PATENTTEN DOĞAN HAKLAR Ferhat BÜYÜKADA Avukat ANKARA, 2010
ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR.. 2 I - GĠRĠġ... 3 A- Patent Kavramı... 3 B- Türk Hukukunda... 4 II - PATENTTEN DOĞAN HAKKIN NĠTELĠĞĠ... 4 A- İnhisari Olması... 4 B- Mutlak Hak Olması... 5 C- Sınırlı Sayı İlkesine Tabi Olması... 5 D- Süreye Bağlı Olması... 5 E- Hukuki İşlemlere Konu Olabilmesi... 6 III - BAġVURUDAN DOĞAN KORUMA... 7 IV - PATENTTEN DOĞAN KORUMANIN SINIRI... 7 A- İstem veya İstemler Kavramı... 7 B- İstem veya İstemlerin Yorumu... 8 C- Eşdeğerler Problemi... 9 V- PATENTTEN DOĞAN HAKKIN KAPSAMI... 10 A- Buluşun Doğrudan Kullanılması... 11 1- Ürün patentlerinde hakkın kapsamındaki fiiller... 11 a- Ürünün üretimi... 12 b- Ürünün satımı... 13 c- Ürünün kullanımı... 14 d- Ürünün ithali... 14 e- Ürünün kişisel ihtiyaçtan başka herhangi bir nedenle elde bulundurulması.. 15 2- Usul patentlerinde hakkın kapsamındaki fiiller... 15 a- Usulün doğrudan kullanılması... 16 b- Usulün kullanımının teklif edilmesi... 16 c- Usul ile doğrudan doğruya elde edilen ürünlere yönelik fiiller... 17 B- Buluşun Dolaylı Olarak Kullanılması... 17 VI- SONUÇ... 19 KAYNAKÇA... 21 1
KISALTMALAR age. agm. bkz. : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Bakınız C. : Cilt dpn. ĠHFM : dipnot : İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası PatKHK : 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname md. : madde S. : Sayı s. : sayfa TPE vd. : Türk Patent Enstitüsü : ve devamı 2
I - GĠRĠġ A- Patent Kavramı Patent, Latince de açık olmak, mühür ile kapatılmamış olmak anlamlarına gelen patere fiilinden türetilmiş bir sözcüktür. 1 Sözlük anlamı böyle olmakla beraber, pozitif hukukta patent sözcüğü; konusunu teşkil eden buluştan belirli bir süreyle ticari olarak yararlanma ve başkalarının izinsiz ticari yararlanmasını men etme yetkisi bahşeden bir hakkı ifade etmektedir. En dar anlamda ise, patent sahibine yetkili merciler tarafından verilen belgenin adıdır. 2 Patentin temelini buluş oluşturmaktadır. Buluş ise; sanayide, ticarette ve ziraatta beşeri gereksinim olarak ortaya çıkan soruna, tekniğin bilinen durumunu aşan, sanayiye uygulanabilir bir çözüm getiren her türlü netice, eser ve usuldür. 3 Özetle, buluş: bir problemin çözümüne ilişkin teknik kural olarak da tanımlanabilir. 4 Bu yönüyle, bir buluştan bahsedilebilmesi için, problemin çözümünün teknik alana ait olması ve bu çözümün tekrarlanabilir olması şarttır. 5 Öte yandan bir buluşun patentle korunabilmesi için o buluşun, patent koruması talep edilen ülke veya topluluk tarafında aranan patent verilebilirlik koşullarını da taşıması gerekir. Bu bakımdan her buluşun patentle korunabileceğini söylemek doğru olmadığı gibi, bu korumanın şartları da koruma talep edilen ülkeye göre değişebilmektedir. 1 KAYA, Arslan. : Türk Hukukunda Patentten Doğan Haklar, Prof. Dr. Orhan Münil Çağın a Armağan, C.55, S.4, İstanbul, 1997, İHFM, s.173; AYDIN, Hüseyin. : Sınai Mülkiyet Hakları Aleyhine İşlenen Suçlar, Ankara, 2003, Yekin, s.120; ONGAN, Burak. : Sınaî Haklara İlişkin Lisans Sözleşmelerinde Tarafların Hukuki Durumu, Ankara, 2007, Seçkin Yayıncılık, s.19. 2 AYDIN, age, s.120; ONGAN, age, s.20. 3 AYDIN, age, s.120. ; TEKĠNALP, Ünal. : Fikri Mülkiyet Hukuku, 3. Bası, İstanbul, 2004, Beta, s.490. 4 KARAHAN, Sami. / SULUK, Cahit. / SARAÇ, Tahir. / NAL, Temel. : Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, Ankara, 2007, Seçkin Yayıncılık, s.165. 5 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.165 166. 3
