Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi Emel YILMAZ *, Ela YILMAZ **, Fatoş KARACA **, Sümeyye UÇAR **, Tuğba YÜCE ** Bu araştırma; 26-29 Haziran 2007, İstanbul da yapılan 6. Ulusal Hemşirelik Öğrencileri Kongresi nde poster bildiri olarak sunulmuştur. ÖZET Amaç: İlaçlar hastalıkların tedavisi ve korunmasında önemli role sahiptir. Bu araştırma, Sağlık Yüksekokulu öğrencilerinin ilaç kullanım durumlarını incelemek amacıyla planlanmış ve uygulanmıştır. Gereç ve yöntem: kesitsel tipteki bu araştırmanın evrenini, Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu nda okuyan 413 öğrenciden veri formunu cevaplamayı kabul eden 358 öğrenci oluşturmuştur (katılım oranı %87). Veriler 15 Şubat-15 Mart 2007 tarihleri arasında araştırmacılar tarafından hazırlanan anket formu ile toplanmıştır. Araştırmanın yürütülmesi için kurumdan yazılı izin ve çalışmaya katılan öğrencilerden araştırmanın amacı anlatıldıktan sonra onam alınmıştır. Verilerin analizi SPSS 11.0 bilgisayar istatistik paket programında değerlendirilmiş ve verilerin analizinde tanımlayıcı istatistikler ve ki kare analizi kullanılmıştır. Bulgular: Araştırmaya katılan öğrencilerin yaş ortalaması 20.46±1.68 dir. Öğrencilerin %26.0 sının son 1 ay içinde ilaç kullandığı, bu ilaçların %36.6 sının analjezik, %22.6 sının antibiyotik olduğu saptanmıştır. Öğrencilerin kullandıkları ilaçların % 81.3 ünün reçeteli ve %94.1 inin kullandığı ilaç hakkında bilgi sahibi olduğu belirlendi. Öğrencilerin herhangi bir ağrıda %51.1 inin analjezik ilaç aldığı, %32.1 inin alternatif yöntemleri uyguladığı belirlenmiştir. Yapılan analizlerde reçeteli ilaç kullanma durumu ile diğer değişkenler (yaş, cins, sınıf, sosyal güvence vb.) arasında istatistiksel fark saptanmamıştır (p>0.05). Sonuç: Araştırma sonucunda öğrencilerin daha çok reçeteli ilaç kullandığı ve en fazla analjezik, antibiyotik türü ilaçları kullandığı saptanmıştır. Araştırma sonucunda öğrencilerin akılcı ilaç kullanımı konusundaki bilgilerinin pekiştirilmesi ve alternatif tedavi yöntemleri hakkında eğitim yapılması önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Analjezik ve antibiyotik ilaçlar, ilaç kullanımı, sağlık yüksekokulu öğrencileri. * Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu ** Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu Hemşirelik Mezun Öğrencileri

70 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) The Investigation of the School of Health Students Drug Usage ABSTRACT Aim: Medications may play important role in treatment and protection of diseases. The study was applied to investigate the drug usage of the school of health students. Material and method: The universe of this cross sectional study consisted of 413 students currently attending at Manisa School of Health, 358 who were available for contact were involved in this study (participation rate 87%).Data were collected using data forms which prepared by researchers between February 15 and March 15, 2007.Before the study, permission was taken from the school and students. The analysis of the data was obtained by using descriptive statistical and chi-square test in SPSS 11.0. Results: The mean age of the study population was 20.46±1.68. The rate of drug use was 26.0% during the last 30 days. 36.6% of these drugs were analgesic, 22.6% of them were antibiotics. It was determined that, 81.3% of these drug were doctor s prescription, 94.1% of students were knowledgeable about these drug. 51.1% of the students were used analgesic drug in case of pain and 32.1% of them were used alternative therapy. There wasn t statistical difference among prescribed drug use and other variables (age, sex, social insurance etc.) (p>0.05). Conclusion:The study indicated that students used more prescription drug. Analgesics and antibiotics were the most frequently used drugs among the students. As a result of this study, we recommend that the students should be consolidated knowledge about rational use of drug and educated about complementary and alternative therapies. Key Words: Analgesic and antibiotic drugs, Drug usage, School of health students. GİRİŞ İlaç; insanlarda hastalıklardan korunma, tanı, tedavi veya bir fonksiyonun düzeltilmesi ya da insan yararına değiştirilmesi için kullanılan genellikle bir veya birden fazla yardımcı madde ile formüle edilmiş etkin madde veya maddeleri içeren bitmiş dozaj üründür (Özata ve ark., 2007). İlaç, doğru kullanıldığında insan sağlığını ve yaşamını tehdit eden olumsuzluklara son verirken, yanlış kullanıldığında yaşama son verebilen bir madde olması nedeniyle, toplum sağlığında önemli bir yere sahiptir (Canbolat, 2007). Tedavi edici hizmetlerde önemli rol oynayan ilaçların kötü kullanımı, WHO (Dünya Sağlık Örgütü) tarafından Kabul edilebilir bir tıbbi gerekçe ile ilişkili olmadan, zaman zaman veya devamlı olarak aşırı derecede ilaç kullanımı olarak tanımlanmaktadır (İptes ve Khorshid, 2004).

