DSM 5/ psikopatolojiler «NÖROGELİŞİMSEL BOZUKLUKLAR» Doç. Dr. Şaziye Senem Başgül HKÜ, Psikoloji
NÖROGELİŞİMSEL BOZUKLUKLAR Anlıksal (Entellektüel) Yetiyitimleri İletişim Bozuklukları Otizm Açılımı Kapsamında Bozukluk Dikkat Eksikliği/Aşırı Hareketlilik Bozukluğu Özgül Öğrenme Bozukluğu Devinsel (motor) Bozukluklar Diğer Nörogelişimsel Bozukluklar
Anlıksal (Entelektüel) Yetiyitimleri Anlıksal Yetiyitimi (Anlıksal Gelişimsel Bzk) Genel Gelişimsel Gecikme Tanımlanmamış Anlıksal Yetiyitimi (Anlıksal Gelişimsel Bzk)
Anlıksal Yetiyitimi (Anlıksal Gelişimsel Bzk) Kavramsal, toplumsal ve uygulamalı alanlarda işlev eksiklikleri ile giden bir bozukluktur. A. Klinik ile uyumlu, bireye uygun zeka ölçümü ile doğrulanan akıl yürütme, sorun çözme, tasarlama, soyut düşünme, yargılama, okulda öğrenme ve deneyimlerinden öğrenme gibi anlıksal işlevlerde eksiklikler vardır. B. Kişisel bağımsızlık ve toplumsal sorumluluk için gerekli gelişimsel ve toplumsal, kültürel ölçüleri karşılayamama ile sonuçlanır. C. Gelişimsel evre sırasında başlar. Ağır olmayan, orta derecede, ağır ve çok ağır diye sınıflanır (syf 17-19)
Genel Gelişimsel Gecikme Kişi, beklenen gelişimsel dönüm aşamalarına gelemeyince ve çocuğun yaşı değerlendirme yapılamayacak kadar küçük olduğunda bu tanı konulur. Belirli bir süre geçtikten sonra yeniden değerlendirme yapılır.
Tanımlanmamış Anlıksal Yetiyitimi (Anlıksal Gelişimsel Bzk) 5 yaşının üzerinde, eşlik eden körlük, konuşma öncesi sağırlık gibi duyusal ya da bedensel bozukluklar, lokomotor yeti yitimi ya da ağır sorunlu davranışların olması ya da eş zamanlı ağır ruhsal bir hastalığın bulunması gibi nedenlerle değerlendirme gereçlerini kullanmanın güç olduğu durumlarda kullanılır. Bir süre sonra yeniden değerlendirme yapılmalıdır.
İletişim Bozuklukları Dil bzk. Konuşma Sesi Bzk. Çocukta Başlayan Akıcılık Bzk (Kekeleme) Toplumsal İletişim Bzk Tanımlanmamış İletişim Bzk
Dil Bozukluğu A. Aşağıdakilerle belirli dili kavrama ve kullanma yetersizliklerine bağlı, değişik biçimleriyle(konuşma dili, yazı dili, işaret dili ya da diğer) dili öğrenme ve kullanma ile ilgili süregiden güçlükler: 1.Sözcük dağarcığının azlığı 2.Cümle yapılarının sınırlılığı 3.Söylem bozuklukları B. Dil yeterliliği yaşına göre beklenenden düşük ve işlev kaybı var. C. Belirtiler erken gelişim evresinde başlamış. D. Bu güçlükler başka bir bozuklukla (duyma, mtor işlev veya nörolojik) açıklanamaz.
Konuşma Sesi Bozukluğu A. Konuşmanın anlaşılabilirliğini bozan ya da iletilerin sözel olarak aktarılmasını enfgelleyen, konuşma sesi çıkarmada süregiden bir güçlük B. Etkin iletişimde kısıtlılıklara neden olarak toplumsal katılımı, okul ya da iş başarısını engeller. C. Belirtiler erken gelişim evresinde olmalıdır. D. Doğuştan gelen ya da edinimsel başka bir sağlık durumu ya da nörolojik bozukluklarla açıklanamaz.
Çocukta Başlayan Akıcılık Bozukluğu (Kekeleme) A. Kişinin yaşı ve dil becerileri açısından uygun olmayan, zamanla geçmeyen ve aşağıdakilerden birinin ortaya çıkması ile belirli, konuşmanın olağan akıcılığında ve zamanlama örüntüsünde bozukluklar: 1. Ses ya da hece yinelemeleri 2. Ünsüz ve ünlü ses uzatmaları 3. Sözcüğün içinde ara verme (kırık sözcükler) 4. Duraklama 5.Dolambaçlı konuşma 6. Gerginlikle sözcük çıkarma 7. Tek seslemli tam sözcük yinelemeleri B. Konuşma ile ilgili kaygıya veya işlevsel kısıtlılığa neden olur. C. Belirtiler erken gelişim evresinde başlamıştır (daha sonra başlarsa (erişkinlikte başlayan akıcılık bozukluğu tanısı konulur). D. Başka bir hastalığa veya nörolojik bozukluğa bağlı değildir.