B- Türk Hukukunda Türk Hukukunda patent haklarının korunmasına ilişkin ilk yasal düzenleme 13 Mart 1879 tarihli İhtira Beratı Kanunu dur. Bu Kanun 1995 a dek uygulanmış olup, mevzuatımızdaki en son mer i metin 27.06.1995 tarih ve 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (PatKHK) dır. 6 Küreselleşmenin hız kazanması ve kitlesel iletişimin artmasının da etkisiyle, ticari ilişkilerin son derece yoğunlaştığı, bilgi ve teknolojini hızla değiştiği, bu nedenle sınaî mülkiyetin son derece önem kazandığı günümüzde; Türkiye'nin gerçeklerine ve ihtiyaçlarına uygun, daha iyi işleyebilecek bir sistemin oluşturulmasına hizmet etmek ve mevzuatımızın taraf olduğumuz uluslararası anlaşmalarla uyumlaştırılması amacıyla yeni bir Patent ve Faydalı Model Kanun Taslağı" hazırlanmıştır. Taslağın kısa bir süre içerinde yasalaşması beklenmektedir. II - PATENTTEN DOĞAN HAKKIN NĠTELĠĞĠ A- Ġnhisari Olması Patentten doğan haklar, diğer sınaî mülkiyet haklarında olduğu gibi sahibine inhisari (tekelci) nitelikte bazı hak ve yetkiler sağlar. 7 Patent; sahibi veya sahiplerine, konusunu teşkil eden buluşu bizzat veya yetki vereceği üçüncü kişiler eliyle ekonomik şekilde değerlendirme konusunda inhisari bir yetki sağlar. 8 Patent hakkı sahibi, münhasıran kendisine tanınan bu haklardan, PatKHK da belirtilen sınırlamalar dairesinde inhisari biçimde faydalanabilir; başkalarının bu haklara yönelik tecavüzlerinin hukuki ve cezai yollarla önlenmesini ve kaldırılmasını sağlayabilir. 6 KAYA, agm, s.173. 7 SARAÇ, Tahir. : Patentten Doğan Hakka Tecavüz ve Hakkın Korunması, Ankara, 2003, Seçkin Yayıncılık, s.34. 8 KAYA, agm, s.175. 4
B- Mutlak Hak Olması Mutlak hak, hak sahibi olmayan üçüncü kişilerin, hakkı ihlalden kaçınmalarını sağlayan ve herkese karşı ileri sürülebilen haklardır. Patentten doğan haklar da, hak sahibi tarafında herkese karşı ileri sürülebilir olduğundan mutlak hak niteliğindedir. Sicile tescil ile patentten doğan hakların ve lisans hakkının dahi iyi niyetli üçüncü kişilere karşı dahi ileri sürülebilir hale gelmesi, hakkın mutlak karakterinin bir sonucudur. 9 Eşya hukukunun konusunu oluşturan şey den farklı olarak, genellikle fikri ürünler üzerindeki haklar gayri maddi bir mala ilişkindir. Doktrinde gayri maddi malların ortak özellikleri zamandan ve mekandan mücerret olma ve istendiği yerde ve zamanda muhtevalarının tekrarlanabilmesi olarak gösterilmekte, bu özellikleri dolayısıyla fikri ürünler maddi mallardan ayırmaktadır. Patent üzerindeki haklar, belirli kısıtlamalar dışında eşya üzerinde mülkiyete benzer nitelikte geniş kapsamlı olup, patentle sağlanan mutlak hakkın kapsamını ve sınırlarını ona bağlanan iktisadi menfaat belirler. 10 PatKHK nın patent sahibinin haklarından izinsiz istifadeyi yasaklayan 73. maddesinde sayılan haller, aynı zamanda mutlak hakkın da sınırlarını çizer. Ayrıca bu hak, PatKHK nın 75. maddesinde sayılan haller ile, hakkın tükenmesi, ön kullanım hakkı, zorunlu lisans gibi sınırlamalara tabidir. C- Sınırlı Sayı Ġlkesine Tabi Olması Doktrinde geniş kabul gördüğü üzere 11 patent sahibinin, üçüncü kişiler tarafından izinsiz olarak gerçekleştirilebilecek fiilleri yasaklama yetkisi PatKHK m.73 te dört bent halinde sayılmış olan durumlarla sınırlıdır. Bunlar aşağıda detaylı olarak incelenecek olup, örneğin patentli ürünün ihracı bu haller arasında 9 ONGAN, age, s.24. 10 KAYA, agm, s.176 177. 11 KAYA, agm, s.186. ; SARAÇ, age, s.56. 5
sayılmadığından, patentli ürünün Türkiye den, ürünün patentle korunmadığı başka bir ülkeye ihraç edilmesi başlı başına patent hakkına tecavüz oluşturmayacaktır. D- Süreye Bağlı Olması Tüm fikri ürünler gibi patent de zamanla sınırlıdır. 12 Zira hiçbir patentin, kendisinden önce yapılan buluşlardan ve tekniğin o güne kadarki gelişim ve birikiminden bağımsız olduğu düşünülemez. Bu nedenle kamunun, hem patent üzerinde hakkı hem de patentin serbestçe kullanılabilir olmasında menfaati vardır. PatKHK md. 72 ye göre, incelemeli patentin süresi, başvuru tarihinden itibaren 20 yıl olup, bu süre uzatılamaz. Aynı maddenin ikinci fıkrasına göre ise incelemesiz patentin süresi 7 yıldır, ancak bu süre içerisinde inceleme talebinde bulunulması ve inceleme sonucunda patent verilmesine kesin olarak karar verilmesi halinde bu süre 20 yıla tamamlanır. 13 E- Hukuki ĠĢlemlere Konu Olabilmesi Patent üzerindeki hak; PatKHK md. 86 çerçevesinde başkasına devredilebilen, miras yolu ile intikal edebilen veya üzerinde rehin, lisans ve sair tasarrufi işlemler yapılabilen, hatta iktisadi bir değeri olması nedeniyle işletmeye ortaklık sermayesi olarak dahi getirilebilen bir haktır. 14 Bu bakımdan patent, çeşitli hukuki işlemlere konu olabilmektedir. 12 KAYA, agm, s.178. 13 Patent ve Faydalı Model Kanun Taslağı nın 16. maddesine göre, TRIP s md. 33 e uygun olacak biçimde patentin koruma süresi 20 yılla sınırlanmaktadır. Ancak Taslak, incelemesiz patenti kaldırdığından, tüm patentler için bu süre aynı olacaktır. (http://www.tpe.gov.tr/dosyalar/taslaklar/patent_kanun_taslagi.pdf - Erişim: 10.12.2009) 14 KAYA, agm, s.178. 6
