Makro İktsat 1 N.K.Eknc, 2015 6. ÜNİTE AÇIK EKONOMİDE IS LM ANALİZİ: Mundell-Flemng Model Ekonomler k açıdan açık olur: car şlemler ve sermaye şlemler. Car şlemler yerleşklerle olmayanlar arasında mal/hzmet alışverş, faktör hzmetler le transferler kapsar. Brnc bölümde gördüğümüz gb car şlemler denges mal ve hzmet şlemler, faktör gelrler ve transfer şlemlernden oluşur. Sermaye ya da fnans hesabı se yerleşklerle olmayanlar arasında varlık alışverşnden kaynaklanan hesaplardır. Br ekonomnn car şlemler anlamında açık olması yerleşklerle olmayanlar arasında car sayılan şlemlern yapılablmes demektr ve bu anlamda ekonomler genel olarak açıktır. Sermaye hesapları anlamında açık br ekonomde se yerleşkler olmayanlara varlık (hsse sened, tahvl/bono, arsa, taşınmaz, mevduat hesabı) satableceğ gb bunları yerleşk olmayanlardan satın da alablrler ve bu şlemlern gerektrdğ ödemeler (sermaye hareketler) üzernde br kısıtlama yoktur. Sermaye hareketler üzernde kısıtlamanın derecesne ve kapsamına göre açıklık farklılaşır. Bu anlamda açıklık görece yen (1990 sonrası) br olaydır ve bugün tbaryle Türkye de tam sayılablecek sermaye serbests vardır. Buna göre önceden zn almadan yerleşkler stedkler kadar sermayey yan yabancı parayı yurtdışına transfer edeblecekler gb yurtdışından da stedkler kadar yabancı parayı yurda getreblrler. IS-LM modelnn nasıl kurgulanıp nasıl çalıştığı sermaye serbestsnn dereces ve ekonomde uygulanan dövz kuru poltkası le doğrudan bağlantılıdır. Statk bekleyşler altında açık ekonom IS- LM modelnn en çok kullanılan bçm onu gelştren k ktsatçının adına atfen Mundell-Flemng model olarak blnr. 6.1 Ödemeler Denges Ödemeler denges hesapları br ekonomde br dönem (yıl, üç ay) çn yerleşkler le olmayanlar arasındak şlemlern sınıflandırıp tutulduğu hesaptır. Bu hesaplar genellkle ABD doları cnsnden tutulur. Türkye çn ödemeler denges Tablo 6.1 de gösterlmştr. Tabloda k ana hesap grubu vardır, car şlemler ve sermaye fnans hesapları. Bu genel br ayrımdır ve her brm çn geçerldr. Sermaye şlemler varlıklarda yapılan şlemlerdr. Br varlık almak, satmak; brne borç vermek, almak gb şlemlerden oluşur. Bunların dışında kalan şlemler se car şlemledr ve mal ve hzmet alımı satımı; faktör hzmet alımı satımı; brlerne yardım etmek ve almak gb şlemler çerr. Genel prensp olarak şlemler yapılan ödemenn yönüne göre şaretlenr ve yerleşklere ödeme yapılırsa şlem poztf olarak; yerleşkler ödeme yaparsa şlem negatf olarak yer alır. Buna göre, yerleşkler mal/hzmet, faktör hzmet satıp, yurtdışından transfer aldıklarında; yerleşk olmayanlara br varlık satıp ya da yerleşk olmayanlardan borçlandıklarında şlemler hesaplarda poztf olarak yer alır. Öte yandan, yerleşkler mal/hzmet, faktör hzmet alıp, yurtdışına transfer yaptıklarında; yurtdışında br varlık alıp ya da yerleşk olmayanlara borç verdklernde ya da yerleşk olmayanlara olan esk borçlarını ödedklernde şlemler hesaplarda negatf olarak yer alır. Sermaye hesabında poztf br şlem sermaye grş demektr: yerleşklern varlık satması (varlıklarda azalma) ya da borçlanması (yükümlülüklerde artış) sonucu ekonomye yabancı para grş olur. Negatf br şlem se sermaye çıkışı demektr: yerleşklern varlık ednmes (varlıklarda artış) ya da borçlarını ger ödenmes (yükümlülüklerde azalış) sonucu ekonomden yabancı para çıkışı olur.
