Türkiye için S Eğrisi Analizi

Türkiye için S Eğrisi Analizi V. Anadolu International Conference in Economics, Yrd.Doç.Dr. Burcu BERKE Ömer Halisdemir Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü burcuberke@ohu.edu.tr Arş.Gör.Dr. Gülsüm AKARSU Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İİBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü gulsum.akarsu@omu.edu.tr ÖZET Ekonomide kısa dönemde dış ticaret dengesinin döviz kurundaki değişmelere olan tepkisiyle ilgili iki temel kavram vardır: J ve S eğrileri. Her iki kavram, ulusal para değer kaybettiğinde dış ticaret dengesinin böyle bir duruma anlık olarak uyum sağlamayabileceği (veya iyileşemeyeceği) fikri üzerine kurulmuştur. Bu çalışmada üzerinde durulan S eğrisi kavramı dış ticaret dengesi ve dış ticaret hadleri veya reel döviz kuru arasındaki ilişkiye dayanmaktadır (Backus vd., 1992). Bu hipotezde, cari reel döviz kuru ve dış ticaret dengesinin gelecek değerleri arasındaki korelasyon pozitif olabilirken, cari reel döviz kuru ve dış ticaret dengesinin geçmiş değerleri arasındaki korelasyon ise negatif olabilmektedir. Bunun nedeni, geçmiş dış ticaret dengesi değerlerinin artmasının (yani, dış ticaret fazlalarının) bugün ulusal paranın değerlenmesine yol açabilmesidir (Bahmani-Oskooe ve Zhang, 2014). Bu çalışmada, Türkiye için cari ve gelecek dış ticaret dengesi değerleri ile cari reel döviz kuru arasındaki korelasyonu inceleyen S eğrisi hipotezi analiz edilecektir. Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret Dengesi, Reel Döviz Kuru, S eğrisi, Türkiye Jel Kodları: F14, F31, C80 1

S Curve Analysis for Turkey V. Anadolu International Conference in Economics, ABSTRACT There are two basic concepts in economics related to how foreign trade balance reacts to short term fluctuations in exchange rates. These are the J and S Curves. Both concepts are based on the idea that foreign trade balance might not instantaneously adapt (or improve) to loss in the value of national currency. The S-curve concept that is elaborated in this study is based on the relation between foreign trade balance and real exchange rates (Backus et al., 1992). According to this hypothesis the correlation between the future values of current real exchange rates and foreign trade balance can be positive while the correlation between the past values of current real exchange rates and foreign trade balance can be negative. This is because an increase in past trade balance values (or otherwise, foreign trade surplus) can cause an increase in national currency in the present term (Bahmani-Oskooe and Zhang, 2014). In this study the S-curve hypothesis, which examines the correlation between the current and future foreign trade balance and current real exchange rates, will be analysed for Turkey. Key Words: Foreign Trade Balance, Real Exchange Rate, S Curve, Turkey Jel Codes: F14, F31, C80 2

Giriş: Literatürde, Bretton Woods sisteminin çöküşünün ardından ulusal paraların değerindeki büyük dalgalanmalar nedeniyle (Gagnon ve Knetter, 1995: 289) bu paraların değerlenmesi veya değer kaybetmesinin dış ticaret akımlarına olan etkileri yoğun biçimde tartışılmıştır (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 580). Ticaret hadleri ve dış ticaret dengesi ve/veya cari hesap arasındaki ilişkinin varlığı ise Laursen ve Metzler (1950) ve Harberger (1950) den itibaren çalışılmaya başlanmıştır. Bu değişkenlerden dış ticaret dengesinin net döviz gelirlerini ve ticaret hadlerinin ise oldukça oynak (volatilite) olup bu dövizlerin satın alma gücünü belirlediği söylenirken, aslında bunlar özellikle gelişmekte olan ülkelerde önemli makro göstergelerden sayılmaktadır (Senhadji, 1998: 106). Literatürde ulusal paranın değer kaybının dış ticaret dengesini ilk başta kötüleştirip daha sonra da iyileştirdiğinin ileri sürüldüğü iki kavram vardır: bunlar J ve S eğrileri olup S eğrisi analizinde bir ülkenin döviz kurundaki değişme öncesi ve sonrasında dış ticaret dengesinin değişimi incelenmektedir (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 580). Literatürde S eğrisi kavramı ilk olarak Backus vd. (1992) tarafından ele alınmıştır ve onlar dış ticaret dengesinin döviz kurunun hem geçmiş hem de gelecek hareketlerden etkilendiğini belirtmişlerdir. Daha açık olarak, ekonomide dış ticaret açığı mevcut iken bir devalüasyon olabilmekte (negatif korelasyonun varlığı); diğer yandan, bir dış ticaret fazlası mevcut iken ise dış ticaret dengesi ve döviz kurları arasında pozitif bir korelasyon gelişebilmektedir. Literatürde S eğrisinin pozitif kısmı bir J eğrisini andırırken, diğer kısmı ise dış ticaret dengesi iyileştikçe tersine dönmektedir (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 586). Bu çalışmada 1998:Q1-2016Q2 döneminde Türkiye nin toplam düzeyde dış ticaret dengesinin 37 OECD ülke grubu karşısında bir S eğrisi kalıbı izleyip izlemediği üç farklı reel efektif döviz kuru kullanılarak incelenmektedir. 1. S Eğrisinin Teorik ve Ampirik Yönleri: 3