III - BAġVURUDAN DOĞAN KORUMA PatKHK md. 82/1 de; Patent başvurusunun ilgili bültende yayınlandığı tarihten itibaren ve başvuru yürürlükte kaldığı sürece, bu Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine göre verilen patentlerin sahiplerine tanınan koruma patent başvurusu sahibi için de tanınır. denmektedir. Böylelikle; patent başvurusu Remi Patent Bülteni nde yayımlandığı andan itibaren, başvuru sahibi aşağıda detaylı olarak incelenecek olan haklara ve bu haklara sağlanan korumaların tümüne sahip olmaktadır. Aynı maddenin 2. fıkrasında, Patent başvurusu sahibinin izni olmadan, başvuru konusu buluşu kullanan kişi, patent başvurusu veya patent başvurusunun kapsamından haberdar edilmiş ise, yukarıda sözü edilen koruma, başvurunun yayınlandığı tarihten önce de söz konusu olur. denilmekte, böylelikle patent başvurusu sahibine, kötü niyetli üçüncü kişiler karşısında daha etkili bir korunma sağlanmış olmaktadır. Böylelikle patent başvurusu sahibi, -henüz patent almamış olmakla birlikte, patent başvurusunda bulunduğu- buluşa yönelik tecavüzleri durdurmaya, kaldırmaya, sonuçlarını bertaraf etmeye ve verilen zararın tazminine yönelik hukuki girişimlerde bulunabilmektedir. 15 IV - PATENTTEN DOĞAN KORUMANIN SINIRI A- Ġstem veya Ġstemler Kavramı PatKHK md. 83 e göre, patentten doğan korumanın sınırı, patent başvurusunda yer alan istem veya istemlere göre belirlenir. 15 TEKĠNALP, age, s.543. 7
İstem, buluşun korunması istenen unsurlarını açık ve öz olarak ifade eden somut taleptir. 16 İstemde, varılan sonuç ve çözüm açıkça yer almalıdır. B- Ġstem veya Ġstemlerin Yorumu PatKHK md. 83/2 de açıkça ifade edildiği üzere, istemlerin yorumu; bir yandan patent başvurusu veya patent sahibine hakkı olan korumayı sağlayacak, diğer yandan üçüncü kişilere de korumanın kapsamı açısından makul bir düzeyde kesinlik ifade edecek biçimde yapılmalıdır. Patente bağlı korumanın sınırı tespit edilirken, başvuru sahibinin istem veya istemlerle yüklediği sübjektif anlam değil, ortalama bir uzmanın istem veya istemlere objektif olarak verdiği anlam esas alınır. 17 PatKHK md. 83/4 te; İstem veya istemler, kullanılan kelimelerle sınırlı olarak yorumlanamaz. Bununla beraber, patent başvurusu veya patentten doğan koruma kapsamının tespitinde istem veya istemler, buluşu yapan tarafından düşünülen fakat istem veya istemlerde talep edilmeyen, buna karşılık ilgili teknik alanda uzman bir kişi tarafından tarifname ve resimlerin yorumlanması ile ortaya çıkacak özellikleri kapsayacak şekilde kabul edilmez. denilerek, amaçlananı genişleten, erişilmesi arzulananı bulmaya çalışan bir yorum biçiminin tercih edilemeyeceği açıkça ifade edilmiştir. 18 PatKHK md. 83/7 ye göre, istem veya istemlerin kapsamı belirlenirken, patent başvurusu veya patent sahibinin, patentin verilmesi ile ilgili işlemler sırasında ve patentin geçerliliği süresince bulunmuş olduğu beyanlar da dikkate alınır. Bu nedenle, patentin verilmesinden sonra, geçerlilik süresi boyunca patent sahibinin başvuruya yapılan itirazlara verdiği cevaplar, patentle ilgili açılmış davalarda yaptığı savunmalar, konu ile ilgili olarak dergi veya gazetelerde yaptığı açıklamalar yahut yazdığı makaleler de patent sahibinin beyanları olarak dikkate alınırlar. Çünkü patent veya başvuru sahibi, yaptıkları bu beyanlar ile istemlerinin 16 KAYA, agm, s.179. 17 KAYA, agm, s.180. 18 KAYA, agm, s.180 181. 8