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 71 WHO ilaçların kötü kullanımı sorununun büyük boyutlara ulaştığını bildirmektedir. Bazı ilaçların mediko-legal sınırlar içinde kullanılması ile bile tolerans, rezistans, yan etkiler hatta ilaç bağımlılığına varan kötü sonuçların ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu konu sağlık ekibini ve hastayı ilgilendirdiği kadar sağlıklı bireyleri de ilgilendiren bir halk sağlığı sorunudur (Fadıloğlu ve ark., 1989). Bilinçsiz ve reçetesiz ilaç tüketimi dünyanın her yerinde olduğu gibi ülkemizde de önemli bir problemdir. Günümüzde sebebi iyi olarak anlaşılmamış olmakla birlikte, ekonomisi güçlü, teknolojisi son derece ileri olan ve toplum sağlığı konusunda daha hassas davranan ABD ve diğer gelişmiş ülkelerde dahi bu tür problemlerin olduğu, reçeteli ilaçların reçetesiz bir şekilde illegal yollardan satılabildiği, bu ilaçların rahat bir şekilde satın alınabildiği ve bilinçsiz bir şekilde kullanıldığı bilinmektedir (Güngörmüş, 2001). Kişiler, hasta olduklarında, daha önceki deneyimlerinden hareketle, ellerinde mevcut ilaçlardan herhangi birini kullanabilmekte, yakınlarının tavsiyesi ile ilaç alabilmekte ya da eczaneden doğrudan aldıkları kimi ilaçları kullanabilmektedirler. Dahası bu yanlış davranışlar doktora başvurduktan sonraki aşamalarda da devam edebilmektedir. İlaçların hekimin belirttiği ve/veya prospektüste belirtilen doz ve biçimden farklı kullanılması, semptomların ortadan kalkmasına bağlı olarak öngörülen süreden önce kesilmesi, olumsuz tıbbi sonuçlara neden olabileceği gibi, evde bulundurulan kullanılmayan ilaçların sayısını da arttırmaktadır (Özkan ve ark., 2005). Uygunsuz ilaç kullanımı ile ortaya çıkan bir diğer olumsuzluk oluşan ekonomik kayıplardır (Canbolat, 2007). İlaç tüketimindeki savurganlık 20. yüzyılın ikinci yarısında tüm ülkelerde olduğu gibi Türkiye de de artış göstermektedir. Toplumsal örgütlenmenin tam anlamı ile yerleşemediği ülkemizde 1928 yılında yürürlüğe giren 1268 sayılı yasa ile ilacın hekim reçetesi ile verilmesi bir sorumluluk iken bugün reçetesiz ilaç kullanımı yaygınlaşmıştır (Fadıloğlu ve ark., 1989). Ülkemizde en fazla ağrı kesici, antibiyotik ve vitamin gibi ilaçlar savurgan ve hatalı bir şekilde, çevrenin önerisiyle ya da kişinin kendi kararıyla hekime danışmadan kullanılmaktadır (Fadıloğlu ve ark., 1989; Güngörmüş, 2001). Bunun sonucu olarak toplumda birçok zehirlenmeler ya da ilaçlara karşı duyarlılıkta azalmalar görülmektedir. Reçetesiz ilaç kullanımının, semptomları gizleme, hastalığın tanılamasını geciktirme gibi birçok sakıncaları da bulunmaktadır. İlaçların aşırı derecede tüketilmesi ilaca bağlı istenmeyen

72 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) etkileri de beraberinde getirir (İptes ve Khorshid, 2004). Tüm dünyada etkisiz, yüksek maliyetli, yanlış ve gereksiz ilaç kullanımı ciddi bir sorundur ve toplam sağlık harcamaları içinde önemli bir yer tutmaktadır. Yüksek maliyetli, gereksiz ilaç kullanımı ülke ekonomisine ağır yükler getirmektedir (Canbolat, 2007). Ülkemizde çok yaygın olan reçetesiz ilaç kullanımı bu konudaki sakıncaları daha da arttırmaktadır (İptes ve Khorshid, 2004). Günümüzde, piyasadaki ilaç sayısının hızlı artışı, ilaç kullanımına bağlı risklerin çoğalması, gittikçe yükselen ilaç harcamaları, bireylerin otonomilerinin artmasıyla ilaçların bilinçli olmayan kullanımları, üzerinde durulması gereken konular arasındadır (Eğlence ve ark., 2007). Uygunsuz ilaç kullanımına sosyal, kültürel, ekonomik özellikler, yönetsel ve düzenleyici mekanizmalar ile eğitime ait pek çok faktör etki edebilir (Canbolat, 2007). Her geçen gün artan ilaç tüketimi ve savurganlığı nedeni ile tüm hekim, hemşire ve eczacıların bu konuda gerekli duyarlılığı göstermesi doğal bir görevdir. Bu konuda tüketicinin ilaçla ilgili istemlerini değiştirmeyi