4 V. Anadolu International Conference in Economics, Literatürde belirtildiği gibi dış ticaret dengesi ve dış ticaret hadleri veya reel döviz kuru arasındaki kısa dönemli ilişkinin analizinde kullanılan iki temel kavram vardır: bunlar J ve S eğrileri şeklindedir (Bahmani-Oskooee, Gelan ve Ratha, 2008: 335). Bunlardan S eğrisi analizi devalüasyon öncesi ve sonrasında dış ticaret dengesi ve döviz kuru arasındaki korelasyonları ortaya koymaktadır (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 581). Bu kavram ilk olarak Backus vd. (1992: 1) tarafından ele alınmış olup çalışmalarında dış ticaret dengesinin geçmiş değeri ile döviz kurunun cari değeri arasındaki çapraz korelasyon negatif iken, dış ticaret dengesinin gelecek değeri ve döviz kurunun cari değeri arasındaki korelasyonun pozitif olduğunu bularak, bu korelasyon fonksiyonunu S harfine benzetmişlerdir (Bahmani-Oskooee ve Ratha, 2007b: 430; Bahmani-Oskooee ve Ratha, 2008: 142; Bahmani- Oskooee, Gelan ve Ratha, 2008: 335; Bahmani-Oskooee ve Ratha, 2009: 1). Bir diğer ifadeyle, dalgalı kur rejiminde, ulusal paranın değer kaybı bazı intibak gecikmelerinin ardından gelecekte dış ticaret dengesini iyileştirirken, bir dış ticaret açığı da gelecekte bir değer kaybı yaratabilmektedir (Bahmani-Oskooee ve Fariditavana, 2014: 165). S eğrisi ile ilgili ampirik çalışmalar toplam düzeyde (bir ülke ve dünyanın geri kalanı arasındaki dış ticaret dengesinin incelenmesi), çift taraflı (iki ülke arasında S eğrisinin incelenmesi) ve endüstri spesifik (iki ülke arasındaki çift taraflı veri setinin kullanılması, ancak, mallara göre ayrıştırılmış bir analizin yapılması) şeklinde üç kategoriye ayrılır (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010). Literatürde ilk olarak, Backus vd. (1992) nin 11 sanayileşmiş ülkenin dış ticaret dengesinin bir S eğrisi izlediğine ilişkin çalışmasının ardından Senhadji (1998), 1960-1993 döneminde 30 az gelişmiş ülke için bu eğrinin varlığını araştırdığı çalışmasında, ticaret hadleri ve dış ticaret dengesinin davranışında böyle bir eğrinin varlığını ortaya koymuştur. Hem Backus vd. (1992) hem de Senhadji (1998) toplam düzeyde bir analiz yapmışlardır. Ayrıca, Bahmani-Oskooee ve Fariditavana (2014) Backus vd. (1992) nin kullandığı 11 sanayileşmiş ülkeyi yeniden ele alarak yaptıkları S eğrisi analizinde, döviz kuru değişmelerinin dış ticaret dengesinde asimetrik etkilere sahip olduğunu ve böylece bir S eğrisinin varlığını tespit etmişlerdir. Çift taraflı analizlere bakıldığında, Bahmani-Oskooee ve Ratha (2007a), 1973-2005 döneminde Japonya ve onun ticaret partnerleri arasında dış ticaret verisini ayrıştırarak ticaret partnerlerinin bir çoğu karşısında bir S eğrisi kalıbının olduğunu dile getirmişlerdir. Bahmani- Oskooee ve Ratha (2007b), ABD ve onun ticaret partnerleri arasında dış ticaret verisini