kapsamına nelerin girdiği, nelerin girmediği konusunda üçüncü kişileri aydınlatırlar. 19 yorumlanır. İstem veya istemler, önce tarifname daha sonra resimler esas alınarak C- EĢdeğerler Problemi PatKHK da patentin sağladığı koruma yalnızca patent istemleri ile sınırlı tutulmamış, patentin aynen veya kısmen kullanılmasının yanında eşdeğer vasıtaların kullanımı da patent hakkına tecavüz olarak kabul edilmiştir. 20 Eşdeğerler, istem veya istemlerle aynı işlevi gören, istem ve istemlerle talep edilen sonuca varmayı mümkün kılan farklı unsur veya araçlardır. 21 Gerçekten, patentten doğan haklara tecavüz, çoğu zaman patentin aynen taklidi yolu ile değil eşdeğerler yoluyla gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle eşdeğerlerin kullanımı yoluyla taklidi patent korumasının kapsamı dışında tutmak patenti adeta korumasız bırakmak olacaktır. Bu hususa ilişkin olarak, Amerikan Yüksek Mahkemesi nin bir kararında buluşu birebir kopya etmeyen taklitlere izin verilirse patent koruması boş ve lüzumsuz şeylere hasredilmiş olur ifadelerine yer vermiştir. PatKHK md. 83/5 te, patent başvurusu veya patentten doğan korumanın, istem veya istemlerde belirtilmiş unsurlara eşdeğer unsurların, bu meyanda değişik araçların kullanılmasını da kapsadığı hüküm altına alınmıştır. 22 19 SARAÇ, age, s.55. 20 KAYA, agm, s.182. 21 AYDIN, age, s.124; KAYA, agm, s.182. 22 KAYA, agm, s.183. 9
V- PATENTTEN DOĞAN HAKKIN KAPSAMI Bazı yazarlara göre patent hakları, patente yönelik hak ve patentten doğan hak olarak ikiye ayrılmaktadır. Patente yönelik hak, buluş ile birlikte doğan ve patent verilmesinden önce tanınan hakları (özellikle patent isteme hakkını) ifade etmektedir. Patentten doğan hak ise, patent başvurusunun kabulü sonunda patent belgesinin verilmesiyle doğmaktadır. Bu bölümde incelenecek olan husus patentten doğan haklar olup, patent verilmesinden önce tanınan haklar bu çalışmanın kapsamı dışında kalmaktadır. 23 PatKHK hükümlerine uygun olarak alınan bir patent, sahibine buluşu iktisadi şekilde işletmek ve değerlendirmek konusunda inhisari bir hak sağlamaktadır. Bu hakkın, hem olumlu (müspet) hem de olumsuz (menfi) yönü bulunmaktadır. Patentin olumlu etkisi, patentin sadece patent sahibi ya da yetkili kıldığı kişilerce bizzat veya dolaylı olarak değerlendirilmesi biçiminde tezahür eder. 24 Bu yön, PatKHK md. 73/1 de, Patent hakkı sahibi; buluşun yeri, teknolojik alanı ve ürünlerin ithal veya yerli üretim olup olmadığı konusunda herhangi bir ayırım yapmaksızın patent hakkından yararlanır. biçiminde ifadesini bulmuştur. Patentten doğan hakkın olumsuz etkisi ise, patentin üçüncü kişilerce haksız ve patent sahibinin izni olmaksızın kullanılması durumunda patent sahibinin bunu men etmesi şeklinde görülür. 25 PatKHK m.73/2 de dört bent halinde sayılan eylemler ile PatKHK m.74 te belirtilen haller, patentten doğan hakkın olumsuz etkisinin pozitif hukukumuzdaki yansımasını teşkil etmektedir. Ayrıca, bu eylemlerin cezai yaptırımları PatKHK md. 73/A da, hukuki yaptırımları ise PatKHK md. 137 vd. maddelerinde düzenlenmiştir. 23 TOPÇU, Deniz. : Sınaî Mülkiyet Hakları Aleyhine İşlenen Suçlar, Ankara, 2007, Seçkin Yayıncılık, s.148 149. 24 TEKĠNALP, age, s.542; KAYA, agm, s.184. 25 KAYA, agm, s.184. 10
Patentten doğan haklar, Türkiye nin de âkit taraf olduğu Dünya Ticaret Örgütü Sözleşmesi nin eki olan TRIPs in 28. maddesinde de şu şekilde düzenlenmiştir: 1. Patent, sahibine aşağıdaki münhasır hakların verilmesini sağlayacaktır: (a) Patent konusu bir ürün olduğunda, patent sahibinin iznini almamış üçüncü kişilerin bu ürünü imal etmelerini, kullanmalarını, satışa arz etmelerini, satmalarını veya bu gibi fiilleri / malların ithalini ya da başka şekilde dağıtılmasını engellemek; (b) Patent konusu bir usul olduğunda, patent sahibinin iznini almamış üçüncü kişilerin usulü kullanmalarını ve en azından doğrudan bu usul ile elde edilmiş ürünü kullanmalarını, satışa arz etmelerini, satmalarını veya bu amaçlarla ithal etmelerini engellemek. 2. Patent sahipleri patenti devretme veya veraset yoluyla intikal ettirme ve lisans sözleşmeleri imzalama hakkına da sahip olacaklardır. Yukarıda açıklanan çerçevede, Türk Hukukunda patentten doğan hakkın kapsamının sistematik biçimde açıklanması gerekirse aşağıdaki biçimde bir tasnif yapılması gerekmektedir: A- BuluĢun Doğrudan Kullanılması 1- Ürün patentlerinde hakkın kapsamındaki fiiller Ürün, sınaî tekniklerin uygulanması sonucu meydana gelen, zati bir değeri ve özellikleri olan, belirli ve somut cisimdir. 