teşvik ve uyumu arttırmak için topluma sağlık eğitimi vermek gerekmektedir (Kırcan ve ark., 2004). Bu gerçeklerden yola çıkarak, mezun olduktan sonra sağlık hizmetlerinde ve sağlık eğitiminde önemli yer alacak olan sağlık yüksekokulu öğrencilerinin kendilerinin de uygunsuz ilaç kullanımına dikkat etmeleri ve bu konuda rol modeli olmaları beklenmektedir. Bu araştırma, Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu öğrencilerinin ilaç kullanım durumlarını belirlemek amacıyla planlanmış ve uygulanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Kesitsel tipteki bu araştırmanın evrenini, Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu nda okuyan 413 öğrenci oluşturmuştur. Araştırmada herhangi bir örneklem seçim yöntemi kullanılmadan evrenin tamamına ulaşılması hedeflenmiş, ancak araştırmaya katılmayı kabul etmeme, araştırmanın yapıldığı tarihlerde okula gelmeme vb. nedenlerle toplam 358 öğrenciye ulaşılabilmiştir (katılım oranı %87). Veriler 15 Şubat-15 Mart 2007 tarihleri arasında araştırmacılar tarafından hazırlanan anket formu ile toplanmıştır. Anket formunda öğrencilerin ve ailelerinin tanıtıcı özellikleri, son bir ay içinde ilaç kullanma durumları, kullanılan ilaçlar hakkında bilgi sahibi olma, yan etki oluşma durumu ve öğrencilerin ağrı durumunda uyguladıkları yöntemlere ilişkin sorular yer almıştır. Araştırmanın yürütülmesi için kurumdan yazılı izin ve çalışmaya katılan öğrencilerden araştırmanın amacı

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 73 anlatıldıktan sonra onam alınmıştır. Anket formları öğrencilere ders saatleri dışında dağıtılmış ve doldurmaları istenmiştir. Daha sonra doldurulan formlar araştırmacılar tarafından toplanmıştır. Anketin cevaplaması ortalama 10 dk sürmüştür. Verilerin analizi SPSS 11.0 bilgisayar istatistik paket programında değerlendirilmiş, verilerin analizinde tanımlayıcı istatistikler ve ki kare analizi kullanılmıştır (Akgül, 2003). BULGULAR Araştırmaya katılan öğrencilerin %56.1 i 20 yaş ve altında (yaş ortalaması: 20.46±1.68), %68.7 i kız, %98.0 i bekar, %34.4 ü hemşirelik ve %27.4 ü dördüncü sınıfta okumaktadır. Öğrencilerin %61.7 ü düz lise mezunu olduğunu, %44.1 i arkadaşlarıyla evde kaldığını, %93.6 sı bir işte çalışmadığını, %84.6 sı sigara, %88.8 si alkol kullanmadığını ve %91.3 ü kronik bir hastalığa sahip olmadığını ifade etmişlerdir (Tablo 1). Tablo 1. Öğrencileri Tanıtıcı Özellikleri (n=358) Öğrencileri Tanıtıcı Sayı % Özellikler Yaş Ort± ss 20.46±1.68 20 yaş ve altı 201 56.1 21 yaş ve üzeri 157 43.9 Cinsiyet Kız 246 68.7 Erkek 112 31.3 Medeni durum Evli 7 2.0 Bekar 351 98.0 Bölüm Hemşirelik 123 34.4 Ebelik 116 32.4 Sağlık memurluğu 119 33.2 Sınıf 1.sınıf 78 21.8 2.sınıf 86 24.0 3.sınıf 96 26.8 4.sınıf 98 27.4

74 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) En son bitirilen Okul Sağlık Meslek Lisesi 14 3.9 Düz Lise 221 61.7 Anadolu /süper Lise 123 34.4 Şu an kalınan yer Aile ile 53 14.8 Yurtta 147 41.1 Arkadaşlarıyla evde 158 44.1 İşte çalışma durumu Evet 23 6.4 Hayır 335 93.6 Sigara kullanma Evet 55 15.4 Hayır 303 84.6 Alkol kullanma Evet 40 11.2 Hayır 318 88.8 Kronik hastalık Evet 31 8.7 Hayır 327 91.3 Tablo 2 de görüldüğü gibi; araştırma grubunun %85.8 inin sağlık güvencesi olduğu, %66.5 inin gelirinin giderine denk, %68.2 sinin annesinin, %63.7 sinin babasının ilköğretim mezunu, %49.4 ünün ailesinde ilaç kullanan kişilerin olduğu ve %77.9 unun anne/babasının ilaç kullandığı saptanmıştır (Tablo 2). Tablo 2. Öğrencilerin Ailelerini Tanıtıcı Özellikler (n=358) Öğrencilerin Ailelerini Sayı % Tanıtıcı Özellikler Sağlık güvencesi Yok 51 14.2 Var 307 85.8 Ailenin gelir durumu Gelir Giderden Az 91 25.4 Gelir Gidere Denk 238 66.5 Gelir Giderden Fazla 29 8.1