Toplumsal İletişim Bozukluğu A. Aşağıdakilerden tümü ile kendini gösteren, sözel ve sözel olmayan iletişimin toplumsal kullanımında süregiden güçlükler: 1. Selamlaşma gibi toplumsal amaçlı iletişimde eksiklikler 2. İçinde bulunulan durumla ya da dinleyenin gereksinimleriyle eşleşecek biçimde iletişim biçimini değiştirme yeterliliğinde bozukluk 3. Konuşmanın ve anlatımın kurallarına uymakta güçlük (sırayla konuşma, anlaşılmadığında tekrarlama, simgelerin kullanımı gibi) 4. Çıkarımda bulunmada güçlükler B. İletişimde işlevsel bozulmanın olması C. Erken gelişim evresinde başlamıştır. D. Başka bir sağlık durumu veya nörolojik bozukluklarla açıklanamaz.
Tanımlanmamış İletişim Bozukluğu Toplumsal iletişimde işlevselliğin bozulmasına neden olan, ama tanı kriterlerini tam karşılamayan durumlar için kullanılan bir terimdir.
Otizm Açılımı Kapsamında Bozukluk A. O sırada ya da öyküden alınan bilgilere ( ayrıntılamaktan çok örnekleyen) göre, aşağıdakilerle kendini gösteren, değişik biçimleriyle toplumsal iletişim ve toplumsal etkileşimde süregiden eksiklikler: 1. Sözgelimi, olağandışı toplumsal yaklaşım ve karşılıklı konuşamamadan, ilgilerini, duygularını ya da duygulanımı paylaşamamaya, toplumsal etkileşimi başlatamamaya ya da toplumsal etkileşime girememeye dek değişen aralıkta, toplumsal-duygusal karşılılık eksikliği. 2. Sözgelimi, sözel ve sözel olmayan tümleşik iletişim yetersizliğinden, göz iletişimi ve beden dilinde olağandışılıklara ya da el-kol devinimlerini anlama ve kullanma eksikliklerine, yüz ifadesinin ve sözel olmayan iletişimin hiç olmamasına dek değişen aralıkta, toplumsal etkileşim için kullanılan sözel olmayan iletişim davranışlarında eksiklikler. 3. Sözgelimi, değişik toplumsal ortamlara göre davranışlarını ayarlama güçlüklerinden, imgesel oyunu paylaşma ya da arkadaş edinme güçlüklerine, yaşıtlarına ilgi göstermemeye dek değişen aralıkta, ilişkiler kurma, ilişkilerini sürdürme ve ilişkileri anlama eksiklikleri. Ağırlık düzeyi, toplumsal iletişim bozukluklarına ve kısıtlı, yineleyici davranış örüntülerine göre değişir
B. O sırada ya da öyküden alınan bilgilere (ayrıntılamaktan çok örnekleyen) göre, aşağıdakilerden en az ikisi ile kendini gösteren, sınırlı, yineleyici davranış örüntüleri, ilgiler ya da etkinlikler: 1. Basmakalıp ya da yineleyici devinsel (motor) eylemler, nesne kullanımları ya da konuşma (örn. Yalın devinsel basmakalıp davranış örnekleri, oyuncakları ya da oynar nesneleri sıraya dizme, yankılama [ekolali], kendine özgü deyişler). 2. Aynılık konusunda direnme, sıradanlık dışına esneklik gösterememe ya da törensel sözel ya da sözel olmayan davranışlar (örn. Küçük değişiklikler karşısında aşırı sıkıntı duyma, geçişlerde güçlükler yaşama, katı düşünce örüntüleri, törensel selamlama davranışları, her gün aynı yoldan gitmek ve aynı yemeği yemek isteme). 3. Yoğunluğu ve odağı olağandışı olan, ileri derecede kısıtlı, değişkenlik göstermeyen ilgi alanları (örn. alışılmadık nesnelere aşırı bağlanma ya da bunlarla uğraşıp durma, ileri derecede sınırlı ya da saplantılı ilgi alanları). 4. Duyusal girdilere karşı çok yüksek ya da düşük düzeyde tepki gösterme ya da çevrenin duyusal yanlarına olağandışı bir ilgi gösterme (örn. ağrı/ısıya karşı aldırışsızlık, özgül birtakım seslere ya da dokulara karşı ters tepki gösterme, nesneleri aşırı koklama ya da nesnelere aşırı dokunma, ışıklardan ya da devinimlerden görsel büyülenme). Ağırlık düzeyi, toplumsal iletişim bozukluklarına ve kısıtlı, yineleyici davranış örüntülerine göre değişir
C. Belirtiler erken gelişim evresinde başlamış olmalıdır (toplumsal gerekler sınırlı yeterliğin üzerine çıkana dek tam olarak kendini göstermeyebilir ya da daha sonraki yıllarda, öğrenilen yöntemlerle maskelenebilir). D. Belirtiler, toplumsal, işle ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında klinik açıdan belirgin bir bozulmaya neden olur. E. Bu bozukluklar, anlıksal yetiyitimi (anlık gelişimsel bozukluk) ya da genel gelişimsel gecikme ile daha iyi açıklanamaz. Anlıksal yetiyitimi ve otizm açılımı kapsamında bozukluk sıklıkla bir arada ortaya çıkar. Otizm açılımı kapsamında bozukluk ve anlıksal yetiyitimi eştanısı koymak için, toplumsak iletişim, genel gelişim düzeyine göre beklenenin altında olmalıdır. (syf 27)