26 Ürün sınıfının içine: makine, tertibat, cihaz, madde bileşenleri ve mamulât girer. Esasen tertibat ve cihazı da içine alacak şekilde geniş bir kavram olan makine; çalıştırıldığı zaman bir ya da daha fazla mekanik güç yardımıyla işleyişi sırasında daha önceden tespit edilmiş olan fiziksel etkileri meydana getiren üründür. Makinelerle ilgili olan buluşlar dört grupta toplanabilir. Buluş tüm makineyi kapsayabilir, makinenin bir ya da birkaç parçasına ilişkin olabilir, eskiden 26 SARAÇ, age, s.56. 11
bilinen unsurların yeni unsurlar eklenerek bir araya getirilmesiyle oluşabilir veya önceden bilinen parçaların bilinmeyen bir şekilde birleştirilmesiyle elde edilebilir. 27 PatKHK nın 73. maddesinin 2. Fıkrasının (a) bendinde; patent sahibinin, üçüncü kişiler tarafından izinsiz olarak yapılan beş tür eylemi önleme hakkı olduğu belirtilmektedir. Bu nedenle, aşağıda sayılan bu eylemleri gerçekleştirme hakkının münhasıran patent sahibine ait olduğu sonucuna varılmaktadır. a- Ürünün üretimi 28 Patent hukuku anlamında üretim; patent başvurusunda açıklanmış olan buluşa uygun özellikte bir eşya meydana getirmektir. 29 Ürünün, patentli buluşa uygun özelliklerde olup olmadığı, PatKHK md. 83 çerçevesinde yapılacak yorum ile tespit edilir. önemli değildir. 31 Üretimin, nasıl ve hangi amaca 30 yönelik olarak gerçekleştirildiği Montaj edildiğinde patentli ürünün ortaya çıkmasını sağlayacak biçimde parçaların üretilmesi de; üretilen parçaların bağımsız olarak üretilip ticarete sunulmasının mümkün olmaması veya parçaların patent konusu buluşu oluşturmak için özellikle üretildiğinin aşikâr olması ya da üçüncü kişilerin bu parçaların patent konusu ürünü gerçekleştirmek için yeterli olduğunu bilmeleri gerektiği hallerde üretim olarak değerlendirilir. 32 27 ÖZTÜRK, Özgür. : Türk Hukukunda Patent Verilebilirlik Şartları, İstanbul, 2008, Arıkan, s.74. 28 Doktrinde üretim sözcüğü yerine: yapım, imal, inşa sözcükleri de kullanılabilmektedir. 29 SARAÇ, age, s.58; Benzer tanımlar için bkz. TEKĠNALP, age, s.576; ġehġralġ, Feyzan Hayal. : Patentten Doğan Hakkın Korunması, Ankara, 1998, Turhan Kitabevi, s.80. 30 PatKHK md. 75 kapsamında; Sınai veya ticari bir amaç taşımayan ve özel maksatla sınırlı kalan fiiller ile patent konusu buluşu içeren deneme amaçlı fiiller bundan müstesnadır. 31 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.187. 32 SARAÇ, age, s.59. 12
Hasara uğramış veya kullanılamaz hale gelmiş bir ürünün üçüncü kişiler tarafından eski hale getirilmesi, tamamlanması, yeniden inşa edilmesi veya patent konusu ürünün eşdeğerinin oluşturulması da üretim sayılır. 33 Öte yandan patentli ürünün geliştirilerek veya iyileştirilerek üretilmesi yasak kapsamında olmayıp, ürünün geliştirilmek için üretilmesi münhasıran patent sahibine ait olan hakkın ihlali niteliğindedir. 34 b- Ürünün satımı Patent konusu ürünler üzerindeki tasarruf yetkisinin kısmen veya tamamen üçüncü kişilere devrini amaçlayan her türlü hukuki işlem, patent hukuku anlamında satım olarak değerlendirilir. 35 Borçlar hukukundaki anlamından farklı olarak, mülkiyeti devreden ya da mülkiyeti devretmeksizin patent konusu ürün üzerinde vasıtalı ya da vasıtasız zilyetlik sağlayan her türlü hukuki işlem PatKHK bakımından satım kavramına dâhildir. 36 Örneğin patent konusu ürünün kiralanması, mülkiyeti muhafaza kaydıyla devredilmesi, lisans verilmesi ve ödünç verilmesi de bu kapsamdadır. 37 Bazı Avrupa ülkelerinin (örneğin Alman ve İspanyol) patent kanunlarında satış kavramının yanında satışa sunma ve piyasaya sürme fiillerinin de açıkça patentten doğan hakkın kapsamına alınmış olmasına rağmen PatKHK da bunun düzenlenmemiş olması bazı yazarlarca eleştirilmekte ise de 38 ; PatKHK md. 73/2,a nın Patent konusu ürünün... satılması... veya bu amaçlar için kişisel ihtiyaçtan başka herhangi bir nedenle olursa olsun elde bulundurulması şeklindeki ifadesinin, kişisel ihtiyaç olarak değerlendirilemeyecek satışa sunma ve piyasaya sürme faaliyetlerini de doğal olarak kapsadığı ve bu 33 Tamir kavramının patentten doğan hakkın kapsamına dâhil olup olmadığı hakkındaki tartışma için bkz. SARAÇ, age, s.60 vd. 34 SARAÇ, age, s.62 63. 35 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.187 188. 36 SARAÇ, age, s.63. 37 SARAÇ, age, s.64. 38 SARAÇ, age, s.64 vd. 13