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 75 Annenin eğitim durumu Okur-Yazar Değil 50 14.0 İlköğretim mezunu 244 68.2 Lise ve üzeri 64 17.9 Baba eğitim durumu İlköğretim mezunu 228 63.7 Lise mezunu 81 22.6 Üniversite mezunu 49 13.7 Ailede ilaç kullanan kişi Evet 177 49.4 Hayır 181 50.6 Ailede ilaç kullanan kişi (n=177) Anne/baba 138 77.9 Kardeş 9 5.08 Dede/anneanne/babaanne 30 16.9 Tablo 3 de görüldüğü gibi; araştırmaya katılan öğrencilerin %26.0 ı son bir ay içinde ilaç kullandığını, %36.6 sı bu ilaçları ağrıyı gidermek için kullandığını, %81.3 ü kullandıkları bu ilaçların reçeteli, %94.1 i kullandıkları ilaçlara ilişkin bilgi sahibi olduğunu, %67.1 i ilaç hakkındaki bu bilgiyi prospektüsten edindiklerini, %6.7 si bu ilaçları kullanırken yan etki oluştuğunu, %54.2 si oluşan bu yan etkiler nedeni ile doktora başvurduğunu, %48.6 sı ağrının şiddetinin kullandıkları ilacın dozunu etkilediğini ve %24.6 sı ilacın renk, şekil ve büyüklüğünün ilaç kullanma durumlarını etkilediğini bildirmişlerdir. Tablo 3. Öğrencilerin Son Bir Ay İçinde İlaç Kullanma ve İlaç Hakkındaki Bilgileri (n=358) Sayı % Son 1 ay içinde ilaç kullanma Evet 93 26.0 Hayır 265 74.0 İlaç kullanma amacı (n=93) Ağrı kesici 34 36.6 Sakinleştirici 6 6.5 Antibiyotik 21 22.6 Diğer* 32 34.4 İlaçların reçeteli olma durumu Evet 291 81.3 Hayır 67 18.7

76 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) İlaç hakkındaki bilgi Evet 337 94.1 Hayır 21 5.9 İlaç hakkındaki bilgi kaynağı (n=337) Prospektüs 226 67.1 Doktor/eczacı 102 30.3 Medya, arkadaş 9 2.7 İlaç yan etkisi oluşma durumu Evet 24 6.7 Hayır 334 93.3 Yan etki oluştuğunda yapılanlar (n=24) Doktora başvurma 13 54.2 Kullanmaya devam etme 5 20.8 İlaç değiştirme 3 12.5 İlacı bırakma 3 12.5 Ağrının şiddeti kullanılan ilacın miktarını/dozunu etkileme durumu Evet 174 48.6 Hayır 184 51.4 İlacın rengi, şekli ve büyüklüğünün ilaç kullanımını etkileme durumu Evet 88 24.6 Hayır 270 75.4 *Sedef, epilepsi, FMF, gastrit vb. Araştırma grubunun antibiyotik kullanımına ilişkin bilgi ve davranışları tablo 4 de verilmiştir. Buna göre; öğrencilerin %35.5 i antibiyotikleri ağrıyı azaltmak, ateşi düşürmek, halsizliği azaltmak ve nezle/gripte şikayetleri azaltmak için, %89.7 si bu ilaçları doktor önerisi ile %57.0 ı doktor tarafından tavsiye edildiği şekilde kullandığını ve %87.2 si bu ilaçları eşit aralıklarla aldığını ifade etmişlerdir (Tablo 4).

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 77 Tablo 4. Öğrencilerin Antibiyotik Kullanımına İlişkin Bilgi ve Davranışları (n=358) Sayı % Antibiyotik kullanma nedeni Ağrıyı azaltmak 95 26.5 Ateşi düşürmek 41 11.5 Halsizliği azaltmak 42 11.7 Nezle/grip 53 14.8 Hepsi 127 35.5 Antibiyotik ilaçlara başlama Evde kullanılmayan ant. ile 29 8.1 Doktor tavsiyesi ile 321 89.7 Eczacı tavsiyesi ile 8 2.2 Antibiyotikleri kullanma süresi Antibiyotik şişesi bitene kadar 51 14.2 Şikayetler azalıncaya kadar 103 28.8 Dr tarafından tavsiye edildiği gibi 204 57.0 Antibiyotikleri kullanırken dikkat edilecekler Sabah uyanır uyanmaz 11 3.1 Eşit aralıktaki saatlerde 312 87.2 Herhangi bir zamanda alırım 32 8.9 Sadece gece uyumadan önce 3.8 Öğrencilerin herhangi bir ağrı durumunda %51.1 inin ağrı kesici ilaç, %32.1 inin alternatif tıp yöntemlerini, %35.7 sinin masaj ve %32.2 sinin bitkisel ilaç gibi alternatif tıp yöntemlerini kullandığı saptanmıştır (Tablo 5). Tablo 5. Öğrencilerin Ağrı Durumunda Uyguladıkları Tedavi Yöntemleri (n=358) Ağrıda kullanılan yöntem Sayı % Ağrı kesici ilaç kullanma 183 51.1 Alternatif tıp yöntemleri kullanma 115 32.1 Doktora gitme 21 5.9 Hiçbir şey yapmama 39 10.9 Alternatif tıp yöntemi kullanımı (n=115) Masaj 41 35.7 Meditasyon 11 9.6 Müzik 26 22.6 Bitkisel ilaç 37 32.2