ayrıştırarak hem toplam hem de endüstri spesifik düzeyde dış ticaret dengesi ve dış ticaret hadleri arasındaki çapraz-korelasyon fonksiyonlarını araştırmışlar ve S eğrisinin varlığı için özellikle toplam düzeyden çok çift taraflı analizde daha güçlü kanıtlar bulmuşlardır. Bahmani- Oskooee, Gelan ve Ratha (2008), 1971-2004 döneminde bir grup Afrika ülkesi için ülkeler arasında dış ticaret dengesinin döviz kuruna tepkisinin simetrik olmadığını da vurgulayarak S eğrisinin varlığını bulmuşlardır. Endüstri spesifik düzeyde analizlere bakıldığında ise Bahmani-Oskooee ve Ratha (2008), 1960-2003 döneminde UK den ihraç ve ithal edilen 52 mala ilişkin ABD yıllık verisini kullanarak hem toplam hem de endüstri spesifik düzeylerde S eğrisi analizlerini yapmışlar ve toplam düzeyde bu eğriye yönelik herhangi bir destek bulamazlarken, endüstri spesifik analizin çoğunda ise S eğrisinin varlığını dile getirmişlerdir. Bahmani-Oskooee ve Ratha (2009) 1962-2004 döneminde ABD ve Kanada arasında endüstri spesifik düzeyde bir analiz yaparak 41 endüstri için çift taraflı dış ticaret dengesi çerçevesinde S eğrisinin kanıtını bulurlarken, S eğrisinin olmadığı 19 endüstri için ise döviz kuru değişmelerinin yansıma (pass-through) etkilerinin gerçekleşmediğini belirtmişlerdir. Bahmani-Oskooee ve Ratha (2010), Çin için S eğrisinin varlığını araştırdıkları çalışmalarında, toplam düzeyde böyle bir eğri söz konusu değil iken endüstri spesifik düzeyde ise endüstrilerin yaklaşık olarak yarısında (özellikle büyük endüstrilerde) S eğrisinin olduğunu söylemişlerdir. Bahmani- Oskooee ve Xu (2010), 1978-2006 döneminde ABD ve Hong-Kong arasında dış ticaret yapan 104 endüstrinin 34 ünde (küçük ve büyük) S eğrisinin varlığını kanıtlamışlardır. Ghosh (2012), 1989Q1-2010:Q4 döneminde ABD nin dış ticaret dengesi ve ticaret hadleri arasındaki S eğrisi ilişkisini hem toplam hem de ayrıştırılmış düzeylerde araştırmış ve her iki düzeyde de (özellikle 20 endüstriden 15 inde) S eğrisinin varlığını tespit etmiştir. Son olarak, Bahmani- Oskooee ve Xi (2015), Brezilya için toplam düzeyde yapılan diğer çalışmalardan farklı olarak endüstri spesifik olarak S eğrisinin olup olmadığını araştırdıkları çalışmalarında 95 endüstriden 52 si için bu eğrinin varlığını bulmuşlardır. Türkiye için yapılan çalışmalara bakıldığında S eğrisi etkisinin varlığına ilişkin farklı sonuçlara ulaştıkları görülmektedir. Çalışmalar, endüstri spesifik ve toplam düzeyde S eğrisinin varlığını test etmeye odaklanmaktadır. Bunlardan Küçükaksoy ve Çiftçi (2014), 2003:01-2014:04 döneminde Türkiye için bir S eğrisi etkisinin geçerli olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bekar ve Terzi (2016), 2002:01-2014:12 döneminde endüstri spesifik bir analiz 5