fiillerin de PatKHK çerçevesinde patentten doğan hakkın kapsamında sayılması gerektiği doktrinde savunulmaktadır. 39 Satış işleminin Türkiye de gerçekleştirilmesi şartıyla, ürünün yurtiçine veya yurtdışına satılması, satışın para (nakit) karşılığı olup olmaması, bunun ivazlı ya da ivazsız olarak gerçekleştirilmesi arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. 40 c- Ürünün kullanımı Kullanımdan kastedilen, patent sahibinin izni olmaksızın patent konusu buluşun kullanım maksadına uygun olarak fiilen kullanılmasıdır. 41 Hakkın konusunu genel olarak fiilî kullanım oluşturduğu için, patent konusu buluşun kullanım maksadına uygun olması koşuluyla, ne maksatla ve nerede kullanıldığının bir önemi bulunmamaktadır. 42 Bunun tek istisnasını ise PatKHK md. 75 kapsamında özel alanda ve ticari amaç taşımayan kullanımlar oluşturmaktadır. Patent sahibi, hem kullanma hakkına münhasıran sahiptir hem de patentli ürünü kullanmakla mükelleftir. Gerçekten PatKHK md. 96 uyarınca patent sahibi veya yetkili kıldığı kişi, patentle korunan buluşu kullanmak zorundadır. Bu zorunluluk patent verildiğine ilişkin ilanın Resmi Patent Bülteni nde yayımlandığı tarihten itibaren üç yıl içinde gerçekleştirilir. d- Ürünün ithali Patent konusu buluşun ithali, patent konusu ürünün üçüncü bir kişi tarafından üretilmek, kullanılmak veya satılmak amacı ile koruma ülkesi dışında bir 39 ġehġralġ, age, s.90 91. 40 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.188. 41 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.188. 42 SARAÇ, age, s.70. 14
ülkeden koruma sağlayan ülkeye getirilmesi olarak kabul edilir. 43 TPE ce verilen bir patentle korunan ürünün, patentle korunmayan bir ülkeden Türkiye ye ithali patentten doğan hakkın kapsamı dâhilindedir. 44 Ürünün nereden ve ne amaçla ithal edildiği önemli değildir. 45 Patentten doğan hak tüketilmediği sürece patent konusu buluşu içeren ürünlerin ithali patent sahibinin iznine tâbidir. 46 e- Ürünün kişisel ihtiyaçtan başka herhangi bir nedenle elde bulundurulması Yukarıda sayılan haller dışında, patent konusu buluşun kişisel ihtiyaçlar dışında herhangi bir nedenle elde bulundurulması da patent hakkı kapsamındadır. 47 Üçüncü kişilerin gerek doğrudan gerekse dolaylı olarak patentli ürünü elde bulundurmaları, kişisel ihtiyaç sınırlarını aştığı ölçüde patent hakkını ihlal eder. 48 Kişisel ihtiyaç kriteri, ürünü elinde bulunduran kişinin sübjektif durumu yanında objektif ölçüler de dikkate alınarak tespit edilecektir. 49 2- Usul patentlerinde hakkın kapsamındaki fiiller Usul patentleri, temel gayesi bir ürünü veya belli bir neticeyi meydana getirmek ya da böyle bir ürün veya neticenin meydana getirilişini engellemek olan, soyut teknik bilgilerdir. 50 Öte yandan usul, fiziki bir varlığı bulunmayan fakat faydalı sonuçlar meydana getiren bir eylem ya da bir dizi teşebbüs olarak da 43 SARAÇ, age, s.72. 44 ġehġralġ, age, s.91. 45 ġehġralġ, age, s.91. 46 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.188. 47 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.188. 48 SARAÇ, age, s.73. 49 SARAÇ, age, s.73. 50 SARAÇ, age, s.73 74. 15