78 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) Yapılan analizlerde reçeteli ilaç kullanma durumu ile yaş, cinsiyet, medeni durum, devam edilen sınıf, bölüm, en son bitirilen okul, sosyal güvence olma durumu, gelir durumu vb. diğer değişkenler arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p>0.05). TARTIŞMA İpteş ve Khorshid in (2004) üniversite öğrencileri ile yaptıkları çalışmada örneklemin yarısından fazlasını (%69.6) kız öğrenciler oluşturmuştur. Bu araştırmada öğrencilerin %68.7 i kızdır. Bu araştırmanın örneklemi literatür ile benzerdir. Yine İpteş ve Khorshid in (2004) çalışmasında öğrencilerin %37.2 sinin ailesiyle birlikte kaldığı, Eğlence ve ark.nın (2007) çalışmasında ise öğrencilerin %53.2 sinin yurtta kaldığı bildirilmiştir (Eğlence ve ark., 2007). Bu araştırmada öğrencilerin %44.1 i arkadaşlarıyla evde kalmaktadır. Bu araştırmadan elde edilen kişisel tanımlayıcı bilgiler konu ile ilgili yapılan diğer araştırmalar ile uyumludur. Bu araştırmada öğrencilerin daha fazla arkadaşlarıyla evde kalma nedeninin araştırmanın yapıldığı ilde yurt sayısının yetersizliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir (Tablo 1). Altındağ ve ark.nın (2005) üniversite öğrencileri ile yaptıkları çalışmada; öğrencilerin %26.5 inin halen sigara içtiği, %9.8 inin ise alkol kullandığı saptanmıştır (Altındağ ve ark., 2005). Yurt dışında yapılan çalışmalarda yüksek okul öğrencilerinde sigara içme oranı %74.2, alkol kullanma oranı ise %48.6 olarak bildirilmiştir (Schiffmann, 2004). İsrail de adölesanlar ile yapılan çalışmada kızların %77 sinin, erkeklerin ise %69 unun sigara kullandıkları saptanmıştır (Isralowitz ve Rawson, 2006). Bu çalışmada ise öğrencilerin %15.4 ünün sigara, %11.2 sinin alkol kullandığı belirlenmiştir. Araştırmadan elde edilen bulguların literatür bulgularından düşüktür (Tablo 1). Okulumuz öğrencilerinin istenmeyen alışkanlıklara sahip olmaması sevindiricidir. Bu sonuç ğrencilerin kendi sağlıklarına verdikleri önemin göstergesidir. Eğlence ve ark.nın (2007) çalışmasında öğrencilerin %94.2 sinin sağlık güvencesine sahip olduğu saptanmıştır. İlaçların alınmasında ekonomik durum ve sosyal güvence varlığı belirleyici olmaktadır. Gökalp ve Mollaoğlu (2003) ekonomik durumun ilaç alımında etkili bir faktör olduğunu belirtmişlerdir. Yine Gökalp ve Mollaoğlu nun (2003) bildirdiğine göre; ekonomik durumu kötü olanların yarısının ilaçlarını aldığı ve bu oranın ekonomik durumu iyi olanlarda %85'e çıktığı, diğer yandan bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı olanların %90'a yakın bölümünün ilaçlarını aldığını, sosyal güvencesi

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 79 olmayanlarda bu oranın %60'ın altında olduğu tespit edilmiştir (Gökalp ve Mollaoğlu, 2003). Seçil ve ark., (2005) çalışmalarında sosyal güvencesi olan kişilerin, hasta olunca daha fazla doktora gittiğini, eczacı tavsiyesi ile veya evdeki ilaçları daha az kullandıklarını bildirmişlerdir. Bu sonuçlar Kişilerin ekonomik düzeyi, sosyal güvenceleri ve aldıkları sağlık hizmetinin kalitesi, hasta oldukları zamanki tutumlarını etkileyebildiğini düşündürmektedir. Bu araştırmada da öğrencilerin %85.8 sinin sağlık güvencesine sahip olduğu belirlenmiştir (Tablo 2). Okulumuz öğrencilerinin büyük çoğunluğu kendilerine verilen sağlık güvencesi olanaklarından yararlanmaktadır. İpteş ve Khorshid in (2004) çalışmasında öğrencilerin %51.6 si son bir ay içinde ilaç kullanmışlardır. Son bir ay içinde ilaç kullanan öğrencilerin %55.8 inin bu ilacı hekimin önerisiyle, %44.2 sinin ise reçetesiz olarak kullandıkları saptanmıştır. Yine İpteş ve Khorshid in (2004) bildirdiğine göre; Avsaroğlu ve ark.nın (2003) çalışmasında üniversite öğrencilerinin %66.3 ü reçetesiz ilaç kullanmaktadır. Eğlence ve ark.nın (2007) çalışmasında sağlık yüksekokulu öğrencilerinin %59.1 inin reçetesiz olarak ilaç kullandığı, %76.6 sının ağrı kesici ilaçları reçetesiz olarak aldığı ve %95.9 unun kullandıkları ilaçlar hakkındaki bilgiyi prospektüslerden edindiği belirtilmiştir. Gazi Üniversitesi ne başvuran hastalar ile yapılan çalışmada; araştırma