Dikkat Eksikliği/Aşırı Hareketlilik Bozukluğu Dikkat Eksikliği/Aşırı Hareketlilik Bozukluğu Tanımlanmış Diğer Bir DEHB Tanımlanmamış DEHB
Dikkat Eksikliği/Aşırı Hareketlilik Bozukluğu A. Aşağıdakilerden (1) ve/veya (2) ile belirli, işlevselliği ya da gelişimi bozan, süregiden bir dikkatsizlik ve/veya aşırı hareketlilik-dürtüsellik örüntüsü 1. Dikkatsizlik: Gelişimsel düzeye uygun değildir, işlevsellik bozulur ve en az 6 ay sürmektedir. (17 yaş üstünde en az 5 belirti yeterlidir). (a) Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez, okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar. (b) Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır. (c) Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür. (d) Çoğu zaman yönergeleri izlemek ve okul ödevleri, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevleri tamamlayamaz. (e) Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker. (f) Çoğu zaman sürekli mental(zeka) çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir. (g) Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder. (Örneğin oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç-gereçler) (h) Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır. (i) Günlük etkinliklerde çoğu zaman unutkandır.
2. Aşırı Hareketlilik ve dürtüsellik: Gelişimsel düzeye uygun olmayan, işlevselliği bozan hareketklilik/dürtüsellik, en az 6 aydır sürüyor olmalıdır. (17 yaş üstünde en az 5 belirti yeterlidir). (a) Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur. (b) Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar. (c) Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır. (Ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir.) (d) Çoğu zaman, sakin bir biçimde, boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır. (e) Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır. (f) Çoğu zaman çok konuşur. (g) Çoğu zaman sorulan soruların soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır. (h) Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır. (i) Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer.(örneğin başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar.)
B. 12 yaşından önce belirtileri başlamıştır. C. İki ve daha fazla ortamda belirtiler olmalıdır. D. İşlevselliğin bozulduğuna dair açık kanıtlar vardır. E. Bu belirtiler başka bir ruhsal hastalık ile açıklanamaz. Bileşik görünüm Dikkatsizliğin baskın olduğu görünüm Aşırı hareketliliğin/dürtüselliğin baskın olduğu görünüm -Tam olmayan yatışma gösteren Ağır olmayan Orta derecede Ağır
Tanımlanmış Diğer Bir DEHB Klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya neden olan ve işlevselliği azaltan bir durum olmasına karşın tanı kriterlerinin tam karşılanmadığı durumlar için kullanılır. (ör:yeterli olmayan, dikkat eksikliği belirtileri ile giden) Tanımlanmamış DEHB Klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya neden olan ve işlevselliği azaltan bir durum olmasına karşın tanı kriterlerinin tam karşılanmadığı durumlar için kullanılır. Özel nedeni klinisyence belirlenmek istenmediğinde bu tanı konulur.
Özgül Öğrenme Bozukluğu A. Gerekli girişimlerde bulunulmuş olmasına karşın, en az altı aydır süren, aşağıdaki belirtilerden en az birinin varlığı ile belirli, öğrenme ve okul becerilerini kullanma güçlükleri 1.Sözcük okumanın yanlış, yavaş ya da çok çaba gerektiriyor olması 2.Okunanın anlamını anlama güçlüğü 3. Harf harf söyleme yazma güçlükleri 4. Yazılı anlatım güçlükleri 5. Sayı algısı, sayı gerçekleri ya da hesaplama güçlükleri 6. Sayısal akıl yürütme güçlükleri B. Okul becerilerinin etkilendiğinin, geçerli başarı ölçümleri ile ölçülmüş olması ve işlevselliğinin bozulmuş olması gerekir. 17 yaş üstünde, öyküsünde başarısızlığının belgelenmiş olması gerekir.