tanımlanabilir. 51 Bir usule patent verilebilmesi için söz konusu usulün bir madde üzerinde fiziksel etkiler meydana getirmesi gerekmektedir. 52 Usul patentleri iki türdür. Birincisi, üretim usullerine yönelik olup, yeni bir ürün meydana getirilmesini sağlar. İkincisi ise, üretim ile ilgili olmayıp çalışma usullerine yöneliktir. Bu tür usullerde, usulün uygulandığı maddede esaslı bir değişiklik meydana gelmez, yalnızla ürün veya netice üzerinde arzulanan şey gerçekleştirilmiş olur. PatKHK nın 73. maddesinin 2. Fıkrasının (b), (c) ve (d) bentlerinde; usul patenti sahibinin, üçüncü kişiler tarafından izinsiz olarak yapılan bazı eylemleri önleme hakkı olduğu belirtilmiştir. Bu nedenle, sayılan bu eylemleri gerçekleştirme hakkının münhasıran patent sahibine ait olduğu sonucuna varılmaktadır. Bunlar: a- Usulün doğrudan kullanılması Usulün kullanılmasından maksat, ürünü veya neticesini doğuracak şekilde patentli usulün kullanılmasıdır. 53 Usulün kullanılmasından bahsedebilmek için, gerçekleştirilen eylemin, usulün neticesini doğurmaya öncülük eden önemli bir aşama teşkil etmesi gerekmektedir. 54 Bu nedenle örneğin, usul uygulanmaksızın, usulün uygulanması için gerekli malzemelerin tedariki, bunların başkalarına sunulması, hakkın ihlali olarak kabul edilemez. 55 b- Usulün kullanımının teklif edilmesi Patent konusu usulün; ivazlı veya ivazsız olarak, kullanmalarını sağlamak amacıyla üçüncü kişilerin talebine sunulması, usulün uygulanmasının teklif edilmesi anlamına gelir. 56 51 ÖZTÜRK, age, s.79. 52 ÖZTÜRK, age, s.81 82. 53 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.188. 54 SARAÇ, age, s.75. 55 KARAHAN / SARAÇ / SULUK / NAL, age, s.188. 56 SARAÇ, age, s.75. 16
Usulün kullanılmasının yasak kapsamında değerlendirilebilmesi için hem üçüncü kişinin patent sahibinin izni olmaksızın usul patentinin kullanılmasının yasak olduğunu bilmesi veya bilmesinin gerekmesi, hem de kullanım teklifinin ülke sınırları içerisinde yapılmış olması gerekmektedir. 57 Esasen ispatı son derece zor olan ilk koşulun, basiretli bir tacirin kendi faaliyet gösterdiği alandaki patentli usulleri bilmesi gerektiği yönündeki karineye dayanılarak aşılması hakkın daha etkili korunması bakımından önemli olup, bu hâl hayat olağan akışına da uygundur. c- Usul ile doğrudan doğruya elde edilen ürünlere yönelik fiiller Usul patentine sahip olan kimsenin, bu usulün doğrudan neticesi olan ürünlerin işletilmesi hakkına sahip olması gerektiği düşüncesi ile PatKHK, usul ile doğrudan doğruya elde edilen ürünlerin satışa sunulmasını, kullanılmasını, ithal edilmesini veya bu amaçlar için kişisel ihtiyaçtan başka herhangi bir nedenle elde bulundurulması hakkını münhasıran patent sahibine tanımıştır. B- BuluĢun Dolaylı Olarak Kullanılması Patentten doğan hak, patent konusu buluşun doğrudan kullanımını yasaklama yetkisi verdiği gibi, dolaylı şekilde kullanılmasını da yasaklama yetkisi verir. 58 Dolaylı kullanımı kısaca; patent konusu ürün veya usulü kullanmaya yetkili olanların bunlara ilişkin esaslı unsur veya araçları yetkili olmayanlara vermeleri biçiminde tanımlanabilir. 59 Yetkili olmayan kişiler ile kastedilen, patent sahibi, patent sahibinin hukuki halefleri dışındaki tüm üçüncü kişilerdir. 60 57 SARAÇ, age, s.75 76. 58 SARAÇ, age, s.88. 59 KAYA, agm, s.190. 60 SARAÇ, age, s.89. ; ġehġralġ, age, s.95. 17
PatKHK md.74/1 de Patent sahibinin, patent konusu buluşun uygulanmasını mümkün kılan ve buluşun esasını teşkil eden bir kısmı ile ilgili unsurların veya araçların üçüncü kişiler tarafından, patent konusu buluşu kullanmaya yetkili olmayan kişilere verilmesini önleme hakkı vardır. denilerek, patent sahibine buluşun dolaylı kullanımını önleme hakkı tanınmıştır. Buna göre eğer bir unsur veya araç, buluş fikrini canlandırıyorsa veya buluşun fonksiyonunu gerçekleştirmede önemli bir katkıya sahipse buluşun esasını teşkil ediyor demektir 61 ve bunların üçüncü kişiler tarafından patent konusu buluşu kullanmaya yetkili olmayan kişilere verilmesi patent sahibi tarafından önlenebilir. Öte yandan hüküm, her ne kadar unsur veya araçların verilmesinden söz ediyorsa da, unsurların veya araçların teklif edilmesinin de bu kapsamda değerlendirilmesi gerekir. 62 Bunun gibi, doktrinde dolaylı kullanım yasağı için patenti kullanmaya yetkili olmayan kişilerin unsurları kullanmaya başlamalarının şart olmadığı savunulmaktadır. 