grubunun %69.5 i ilk olarak doktora başvurduğunu belirtirken, %15.8 i hastalığın geçmesini beklediğini, %11.4 ü ise evdeki ilaçları kullandığını söylemiştir. Yine Seçil ve ark.nın (2005) bildirdiğine göre; Ankara il merkezindeki sağlık ocaklarında 2000 yılı içerisinde 387 hasta üzerinde yapılmış bir çalışmada hastaların %31.9 u hasta olduklarında doktora gitmeden eczaneye gidip ilaç almışlardır. Bizim araştırmamızda öğrencilerin %26.0 ının son bir ay içinde ilaç kullandığı ve %81.3 ünün reçeteli, %36.6 sının en fazla analjezik türü ilaç kullandığı, %94.1 inin kullandığı ilaç hakkında bilgi sahibi olduğu ve %67.1 inin bu bilgiyi prospektüsden edindiği saptanmıştır (Tablo 3). Bu araştırmada öğrenciler literatürde belirtilenden daha fazla reçeteli ilaç kullanmaktadır. Bu sonuç, öğrencilerin kullandıkları ilaçları rast gele kullanmamaları sağlıklarına önem verdiklerinin göstergesi olarak değerlendirilmektedir. Bu araştırmada da öğrencilerin en fazla analjezik türü ilaçları kullanmaları ve ilaç hakkındaki bilgiyi prospektüsden okumaları açısından Eğlence ve ark.çalışmasına benzer sonuçlar elde edilmiştir. Uskun ve ark.nın (2004) çalışmasında sağlık ocağına başvuru öncesinde hastaların %76.2'sinin analjezik ilaç kullandığı ve %74.7 sinin evde bulunan ilaçlardan aldığı saptanmıştır. Yunus Emre sağlık ocağında yapılan çalışmada

80 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) ağrı kesici kullanan hastaların %76.6 sı evlerinde sürekli ağrı kesici bulundurduğu ve araştırmaya katılanların %65.5'inin her zaman, genellikle veya bazen reçeteli ağrı kesici kullandığı, %57.8 inin bu ilaçları genellikle veya hep reçetesiz aldığı ve %67.2 sinin bunları eczaneden temin ettiği belirlenmiştir (Önder ve ark., 2002). Türk Algoloji Derneği ağrısı olan kişilerin %73'ünün ağrı kesici kullandığı, ağrı kesici kullananların ise ancak %58.4'ünün hekime başvurarak bu ilaçları kullandığı bildirilmiştir (Önder ve ark., 2003). Güngörmüş ün (2005) çalışmasında da reçetesiz olarak en fazla ağrı kesici (%53.5) ilaçların kullanıldığı bunu vitamin ve antibiyotik türü ilaçların izlediği saptanmıştır. Ülkemizde yapılan bu çalışma bulgularına karşılık yurt dışında yapılmış olan bazı çalışmalarda da halkın reçetesiz olarak ilaç kullandığı gösterilmiştir. İskoç halkı ile yapılan bir çalışmada; halkın %37 sinin son iki hafta içinde reçetesiz analjezik kullandığı ve araştırmaya katılanların %59 unun baş ağrısı yada migren, %27 sinin soğuk algınlığı gibi nedenlerle reçetesiz analjezik kullandığı (Porteous ve ark.,2005), Shankar ve ark. nın (2002) çalışmasında halkın %59 unun son 6 ay içinde doktora gitmeden kendilerinin ilaç kullandığı ve bu ilaçların en fazla ağrı kesici ve antibiyotik ilaçlar olduğu bildirilmiştir. Ağrı kesici alırken hekime danışılmaması, reçetesiz kullanımın sıklığı akılcı olmayan ağrı kesici kullanımına yol açmaktadır. Bu konuda belirtilen bulgular, evlerdeki kullanılmayan ve/veya ihtiyaç fazlası ilaç miktarındaki artışa çözüm olabilecek uygulamaların hayata geçirilmesi ve halkın kendisine ait olmayan ilacı kullanmama bilincini arttırma gereğini işaret etmektedir. Bu araştırmada da öğrencilerin %36 sının analjezik ilaç kullandığı, %51.1 inin herhangi bir ağrı durumunda ağrıyı azaltmak için bu ilaçları kullandığı saptanmıştır (Tablo 3). Öğrencilerin bu ilaçları ilk sırada kullanma nedeni olarak; ders yoğunluğu nedeniyle sağlık kurumuna gidecek zaman bulamama, bu ilaçların etki mekanizmaları bilmeleri ve kendi kendilerini tedavi etme eğiliminden kaynaklandığı düşünülmektedir. Araştırmadan elde edilen bulgular analjezik kullanım oranı ve amacı yönünden literatür bulgularıyla uyumludur. Reçetesiz antibiyotik kullanım oranlarını Canbolat (2007) %67, Uskun ve ark. (2004) 88.5 olarak bildirmişlerdir. Kırcan ve ark nın (2004) 0-6 yaş grubu çocuğu olan annelerin antibiyotik kullanımını değerlendirdikleri çalışmada hastaların %93.7 si reçetesiz antibiyotik almadığını belirtmiştir. Uygunsuz antibiyotik kullanımına ilişkin üniversite öğrencileri ile yapılan bir çalışmada; öğrencilerin %32.1 inin ateşi düşürmek, %27.9 unun ağrıyı azaltmak, %24.2 sinin halsizlik ve yorgunluğu azaltmak ve %83.1 inin soğuk algınlığı durumlarında antibiyotik kullandıkları bulunmuştur (Büke ve ark., 2005). Büke

