyde organik gübre kullanmýþlardýr. Buradan üreticilerin ilgili kurum ve kuruluþlarca çeþitli yayým çalýþmalarý yapýlarak bilinçlendirilmesinin gerekliliði, eðitim sonucunda da gerek ekonomik gerek ekolojik yönlerden büyük faydalar saðlanacaðý açýkça görülmektedir. TARTIÞMA VE SONUÇ Tarýmda gübre kullanýmýnda zaman içerinde meydana gelen en büyük deðiþim giderek artan kullaným dozudur (Anonymous 2002). Gübreleme, sera koþullarýnda damla sulama sistemleri ile, suda tam çözülen gübreler kullanýlarak yapýlmaktadýr. Üreticiler sulamayý, dolayýsýyla gübrelemeyi genellikle bitki veya topraðýn durumunu görsel olarak inceleyerek yapmaktadýrlar. Bu durum ise su, gübre ve enerjinin etkin kullanýlmamasýnýn yaný sýra, çevre kirlenmesi, taban suyunun yükselmesi ve drenaj sorunlarýnýn artmasýna, verim ve kalitenin düþmesine yol açmaktadýr (Tüzel ve ark. 2005). Bu araþtýrma sonuçlarý açýkça ortaya koymaktadýr ki bölgede tarýmsal bilgi sistemi içinde Tarým Ýl ve Ýlçe müdürlükleri önemlerini kaybetmiþ, bunun yerini gübre bayileri almýþlardýr (Yýlmaz ve ark. 2000). Özellikle gübre bayileri, çalýþtýrdýklarý Ziraat Mühendisleri aracýlýðý ile müþterilerine ücretsiz danýþmanlýk hizmetleri de sunmaktadýrlar. Bu ise danýþmanlýk hizmetinin ticari olarak mal satýmý haline dönüþtürülmesi ve ticari kaygýlarla ihtiyaç fazlasý gübrelemenin teþvik edilmesi anlamýna gelmektedir. Tüm bitki besin elementleri içerisinde azotlu gübreler, üreticiye yarar saðlamasý dýþýnda, yýkanma, volatilizasyon, N 2 O (sera gazlarý) oluþumu gibi olumsuz çevresel etkileri nedeniyle büyük öneme sahiptir. Azotlu gübrelerin yeterli düzeyde kullanýlmamasý da üreticilere yarar saðlamamaktadýr (Mengel ve ark. 2006). Yapýlan bu çalýþmadan elde edilen bulgular üreticilerin çoðunlukla sadece üretim miktarýný dikkate alarak gübreleme yaptýklarýný, verim dýþýndaki kriterlere önem vermediklerini, olasý çevresel problemlerini ise hiç dikkate almadýklarýný açýkça ortaya koymuþtur. Çevresel etkilere verilen önem dolaylý olarak eðitimle iliþkili bulunmuþtur. Zira, eðitim düzeyi arttýkça analiz yaptýrmaya verilen önem artmakta, bu da gereksiz ve aþýrý gübre kullanýmýný önlemekte ve çevresel etkiler azaltýlabilmektedir. Antalya bölgesinde yürütülen bir çalýþmada, sularý analiz edilen kuyularýn %50'sinin nitrat içeriðinin Dünya Saðlýk Örgütü (WHO) sýnýrý olan 45 mg NO - 3/L sýnýrýnýn üzerinde olduðu, nitrat içeriðinin sýnýrýn 3 katýndan daha fazla, 165 mg NO -3 /L düzeyine kadar çýkabildiði rapor edilmiþtir (Kaplan ve ark. 1999). Örtü altý yetiþtiriciliðinin son derece yaygýn olduðu söz konusu bölgede, kuyu sularýnda belirlenen yüksek nitrat içeriði bu çalýþmada belirlenen yüksek dozda gübre kullanýmý ile paralellik göstermektedir. Çalýþmada belirlenen, 50 kg/da ve altýndaki dozlarda gübre uygulamasý Avrupa ülkelerinin kullaným düzeyleriyle paralellik göstermektedir. Ancak yine bu çalýþmada elde edilen 51-75 kg/da ve hatta bunun üzerindeki gübre kullaným miktarlarý Türkiye ortalamasýnýn 10 katýndan daha fazladýr. Ülkemiz gübre kullanýmýnýn ortalama 91 kg/ha olduðu düþünülürse yerel bölgelerde aþýrý gübre kullanýldýðý açýkça görülmektedir (Anonymous 2002). Gübrelemenin zamanýnda ve yeterli düzeyde yapýlmasýnýn tek yolu, gübreleme öncesi toprak 44 No: 62, 2007

Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre... analizlerinin yapýlmasýdýr. Yýllardan beri bu sorun dile getirilmesine raðmen üreticiler gereken önemi vermemektedir. Toprak analizi yapýlmadan gübre kullanýmýna gidilmesi gübrenin ekonomik kullanýmýný engellemekte, maliyetleri artýrmakta, ürün kalite ve miktarýný azaltmakta, topraða ve çevreye zarar vermektedir (Gök ve ark. 1998). Çalýþmadan elde edilen verilerden genel olarak, sera yetiþtiriciliðinde bitkilerin doðru beslenmesini saðlamak için, üreticilerin rahatça ulaþabilecekleri yakýnlýkta ve uygun fiyatlarda bitki ve toprak analizleri yapan laboratuarlarýn kurulmasý gerektiði; analiz sonuçlarýna göre sera bitkilerinin beslenme programlarý konusunda onlara yardýmcý olabilecek nitelikli ziraat mühendislerinin yetiþtirilmesinin gerekli olduðu; sera sebze yetiþtiriciliðimizde üreticilerin yetiþtiricilikle ilgili çözemedikleri en önemli problemin bitki besleme veya gübreleme olduðu gerçeði; bu konularda üreticilerin resmi veya özel kuruluþlarýn vereceði eðitime ciddi bir þekilde gereksinim duyduðu sonuçlarýna ulaþýlmýþtýr. Benzer sonuçlar çeþitli araþtýrýcýlar tarafýndan da belirlenmiþtir (Kaplan ve ark. 2001, Tüzel ve ark. 2005) Çalýþmada belirlenen deðiþkenler arasý iliþkiler incelendiðinde eðitim düzeyi artýkça üreticilerin toprak analizine daha fazla önem verdiði, daha büyük seralarda daha fazla organik gübre kullanarak üretim yaptýklarý, organik gübre kullanýmý ile verim arasýnda kuvvetli iliþki olduðu görülmüþtür. Deðiþkenlerin verimle iliþkileri incelendiðinde, verimin en çok kullanýlan kimyasal gübre ile iliþkili olduðu, bunu sýrasýyla analiz yapýmý ve çiftlik gübresi kullanýmýnýn izlediði belirlenmiþtir. Yanlýþ ve fazla gübre kullanýmý sonucu, topraklardan yüzey akýþ ve drenaj sularý ile önemli düzeyde azot ve fosforun sulara karýþtýðý bilinmektedir (Gutman 1999). Bunun iki temel çevresel etkisi görülmektedir. Birincisi içme suyu rezervlerinde, ikincisi yapraðý yenen taze sebzelerde artan nitrat konsantrasyonudur (Karaman ve ark. 2000, Oruç ve Ceylan 2001). Gýdalarda bulunan nitrat 250 mg/kg'ý, nitrit ise 5 mg/kg'ý aþtýðýnda zararlý olmaktadýr (Gür ve ark. 1996). Buna göre, yanlýþ gübrelemenin önlenebilmesi için sulama suyunda, kullanýlan damla sulama gübreleri ve diðer kimyasal gübre kullanýmýna üreticiler açýsýndan sýnýrlama getirilmelidir. Bilinçli bir üretim için üniversite ve yardýmcý kuruluþlar tarafýndan, tarýmsal yayým ve bilgilendirilme çalýþmalarý yapýlmalýdýr. Kirlenmiþ bir topraðýn temizlenmesi çok zor, pahalý ve hatta bazý durumlarda imkansýz olabilmektedir (Yýlmaz 2005). Toprak kirliliðini ve yapýlacak üretimin sürdürülebilir olmasýný saðlamak için alýnacak önlemlerin en iyisi, sulu tarým ve seracýlýk gibi entansif tarým alanlarýnda gübrelemenin toprak ve bitki analizlerine dayalý olarak yapýlmasýdýr (Guo ve ark. 2006). Tarýmsal üretimde gübrelerin uygun yöntem, miktar ve zamanda verilmemesinden dolayý ortaya çýkacak kayýplarýn önlenmesi büyük önem taþýmaktadýr. Elde edilen sonuçlar, bu hususlarý göz önünde bulundurarak