63 PatKHK md.74 ün 2. cümlesinde Bu hükmün uygulanabilmesi için, söz konusu üçüncü kişilerin, bu unsurların veya araçların buluşu uygulamaya yeterli olduğunu ve bu amaçla kullanılacağını bilmeleri veya bu durumun yeterince açık olması gerekir. denilerek, kullanma yasağının kapsamının geniş tutulmasını doğurabileceği sakıncaları önleyecek sübjektif bir şart öngörülmüştür. Yine yukarıda bahsedilen sakıncaları önlemek amacıyla PatKHK md. 74/2 de Bu maddenin birinci fıkrasında sözü edilen unsurlar veya araçlar piyasada her zaman bulunabilen ürünler ise, üçüncü kişiler, söz konusu kişileri belirtilen fiilleri yapmaya tahrik etmediği takdirde bu maddenin birinci fıkrası hükmü uygulanmaz. hükmüne yer verilmiş, ticari yaşamda genel olarak temin edilebilir ürünler araç ve gereç kavramı dışında tutulmuştur. 64 Özetle bu halde, patent hakkı sahibinin men hakkını kullanabilmesi için; patenti kullanmaya yetkili olan kişilerin, patent konusu buluşu kullanmaya yetkili olmayan kişileri, bu unsur 61 SARAÇ, age, s.89. 62 KAYA, agm, s.190. ; SARAÇ, age, s.89. 63 SARAÇ, age, s.89. 64 SARAÇ, age, s.90. 18
ve malzemeyi almak ve söz konusu patenti uygulamak için tahrik etmeleri, söz konusu araç ve malzemelerin patentin uygulamasında kullanıldığının üçüncü kişilere doğrudan veya dolaylı olarak anlatılarak onların bu yönde cesaretlendirmiş olması gerekir. 65 VI- SONUÇ Patent hakkı kavramı, buluşun gerçekleştirilmesi ile başlayıp, buluşa TPE ce patent verilmesi ile devam eden ve sahibine en fazla 20 yıl boyunca çok geniş hak ve yetkileri bünyesinde barındıran bir kavramdır. Bu çalışmanın konusunu ise yalnızca, patent verilmiş bir buluşun, patent başvurusunun yapılmasından başlayarak patentin sona erme anına kadar sahibine sağladığı hak ve yetkilerin açıklanması oluşturmaktadır. Çalışmamızda detaylı olarak açıklandığı üzere, bu haklar inhisari ve mutlak olup, sahibine çok geniş bir tasarruf ve yetki sahası oluşturmaktadır. Sınırlı sayıda olan bu haklar Türkiye nin taraf olduğu çeşitli uluslararası anlaşmalarda ve ulusal mevzuatımızda açıkça düzenlenmiştir. Patentten doğan haklar soyut bazda ve kesin ifadelerle koruma altına alınmış olmasına rağmen asıl sorun, patent ile koruma altına alınan buluşların neyi kapsayıp neyi kapsamadığı noktasında yatmaktadır. Patentin temel fonksiyonları göz ardı edilmeksizin, hem patent hakkı sahibinin korunması ve hem de patent üzerindeki bireysel ve toplumsal menfaatlerin adilane biçimde dengelenmesi için, öncelikle patentin koruma alanının somut ve net olarak tespiti, ikinci olarak ise patentten kaynaklanana hak ve yetkilerin patent sahibine teslimi, öte yandan patentle koruma altına alınmadığı tespit edilen hakların ise teknik ve bilimsel gelişmelerin önünü açmak maksadıyla topluma iadesi gerekmektedir. 65 TEKĠNALP, age, s.543; ġehġralġ, age, s.95. 19
Hassas bir muhakeme gerektiren bu faaliyet, çoğu zaman PatKHK ve diğer mer i hükümlerle çözülememekte, bu noktada ise patentin tarihsel gelişimi, fonksiyonu ve menfaatler dengesi çerçevesinde, uluslararası uygulamalar ve evrensel hukuktaki temel ilkeler ve patent hukukunun sui generis özellikleri çerçevesinde çözülmesi gerekmektedir. SON 20
KAYNAKÇA AYDIN, Hüseyin : Sınai Mülkiyet Hakları Aleyhine İşlenen Suçlar, Ankara, 2003, Yekin. KARAHAN, Sami / SULUK, Cahit SARAÇ, Tahir / NAL, Temel : Fikri Mülkiyet Hukukunun Esasları, Ankara, 2007, Seçkin Yayıncılık. KAYA, Arslan : Türk Hukukunda Patentten Doğan Haklar, Prof. Dr. Orhan Münil Çağın a Armağan, C.55, S.4, İstanbul, 1997, İHFM. KESKĠN, Serap : Fikri (Düşünsel) Mülkiyet Haklarında Patent ve Markanın Ceza Normları ile Korunması, Ankara, 2003, Seçkin Yayıncılık. ONGAN, Burak : Sınaî Haklara İlişkin Lisans Sözleşmelerinde Tarafların Hukuki Durumu, Ankara, 2007, Seçkin Yayıncılık. ÖZTÜRK, Özgür : Türk Hukukunda Patent Verilebilirlik Şartları, İstanbul, 2008, Arıkan. SARAÇ, Tahir : Patentten Doğan Hakka Tecavüz ve Hakkın Korunması, Ankara, 2003, Seçkin Yayıncılık. ġehġralġ, Feyzan Hayal : Patentten Doğan Hakkın Korunması, Ankara, 1998, Turhan Kitabevi. TEKĠNALP, Ünal : Fikri Mülkiyet Hukuku, 3. Bası, İstanbul, 2004, Beta. TOPÇU, Deniz : Sınaî Mülkiyet Hakları Aleyhine İşlenen Suçlar, Ankara, 2007, Seçkin Yayıncılık. 21