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 81 ve ark. (2005) çalışmasında öğrencilerin %89.1 inin antibiyotikleri doktor tavsiyesi ile reçeli olarak, %80.9 unun doktorun önerdiği şekilde ve %27.2 sinin sabah ve akşam aldıklarını saptanmıştır. Bizim çalışmamızda öğrencilerin %26.5 inin ağrıyı azaltmak, %11.5 inin ateşi düşürmek, %11.7 sinin halsizliği azaltmak, %14.8 inin nezle/grip durumlarında ve %35.5 inin tüm bu durumlarda semptomları azaltmak amacıyla antibiyotik kullandıkları, %89.7 sinin bu ilaçları doktor tavsiyesi ile, %57.0 ı doktorun önerdiği şekilde ve %87.2 si eşit aralıklarla alınması gerektiğini belirtmişlerdir (Tablo 4). Bu araştırmada öğrencilerin antibiyotik kullanım amaçları ve reçeteli olarak kullanmaları literatür ile benzerlik göstermektedir. Sağlık yüksekokulu öğrencilerinin antibiyotik ilaçların kullanımı ile ilgili doğru bilgi ve davranışlara sahip olması sevindirici ve istendik bir davranıştır. Öğrencilerin eğitimleri esnasında elde ettikleri bilgileri davranışa dönüştürdükleri düşünülmektedir. Yurt dışında yapılan çalışmalarda adölesanların %68.1 inin herhangi bir hastalık durumunda alternatif tedavi yöntemlerini kullandıkları saptanmıştır. Adölesanların %27.2 sinin bitkisel ilaç, %26.7 sinin masaj ve %66.3 ünün alternatif tedavi yöntemlerini ağrıyı azaltmak amacıyla kullandıkları bildirilmiştir (Braun ve ark., 2005). Araz ve ark. (2007) çalışmasında alternatif tedavi yöntemlerinin en fazla kas iskelet sistemi hastalıklarında kullanıldığı ve bioenerji, masaj, kaplıca ve dua okumanın ilk sıralarda olduğu saptanmıştır. Ayrıca akupunktur, bitkisel tedavi, yoga, meditasyon ve müzik terapisi de genel olarak bilinen yöntemler arasında bildirilmiştir (Araz ve ark., 2007). Uzun ve Tan ın (2004) hemşirelik öğrencileri ile yaptıkları çalışmada öğrencilerin alternatif tedavi yöntemi olarak masaj, diyet, vitaminler ve bitkisel ürünleri bildiklerini saptanmıştır (Uzun ve Tan, 2004). Bizim çalışmamızda öğrencilerin %32.1 inin ağrıyı azaltmak için alternatif tedavi yöntemlerini kullandıkları, bu yöntemlerin en fazla masaj (%35.7) ve bitkisel ilaç (%32.2) olduğu belirlenmiştir. Araştırmadan elde edilen bulgular literatür bulgularına benzerdir (Tablo 5). SONUÇ ve ÖNERİLER Araştırma sonucunda, öğrencilerin reçetesiz olarak ilaç kullanma durumlarının düşük olduğu bulunmuştur. Öğrencilerin reçeteli olarak en fazla analjezik ve antibiyotik türü ilaçları kullandığı ve herhangi bir hastalık durumunda alternatif tedavi yöntemlerini daha az kullandıkları saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgular doğrultusunda;

82 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt:3, Sayı:8 (2008) Reçetesiz ilaç kullanan öğrenci sayısı az olmasına karşın, bu konunun önemini pekiştirmek amacıyla öğrencilere akılcı ilaç kullanımı hakkında bilgilendirmek için eğitim programları düzenlenmesi, Akılcı ilaç kullanımının öneminin lisans ders programları içinde verilmesi, Mezun olduklarından sonra bireylerin bakım ve eğitimlerinde rol oynayacak olan bu öğrencilerinin öncelikle akılcı ilaç kullanımı konusunda kendi farkındalıklarının arttırılması, Öğrencilerin reçetesiz ilaç kullanımının zararları konusunda eğitim programları düzenlenerek eğitilmesi, Tüm dünyada kullanım oranı artmakta olan alternatif tedavi yöntemleri hakkında panel ve toplantılar düzenlenmesi önerilmektedir. KAYNAKLAR Akgül, A. (2003). Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri SPSS Uygulamaları, Emek Ofset Ltd. Şti., Ankara. Altındağ, A., Yanık, M., Yengil, E. ve Karazeybek, AH. (2005). Şanlıurfa da Üniversite Öğrencilerinde Madde Kullanımı, Bağımlılık Dergisi, 6: 61-66. Araz, A., Harlak, H. ve Meşe, G. (2007). Sağlık Davranışları ve Alternatif Tedavi Kullanımı, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 6 (2):112-122. Braun, CA., Bearinger, LH., Halcón, LL ve Pettingell, SL. (2005). Adolescent Use of Complementary Therapies, Journal of Adolescent Health, 76.e1 76.e9. Büke, Ç., Limoncu, MH., Ermertcan, Ş., Çiceklioğlu, M., Tuncel, M., Köse, T. ve Eren, Ş.(2005). Irrational Use of Antibiotics among University Students, Journal of Infection, 51: 135 139. Canbolat, F. (2007). Birinci Basamak Sağlık Kuruluşlarına Başvuran Hastalarda İlaç Kullanım Alışkanlıklarının ve Reçete Maliyetlerinin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Konya. Eğlence, R., Şimşek, N., Güven, ŞD., Taşdemir, G., Kaplan, F. ve Çifçibaşı, Z. (2007). Erciyes Üniversitesi Nevşehir Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinde İlaç Kullanım Durumlarının Belirlenmesi, http://www.halksagligi2007.org/?sayfa=bildiridetay&id=100 (erişim 10/9/2007) Fadıloğlu, Ç., Yılmaz, D. ve Yürekli, A. (1989). Toplumda Analjezik, Antibiyotik ve Trankilizan Grubu İlaçların Kullanımlarının ve Bu Konudaki Bilgilerinin Saptanması, Ege Üniversitesi HYO Dergisi, 5 (1):11-10.

Sağlık Yüksekokulu Öğrencilerinin İlaç Kullanma Durumlarının İncelenmesi 83 Gökalp, O. ve Mollaoğlu, H. (2003). Uygunsuz İlaç Kullanımı, Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi,10 (2):17-20. Güngörmüş, Z. (2001). Bilinçsiz ve Reçetesiz İlaç Kullanımı ile Sağlık Sorumluluğu Arasındaki İlişki, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Isralowitz, R. ve Rawson, TR. (2006). Gender Differences in Prevalence of Drug Use Among High Risk Adolescents in Israel, Addictive Behaviors, 31: 355 358. İptes, S. ve Khorshid L. (2004). Üniversite Öğrencilerinin İlaç Kullanım Durumlarının İncelenmesi, Ege Üniversitesi HYO Dergisi, 20(1): 97-106. Kırcan, N., Baybek, H., Eksen, M. ve Erdem, D. (2004). 0-6 Yaş Çocuğu Olan Annelerin Antibiyotik Kullanım İlkelerini Uyma Durumlarının Değerlendirilmesi, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, ISSN: 1303-5134, 1(1). Önder, E., Koçia, O., Öztürk, S., Sabuncu, Z., Soyutemiz, Ö. ve Altıntaş, H. (2007). Yunus Emre Sağlık Ocağı Bölgesinde Yasayan 18 Yaş ve Üstü Bireylerin Ağrı Kesici Kullanımı ve Bu Konudaki Bilgilerin Saptanması, http://www.thb.hacettepe.edu.tr/2002/20021.shtml (erişim tarihi 1/2/2007) Özata, M., Mete, M. ve Aslan, Ş. (2007). Rasyonel İlaç Kullanımının Hasta Güvenliğine Etkileri: Hekimlerin Rasyonel İlaç Kullanımına Yönelik Tutumlarının Sorgulanması, http//www.saglikyo.selcuk.edu.trmmetepdfhastaguvenligi.pdf (erişim 10/9/2007) Özkan, S., Özbay, OD., Aksakal, FN., İlhan, MN. ve Aycan, S. (2005). Bir Üniversite Hastanesine Başvuran Hastaların Hasta Olduklarındaki Tutumları ve İlaç Kullanım Alışkanlıkları, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 4 (5): 223-237. Porteous, T., Bond, C., Hannaford, P. ve Sinclair, H. (2005). How and Why are Non- Prescription Analgesics Used in Scotland?, Family Practice, 22: 78 85. Schiffmann,RF. (2004). Drug & Substance Use in Adolescent, MCN, 29(1): 21-29. Shankar, PR., Partha, P. ve Shenoy, N.( 2002). Self-Medication and Non-Doctor Prescription Practices in Pokhara Valley, Western Nepal: A Questionnaire-Based Study, BMC Family Practice, 3:1-7. Uskun, E., Uskun, SB., Öztürk, M. ve Kişioğlu, AN. (2004) Sağlık Ocağına Başvuru Öncesi İlaç Kullanımı, Sted, 13 (12): 451-454. Uzun, Ö. ve Tan, M. (2004). Nursing Students' Opinions and Knowledge about Complementary and Alternative Medicine Therapies, Complementary Therapies in Nursing & Midwifery, 10: 239-244.