hazýrlanacak bir gübreleme programýnýn, bilinçli gübre kullanýmý ve tasarrufunu saðlayacaðýný göstermektedir. Antalya yöresinde günümüz koþullarýnda aþýrý gübre kullanýmýn yarattýðý sorunlar çok fazla gündeme gelmemekle birlikte, bölgede daha önce yapýlan çalýþmalar ve bu araþtýrmada yer alan sonuçlar seralarda gereðinden fazla gübre kullanýldýðýný göstermektedir (Anaç ve Eryüce 2003, Tüzel ve ark. 2005). Bu nedenle seralarda gübreleme yapýlamadan önce toprak ve bitki analizlerinin yapýlmasý hususu ivedilikle hayata geçirilmelidir. KAYNAKLAR Anaç D, Eryüce N (2003) Nutrient management in protected cropping in Turkey. The International Fertilizer Society, Proceedings 522, 19-34. Anonymous (1999) The general linear model procedure. In User's guide: Statistics. Version 8. Anonymous (2001) Tarýmsal Yapý (Üretim, Fiyat, Deðer) 2001. DÝE Yayýnlarý, Ankara. Anonymous (2002) Türkiye Ýstatistik Yýllýðý. T.C. Baþbakanlýk Devlet Ýstatistik Enstitüsü Yayýn No: 2466, Ankara. Anonymous (2003) Antalya Yaþ Meyve Sebze Ýhracatçýlarý Birliði, 2002-2003 Yýlý Türkiye ve Antalya Sera Alaný Varlýðý. Antalya Ýli Euro GAP Protokolü HACCP Eylem Planý, Antalya. Anonymous (2004a) Türkiye Çevre Atlasý. Çevresel Etki Deðerlendirmesi ve Planlama Genel Müdürlüðü Çevre Envanteri Dairesi Baþkanlýðý, Ankara. Anonymous (2004b) Proje ve Ýstatistik Þube Müdürlüðü Kayýtlarý. T.C. Tarým ve Köy Ýþleri Bakanlýðý, Tarým il Müdürlüðü, Antalya. No: 62, 2007 45

A. ATILGAN, A. COÞKAN, B. SALTUK, M. ERKAN Benckiser G, Lorch HJ, Ottow JCG (1995) Quantification of Total Denitrification Losses from Undisturbed Field Soils by the Acetylene Inhibition Technique. In: Alef K, Nannipieri P (eds.), Methods in Applied Soil Microbiology and Biochemistry, Academic Press Ltd., London, 473-478. Boyle S, Ardill J (1989) The Greenhouse Effect: A Practical Guide to the World's Changing Climate. Hodder and Stoughton Ltd., London. Çiçek A, Erkan O (1996) Tarým Ekonomisinde Araþtýrma ve Örnekleme Yöntemleri. Gaziosmanpaþa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayýnlarý No: 12, Ders Notlarý Serisi No: 6, Tokat. Gök M, Ottow JCG (1988) Effect of cellulose and straw incorporation in soil on total denitrification and nitrogen immobilization at initially aerobic and permanent anaerobic conditions. Biology and Fertility of Soils 5, 317-322. Gök M, Onaç I, Karip B, Saðlamtimur T, Coþkan A, Tansý V, Kýzýlþimþek M (1998) Hasat Artýklarý, Tütün Atýðý ve Hayvan Gübresi Uygulamalarýnýn Toprakta Azot Mineralizasyonu, Ýmmobilizasyonu ve Topraðýn Bazý Biyolojik Özelliklerine Etkisi. In: Senol S (ed), M. Þefik Yeþilsoy International Symposium on Arid Region Soil. "YISARS", 21-24 Eylül 1998, Ýzmir, 551-557. Guo H, Li G, Zhang D, Zhang X, Lu C (2006) Effects of water table and fertilization management on nitrogen loading to groundwater. Agricultural Water Management 82, 86-98. Guttman BS (1999) Biology. McGraw-Hill, Iowa. Güler S (2004) Dünya'da ve Türkiye'de Gübre Tüketiminde Yaþanan Geliþmeler. In: Karaman MR, Brohi A R (eds) Türkiye 3. Ulusal Gübre Kongresi, Tarým-Sanayi-Çevre, 11-13 Ekim 2004, Tokat, 47-54. Güneþ T, Arýkan R (1988) Tarým Ekonomisi Ýstatistiði. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayýnlarý: 1049, Ders kitabý: 305, Ankara. Gür K, Zengin M, Uyanöz R (1996) Konya ve Çevresindeki Tarým Topraklarýnda Yetiþtirilen Buðdaylarda Azotlu Gübrelerin Neden Olduðu Nitrat Kirliliði. In: Tarým-Çevre Ýliþkileri Sempozyumu, Doðal Kaynaklarýn Sürdürülebilir Kullanýmý, 13-15 Mayýs 1996, Mersin, 103-110. Kaplan M, Sönmez S, Tokmak S (1999) Antalya-Kumluca yöresi kuyu sularýnýn nitrat içerikleri. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 23, 309-313. Kaplan M, Sönmez S, Alagöz Z (2001) Agricultural Activity Induced Environmental Pollution in the Antalya Region and Solutions. In: Üstün B (ed), Treatment 2000 Symposium and Exhibition, 17-20 May 2001, Istanbul, 17-20. Karaman MR, Brohi AR, Günes A, Ýnal A, Alpaslan M (2000) Yöresel deðiþik azotlu gübre uygulamalarýnýn Tokat bölgesinde yetiþtirilen bazý kýþlýk sebzelerin nitrat akümülasyonuna etkisi. Turkish Journal of Agriculture Forestry 24, 1-9. Maynard DN (1978) Critique of Potential Nitrate Levels in Edible Plant Parts In: Nielsen DR, Mc Donald JG (eds.), Nitrogen in the Environment, Academic Press, New York, 12, 221-233. Mengel K, Hutsch B, Kane Y (2006) Nitrogen fertilizer application rates on cereal crops according to available mineral and organic soil nitrogen. European Journal of Agronomy 24, 343-348. Oruç HH, Ceylan S (2001) Bursa'da tüketilen bazý sebzelerde nitrat ve nitrit. Uludað University, Journal of the Faculty of Veterinary Medicine 20, 17-21. Rambler MB, Margulis L, Fester R (1989) Global Ecology: Towards a Science of Biosphere. Academic Press, London. Rohmann U, Sontheimer H (1985) Nitrat im Grundwasser: Ursachen-Bedeutung-Lösungswege. DVGW Forschungstelle am Engler-Bunter-Institut der Üniversitöt Karlsruhe. Roorda van Eysinga NL (1984) Nitrate and glasshouse vegetables. Fertilizer Research 5, 149-156. Rudell WS, Bone BS, Hill MJ, Walter CL (1976) Gastric-Juice nitrite acid factor for cancer in the hypachlorhydric stomach. The Lancet II, 1037-1039. Topbaþ MT, Brohi AR, Karaman MR (1998) Çevre Kirliliði. T.C. Çevre Bakanlýðý Yayýnlarý, Ankara. Tüzel Y, Gül A, Daþgan HY, Özgür M, Çelik N, Boyacý HF, Ersoy A (2005) Örtü Altý Yetiþtiriciliðinde Geliþmeler. In: Türkiye Ziraat Mühendisliði VI. Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005, Ankara, 551-563. Yýlmaz Ý, Özkan B, Akkaya F, Yýlmaz S, Kutlar Ý (2000) Antalya Ýli Sera Sebzeciliðinde Ýlaç ve Gübre Kullanýmýnýn Analizi. In: Türkiye 4. Ulusal Tarým Ekonomisi Kongresi, 6-8 Eylül 2000, Tekirdað, 1-10. 46 No: 62, 2007

Antalya Yöresindeki Seralarda Kimyasal ve Organik Gübre... Yýlmaz H (2004) Türkiye'de Kimyasal Gübre Üretim, Tüketim ve Dýþ Ticaretindeki Geliþmeler. In: Türkiye 3. Ulusal Gübre Kongresi, Tarým-Sanayi-Çevre, 11-13 Ekim 2004, Tokat, 35-46. Yýlmaz H (2005) Kimyasal Gübre Kullanýmýnýn Çevresel Etkilerinin Teknik ve Ekonomik Açýdan Deðerlendirilmesi. In: I. Çevre ve Ormancýlýk Þurasý, Tebliðler, 21-24 Mart 2005, Antalya, 118-128. Zaldivar R (1976) Nitrate fertilizer as environmental pollutants positive correlation between nitrates used unit are and stomach cancer rates. Experienta 33, 264-265. No: 62, 2007 47