C. Okul yıllarında başlar ama etkilenen okul becerileri tam olarak kendini göstermeyebilir (zamanla sınırlı sınavlar, az zamanda uzun karmaşık raporları okuma, okulda aşırı yüklenme durumlarında ortaya çıkar. D. Diğer ruhsal bozukluklar, okulda kullanılan dili tam bilememe ile daha iyi açıklanamaz. Kişinin öyküsü (gelişim, sağlık, aile, eğitim) Okuldan edinilen bilgiler Ruhsal eğitsel değerlendirme Klinik değerlendirme
Okuma bozukluğu ile giden Yazılı anlatım bozukluğpu ile giden Sayısal(matematik) bozukluk ile giden -Ağır olmayan -Orta derecede -Ağır
Devinsel (motor) Bozukluklar Gelişimsel Eşgüdüm Bzk Basmakalıp Devinim Bzk İstençdışı Devinim (Tik) Bzk.ları
Gelişimsel Eşgüdüm Bozukluğu A. Motor becerileri edinme ve kullanma düzeyi, kişinin yaşı, bu becerileri öğrenme ve kullanma olanağı göz önünde bulundurulduğunda beklenenin önemli derecede altındadır. Sakarlık, yavaşlık, yetersizlik ile kendini gösterir. B. Günlük yaşam etkinliklerini sürekli bozar C. Erken gelişim evresinde başlar D. Başka bir bedensel hastalık ile daha iyi açıklanamaz.
Basmakalıp Devinim Bozukluğu A. Yineleyici, görünüşte bir amaca yönelik, açıkca anlamsız devinimsel davranış B. Yineleyici davranış toplumsal ilşkilerini bozar, kendine zarar verebilir. C. Erken gelişim evresinde başlar D. Bir madde, nörolojik bir hastalık, ruhsal bir hastalık ile daha iyi açıklanamaz. - Kendini yaralayan davranışı olan - Kendini yaralayan davranışı olmayan - Kalıtsal, nörogelişimsel veya çevresel etkenin eşlik ettiği Ağır olmayan Orta derecede Ağır
İstençdışı Devinim (Tik) Bozuklukları Tik: Birden ortaya çıkan, hızlı, yineleyici, düzensiz devinimler ve ses çıkarmadır. Tourette Bozukluğu Eş zamanlı olmaları gerekmese de, hastalığın gidişi sırasında bir zaman hem çoğul devinsel, hem de bir ya da daha çok sesle ilgili istem dışı tik olmuştur. A. Sıklık azalıp artabilir, ancak 1 yıldan uzun sürmüştür. B. 18 yaşından önce başlamıştır. C. Bir maddenin veya başka bir sağlık sorununun nedeninde oluşmamıştır.
Süregiden Devinsel ya da Sesle İlgili İstençdışı Devinim Bozukluğu A. Hastalık sırasında tekil ya da çoğul devinsel ya da sesle ilgili istem dışı devinimle. Ancak bunlar hem devinimsel hem de sesle ilgili değildir. B. Sıklık artıp azalabilir ama 1 yıldan uzun sürmüştür. C. 18 yaşından önce başlamıştır. D. Tourette bozukluğu için tanı ölçütlerini hiçbir zaman karşılamaz.
Seçici İstençdışı Devinim Bozukluğu A. Tekil ya da çoğul devinsel ve/veya sesle ilgili istençdışı devinimler B. Bir yıldan uzun sürmüştür C. 18 yaşından önce başlamıştır D. Tourette ya da süreğen devinimsel bozukluk için tanı ölçütlerini hiçbir zaman karşılamamıştır.
Tanımlanmış Diğer Bir İstençdışı Devinim Bozukluğu Klinik olarak işlevsellikte bozulma var ama herhangi bir devinim bozukluğu tanı kriterlerini karşılamayan durumlar. Tanımlanmamış Diğer Bir İstençdışı Devinim Bozukluğu Klinik olarak işlevsellikte bozulma var ama herhangi bir devinim bozukluğu tanı kriterlerini karşılamayan durumlar. Özel nedeni klinisyence belirlenmek istenmediğinde bu tanı konulur.
Diğer Nörogelişimsel Bozukluklar Tanımlanmış Diğer Bir Nörogelişimsel Bozukluk Tanımlanmamış Diğer Bir Nörogelişimsel Bozukluk