yaparak, 8 endüstriden 5 inde S eğrisi etkisinin geçerli olduğunu gösterirken, Korkmaz ve Bilman (2016), 2003:Q1-2011:Q4 döneminde 9 endüstriden sadece 1 endüstri için S eğrisinin varlığını bularak, toplam düzeyde bir S eğrisi etkisinin geçersiz olduğunu da dile getirmişlerdir. Benzer olarak, Akkay (2015) 2003:Q1-2012:Q4 döneminde toplam düzeyde bir analiz yaparak, gelişmiş ülkeler ve ikili dış ticaret dikkate alındığında, Türkiye nin dış ticaretinde önemli paya sahip 20 ülkeden 14 ünde S eğrisi etkisini bulmuştur. 2. Türkiye de S Eğrisi: Yöntem, Veri Seti ve Analiz Sonuçları: Çalışmadaki verilerin tamamı Hodrick-Prescott (HP) filtresi ile trendlerinden arındırıldıktan 1 sonra dış ticaret hadleri veya reel döviz kurları ve dış ticaret dengesi arasındaki çapraz korelasyonlar çeşitli gecikmeler ve öncüller için hesaplanarak, bunlara karşılık gelen gecikmeler karşısında grafiği çizilir. Bulunan çapraz korelasyon fonksiyonları asimetrik iken veya bir diğer ifadeyle, katsayılar pozitif gecikmeler için pozitif ve negatif gecikmeler için negatif iken ekonomide bir S eğrisi var demektir. İlave olarak, eş zamanlı (contemporaneous) korelasyon (j=0 iken her iki değişken arasındaki korelasyondur) pozitif veya negatif olabilir, eğer bu korelasyon negatif ise ekonomide bir Harberger-Larsen-Metzler (HLM) etkisinden söz edilmektedir (Bahmani-Oskooee ve Ratha, 2007a: 484; Bahmani-Oskooee ve Ratha, 2008: 144; Bahmani-Oskooee, Gelan ve Ratha, 2008: 337). 2.1. Yöntem: Yöntem olarak, S eğrisi, reel döviz kurları ve dış ticaret dengesinin gelecek ve geçmiş değerleri arasındaki korelasyonları (1) no.lu eşitlik şeklinde hesaplanarak elde edilmektedir (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 586; Bahmani-Oskooee ve Xi, 2015: 81): Korelasyon ( RDt RD)(T Dt j TD) (1) ( RD RD) (T D TD) 2 2 t t j (1) nolu eşitlikte RD ve TD, reel döviz kuru ve dış ticaret dengesini; RD ve TD ise belirtilen değişkenlerin ortalamalarını göstermekte olup j ise [-5, 5] aralığında değerler alabilen gecikme ve öncülleri temsil etmektedir. Bir diğer ifadeyle, j; -5, -4, -3, -2 ve -1 gibi negatif değerler aldığında, cari reel döviz kuru ve dış ticaret dengesinin geçmiş değerleri arasındaki 1 Tüm veri setinin trendlerinden ayrıştırılması, kısa dönemli dalgalanmaların değişkenlerdeki uzun dönemli hareketlerden ayrılmasını mümkün kılmaktadır (Ghosh, 2012: 328). 6

korelasyon katsayıları hesaplanırken, j; 1, 2, 3, 4, ve 5 gibi pozitif değerler aldığında ise cari reel döviz kuru ve dış ticaret dengesinin gelecek değerleri arasındaki aynı korelasyon hesaplaması yapılır (Bahmani-Oskooee ve Xi, 2015: 81). Dolayısıyla, j negatif değerler aldığında, reel döviz kurunun geçmiş dış ticaret dengesiyle korelasyonu hesaplanırken, pozitif değerler aldığında ise reel döviz kurunun gelecek dış ticaret dengesi ile korelasyonu görülmektedir. Örneğin, j=0 iken her iki değişken arasındaki eş zamanlı korelasyona ulaşılırken, j=1 iken reel döviz kuru ve dış ticaret dengesinin bir dönem ileri veya gelecek değeri (TD t+1 ) arasındaki korelasyon hesaplanır. Bu şekilde öncüller devam ederken, benzer olarak j=-1 iken ise reel döviz kuru ve dış ticaret dengesinin bir dönem gecikmeli veya geçmiş değeri arasındaki korelasyon hesaplanarak bütün gecikmeler bu şekilde gitmektedir. S eğrisi analizinde her iki değişken uzun dönemli trendden sapmalar şeklinde ölçüldüğü için şeklin pozitif unsuru aşırı büyük dış ticaret fazlasının bir devalüasyonla korelasyonlu olduğunu; negatif unsuru ise dış ticaret açığının devalüasyonla ilişkili olduğunu gösterir. Bir başka nokta ise j nin pozitif değeri gelecek fazlalar veya açıkların cari devalüasyonla korelasyonlu olduğunu; j nin negatif değerleri ise cari devalüasyonun geçmiş bir fazla veya açıkla korelasyonlu olduğunu ortaya koymaktadır. S eğrisinin varlığı için sadece devalüasyon sonrası J eğrisinin ortaya çıkması değil aynı zamanda zıt ilişkinin de devalüasyon öncesi varlığı gerekmektedir. Kısaca, S eğrisi, dış ticaret dengesi ve dış ticaret hadleri arasındaki dinamik ilişkiyi göstererek, dış ticaret dengesinin dış ticaret hadlerindeki veya reel döviz kurundaki geçmiş hareketlerle pozitif ilişkili iken, cari ve gelecek hareketlerle negatif ilişkili olduğunu söylemektedir (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 586, 590). S eğrisi, belirtildiği gibi korelasyonlar bulunduktan sonra korelasyon katsayılarına karşılık gelen gecikme ve öncüllere göre çizilerek elde edilmektedir (Bahmani-Oskooee ve Xi, 2015: 81). Korelasyon katsayılarının istatistiksel anlamlılığını test etmek için aşağıdaki (2) no.lu denklemde verilen S m istatistiği kullanılmaktadır (Haugh, 1976: 382): 5 2 2 (2) 2M 1 k 5 S m N * Korelasyon ( k ) eğer M N/10 Burada, N toplam gözlem sayısını, M ise gecikme ve öncüllerin sayısını göstermektedir. 2.2. Veri Seti: 7

Çalışmada, Türkiye için 1998:Q1-2016:Q2 döneminde üç farklı reel döviz kuru endeksinin dış ticaret dengesinde bir S eğrisi etkisi yaratıp yaratmadığı analiz edilmektedir. Veri setine bakıldığında, mevsimsellikten arındırılmış nominal mal ihracatı (milyon ABD Doları), ve nominal mal ithalatı (milyon ABD Doları), Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) (milyon ABD Doları, cari fiyatlarla hesaplanmış, yani, nominal) ve ayrıca, 37 ticaret ortağı karşısında tüketici fiyat endeksi (TÜFE), birim işgücü maliyeti (BİM) ve ihracat fiyatları (İF) deflatörleri olmak üzere üç farklı deflatör kullanılarak hesaplanan 2005 baz yıllı üç farklı reel efektif döviz kuru endeksleri yer almaktadır. Mal ihracatı, mal ithalatı ve GSYİH, OECD.stats dan alınırken, reel efektif döviz kurları ise eurostat dan elde edilmiştir. Dış ticaret dengesi, mal ihracatı ile mal ithalatı arasındaki farkın GSYİH a oranlanmasıyla bulunmuştur. Ayrıca, veriler, belirtildiği gibi HP filtresi kullanılarak trendlerinden arındırılmıştır. Tanım gereği her bir reel efektif döviz kuru endeksinin artışının, TL nin değerlenmesini göstermesi nedeniyle reel döviz kurları ve dış ticaret dengesi arasındaki eş zamanlı korelasyon katsayısının negatif olması beklenmektedir (Bahmani-Oskooee ve Xi, 2015: 82). 2.3. Analiz Sonuçları: Şekil 1 üç farklı reel efektif döviz kuru endeksleri kullanılarak toplam düzeyde Türkiye nin 37 OECD ülke grubu karşısında elde edilen S eğrilerini göstermektedir. Daha detaylı olarak bakıldığında, ihracat fiyatları bazlı reel döviz kuru endeksinin (RD_İF) j=1 civarında negatiften pozitife değiştiği görülürken, bu durum, dış ticaret dengesinin veya net ihracatların cari ve gelecek ticaret hadleri (veya reel döviz kuru) ile negatif biçimde değiştiği ve de geçmiş ticaret hadleri ile pozitif biçimde ilişkili olduğu şeklinde yorumlanabilir (Senhadji, 1998). Diğer endekslere bakıldığında ise örneğin tüketici fiyat endeksi bazlı reel döviz kuru endeksi (RD_TÜFE) ve birim işgücü maliyetleri bazlı reel döviz kuru endeksinin (RD_BİM) sırasıyla j=3 ve j=4 civarında negatiften pozitife döndüğü dikkati çekmektedir. Aslında gerçek anlamda bir S eğrisi etkisinin sadece ihracat fiyatları bazlı reel döviz kuru endeksinde (RD_İF) olduğu da görülmektedir. 8

Şekil 1. Üç farklı reel efektif döviz kuru endeksleriyle hesaplanan S eğri leri Not: RD_TÜFE, RD_İF ve RD_BİM; TÜFE, İF ve BİM deflatörleri kullanılarak hesaplanmış olan reel efektif döviz kuru endekslerini göstermektedir. Şekil 1 de bir başka nokta j=0 iken dış ticaret dengesi ve ticaret hadleri veya her bir reel efektif döviz kuru endeksi arasındaki eş zamanlı korelasyonun negatif olmasıdır, bu negatif korelasyon ise RD_TÜFE de en güçlüdür. Dolayısıyla, Türkiye ekonomisi için bir Harberger- Laursen- Metzler (HLM) etkisi vardır. Bu etki Keynesyen bir çerçevede negatif korelasyonla kendisini göstermekte ve tüketimin marjinal eğilimi birden küçük olduğundan dış ticaret hadlerinin kötüleşmesi, gelirleri düşürerek tüketimin ve tasarrufların yanı sıra net ihracatların azalması ile sonuçlanmaktadır (Senhadji, 1998: 108). Bir diğer ifadeyle, eş zamanlı korelasyon pozitif olsaydı, ulusal paranın değer kaybının dış ticaret dengesini iyileştirmesi gerekirdi (Bahmani-Oskooee ve Fariditavana, 2014: 167). O halde Türkiye ekonomisi için ulusal paranın değer kaybının veya devalüasyonun net ihracatları arttırmadığı ve dolayısıyla, dış ticaret dengesini kötüleştirdiği sonucuna varılabilmektedir. Ayrıca, S m istatistiği sırasıyla, 51,79; 50,37 ve 17,41 olarak bulunduğundan, bu sonuç korelasyon katsayılarının %10 seviyesinde istatistiksel olarak anlamlı olduğunu göstermektedir. Buradan, S eğrisinin geçerli olduğu sonucuna ulaşılabilir. 9

Sonuç: Dış ticaret dengesinin devalüasyon veya ulusal paranın değer kaybına kısa dönemli tepkisinin J eğrisinin yanı sıra bir başka ifadesi olan S eğrisinin (Bahmani-Oskooee ve Hegerty, 2010: 591) incelendiği bu çalışmada, üç farklı reel efektif döviz kuru endeksinin dış ticaret dengesinin davranışına olan etkileri incelenmiştir. Bunlardan özellikle ihracat fiyatları bazlı reel efektif döviz kuru ve dış ticaret dengesi arasında bir S eğrisinin varlığı ve her bir endeks için bir HLM etkisinin mevcut olduğu tespit edilmiştir. Dış ticaret dengesinin döviz kuru değişmelerine tepkisinin her bir reel efektif döviz kuru endeksinde farklı olabilmesinin bir nedeni, mali, parasal ve dış ticaret politikalarının varlığı olup S eğrisi analizinin bu politika değişkenlerini içerememesidir (Bahmani-Oskooee, Gelan ve Ratha, 2008: 338). Politika sonuçları açısından bakıldığında ise özellikle ihracat fiyatları bazlı reel efektif döviz kurundaki değişmelerin Türkiye nin incelenen dönem boyunca dış ticaret dengesi ve rekabetçi yapıyı iyileştirdiği, ancak, diğer iki endeksin ise dış ticaret dengesini kötüleştirdiği söylenebilmektedir (Ghosh, 2012: 330). 10

Kaynakça: Akkay, R. C. (2015), S-Curve Dynamics of Trade Between Turkey and Her Trading Partner", International Journal Of Economic And Administrative Studies, 15(8), pp. 180-192. Backus, D. K., P. J. Kehoe & F. E. Kydland (1992), Dynamics of the Trade Balance and the Terms of Trade: The S Curve, NBER Working Paper Series, No: 4242, pp.1-47. Backus, D. K., P. J. Kehoe, & F. E. Kydland, (1994), Dynamics of the Trade Balance and the Terms of Trade: The J-Curve?, The American Economic Review, 84, pp. 84-103. Bahmani-Oskooee, M. & A. Ratha (2007a), Bilateral S Curve Between Japan and Her Trading Partners, Japan and the World Economy, Vol: 19, No:4, pp.483-489. Bahmani-Oskooee, M. & A. Ratha (2007b), The S Curve Dynamics of U.S. Bilateral Trade, Review of International Economics, Vol: 15, No: 2, pp.430-439. Bahmani-Oskooee, M. & A. Ratha (2008), S Curve at the Industry Level: Evidence from US-UK Commodity Trade, Empirical Economics, Vol: 35, No:1, pp.141-152. Bahmani-Oskooee, M., A. Gelan & A. Ratha (2008), S Curve Dynamics of Trade in Africa, African Development Bank, Vol:20, No:2, 335-342. Bahmani-Oskooee, M. & A. Ratha (2009), S Curve Dynamics of Trade: Evidence from U.S.- Canada Commodity Trade, Economic Issues, Vol: 14, No:1, pp. 1-16. Bahmani-Oskooee, M. & S.W. Hegerty (2010), The J and S Curves: A Survey of the Recent Literature, Journal of Economic Studies, Vol: 37, No: 6, pp. 580-596. Bahmani-Oskooee, M. & A. Ratha (2010), S Curve Dynamics of Trade Between U.S. and China, China Economic Review, Vol: 21, No:2, pp.212-223. Bahmani-Oskooee, M. & J. Xu (2010), The S Curve Dynamics of US-Hong-Kong Commodity Trade, Global Economic Review, Vol: 39, No: 2, pp. 117-128. 11

Bahmani-Oskooee, M. & H. Fariditavana (2014), Do Exchange Rate Changes Have Symmetric Effect on the S-Curve?, Economics Bulletin, Vol: 34, No: 1, pp. 164-173. Bahmani-Oskooee, M. & R. Zhang, (2014), Korean Trade Flows and the S-Curve, Korean and the World Economy, Vol: 15, No: 1, pp.1-16. Bahmani-Oskooee M. & D. Xi (2015), A Note on the S Curve Dynamics of Commodity Trade Between Brazil and the United States, Latin American Journal of Economics, Vol: 52, No:1, pp.70-94. Bekar, S. A. & Terzi, H. (2016), Dış Ticaret Haddi nin Dış Ticaret Dengesine Etkisi: Türkiye deki Endüstriler İçin S Eğrisi Yaklaşımı nın Geçerliliği, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:31, Sayı:2, Yıl:2016, ss. 95-114. Gagnon, J. E. & M.M. Knetter (1995), Markup Adjustment and Exchange Rate Fluctuations: Evidence from Panel Data on Automobile Exports, Journal of International Money and Finance, Vol: 14, No: 2, pp.289-310. Ghosh, A. (2012), Is There an S Curve Relationship Between U.S. Trade Balance and Terms of Trade? An Analysis Across Industries and Countries, Economics Bulletin, Vol: 32, No: 1, pp. 325-337. Harberger, A. C. (1950), Currency Depreciation Income and the Balance of Trade, Journal of Political Economy, Vol: 58, No: 1, pp. 47-60. Haugh, Larry D. (1976), Checking the Independence of Two Covariance-Stationary Time Series: A Univariate Residual Cross-Correlation Approach, Journal of the American Statistical Association, Vol: 71, No: 354, pp. 378-385. Korkmaz, A. & M. E. Bilman (2016), "The S-curve Behaviour of the Trade Balance", Foreign Trade Review, Vol: 52, No: 1, pp. 1-14. Küçükaksoy, İ. & İ. Çifçi (2014), Dış Ticaret Hadlerinin Dış Ticaret Dengesine Etkisi: Harberger-Laursen-Metzler Hipotezinin Türkiye Uygulaması, Optimum Ekonomi Ve Yönetim Bilimleri Dergisi, Vol: 1, No: 2, ss. 103-129. Laursen, S. & L. A. Metzler (1950), Flexible Exchange Rate and the Theory of Employment, the Review of Economics and Statistics, Vol: 32, No: 4, pp. 281-299. 12

Senhadji, A. S. (1998), Dynamics of the Trade Balance and the Terms of Trade in LDCs: The S-Curve, Journal of International Economics, Vol: 46, No:1, pp.105-131. Yusoff, M. B. (2007), The Malaysian Real Trade Balance and the Real Exchange Rate, International Review of Applied Economics, Vol: 21, No: 5, pp.655-667. 13