Makro İktsat 2 Mundell-Flemng Model Tablo 6.1 Türkye nn Ödemeler Denges, Mlyar ABD Doları 2000 2005 2011 CARİ İŞLEMLER HESABI 1. İhracat f.o.b. 30.8 78.4 143.4 2. İthalat f.o.b. -52.9-111.4-232.5 3. Mal Denges (1 + 2) -22.1-33.0-89.1 4. Hzmetler: Gelr 19.5 26.9 38.6 5. Hzmetler: Gder -8.1-11.7-20.6 6. Hzmetler Denges (4 + 5) 11.4 15.2 18.0 A1 Mal ve Hzmet Denges (X M)$ = 3 + 6) -10.7-17.8-71.1 7. Gelr Denges: Gelr 2.8 3.6 4.0 8. Gelr Denges: Gder -6.8-9.5-11.6 A2 Gelr Denges Net (NFG$ = 7 + 8) -4.0-5.9-7.6 A3 Car Transferler (NTr$) 4.8 1.5 1.7 A CID$ (A1 + A2 + A3) -9.9-22.2-77.0 SERMAE - FİNANS HESABI B1. Doğrudan atırım (Net) 0.1 9.0 13.6 B2. Portföy Hesabı (Net) 1.0 13.4 22.0 B3. Dğer (Net) 8.5 20.3 31.2 B FİNANS DENGESİ (B1+B2+B3) 9.6 42.7 66.8 C NET HATA VE NOKSAN -2.7 2.8 11.2 D REZERV VARLIKLARDA DEĞİŞME A + B + C (+: azalış : artış) 3.0-23.3-1.0 Kaynak: TCMB Car şlemler hesabında lk kalem mal hracatı le thalatının f.o.b. (free on board), yan çıkış lmanı fyatlarıyla değerlerdr ve ksnn farkı mal denges olarak hesaplanır. Bu basında dış tcaret denges olarak geçen dengedr. İthalat ve hracatın naklye (navlun) ve sgorta bedeller dâhl değer c..f (cost (= f.o.b. değer) + nsurance (sgorta) + freght (navlun)) değer olarak blnr. Hzmet kapsamında Taşımacılık (navlun dahl), Turzm gelr ve gderler, Haberleşme hzmetler, İnşaat
Makro İktsat 3 N.K.Eknc, 2015 hzmetler, Sgorta hzmetler, Fnansal hzmetler, Blgsayar ve Blg hzmetler, Patent ve Lsans Komsyonları, Tcar ve Tcaret Bağlantılı Dğer hzmetler, Fnansal Kralama hzmetler, Çeştl Teknk hzmetler, Kşsel, Kültürel ve Eğlence hzmetler le Resm hzmetler yer alır. (TCMB: ÖDEMELER DENGESİ İSTATİSTİKLERİ TANIM VE TÜRKİE UGULAMASI, s. 6).1 Mal ve hzmet dengelernn toplamı bze mll gelr hesaplarında gördüğümüz X M, yan toplam mal ve hzmet dengesn dolar cnsnden verr. Gelrler kalem Çalışanların ücretler le doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve dğer yatırımlara lşkn gelrler ve ödenen tutarları çermektedr. Bu kalem doğrudan yatırımlar le lgl olarak hsse gelrler, kar payları, sermayeye katılan kazançlar le şrketler arası dğer yatırımlardan doğan gelr ve gderler çermektedr. Portföy yatırımlarında da hsse senetlernden elde edlen gelrler (kar payları), tahvl ve benzer borç enstrümanları le lgl gelr ve gderler (faz) kapsanmaktadır. Dğer yatırımlarda se dğer fnansal varlık ve yükümlülüklerle le lgl gelr ve gderler (faz) kaydedlmektedr. (TCMB, s. 6). Buna göre dış borç faz ödemeler le yerleşk olmayanların Türkye de yaptıkları yatırımlardan elde ettkler gelrler burada kapsanır. erleşklern yurtdışındak yatırımlarında elde ettkler gelrler de poztf olarak yer alır. Bu kalemn net mll gelr hesaplarında net dış alem faktör gelrler (NFG) dedğmz büyüklüğün dolar değerdr. Son olarak, tabloda Ekonomye mal, hzmet ya da para grş gerçekleştğ halde, bu grşler karşılığında kaynak transfer yapılmayan transferler çeren net transferler yer alır. Bu kalem mll gelr hesaplarında GSHG değerne ulaşırken GSMH ya ekledğmz net transferlern (NTr) dolar değerdr. Bu üç dengenn toplamı da car şlemler denges (CID$) olarak bulunur: CID$ = (X M)$ + NFG$ + NTr$ Bu dengenn 2011 yılı çn 77 mlyar dolar açık verdğ görülmektedr. an bu yıl çnde yerleşkler yerleşk olmayanlardan car şlemler kapsamında elde ettkler dolar gelrlernden 77 mlyar dolar daha fazla ödeme yapmışlardır. Sermaye ve fnans hesabı yerleşklerle olmayanlar arasında varlık alışverşn varlıklar tbaryle gösterr. Doğrudan yatırım; yatırımcının yerleşk olduğu ekonom dışındak br ekonomde yaptığı uzun vadel yatırımı gösterr. Burada yatırımcının kuruluşun sermayesnde % 10 dan (dahl) fazla paya sahp olması veya yönetmnde söz sahb olması esastır. (TCMB, s. 8). Örneğn yabancı otomobl üretclernn Türkye de kurdukları fabrkalar doğrudan yatırımdır. Gayrmenkul yatırımları da bu kalemde kapsanır. Dğer kalem se Kısaca menkul değerlere yapılan yatırımlar olarak tanımlanan portföy yatırımları, genellkle devlet ya da özel kuruluşların bono ve tahvller le hsse sened ve dğer para pyasası araçlarını çermektedr. (TCMB, s. 9). Buna göre yerleşk olmayanların İMKB de hsse sened ya da Hazne tahvl/bonosu alması gb şlemler portföy yatırımı sayılır. Dğer kalem de doğrudan yatırım ya da portföy yatırımı kapsamında olmayan dğer varlıkları (kredler gb) çerr. Fnans denges bu üç kalemn toplamından oluşur ve ekonomye 2011 yılı çn 66.8 mlyar dolar net para grş olduğu görülmektedr. an 2011 yılı çnde yerleşkler varlıklarını satarak ve borçlanarak (yükümlülüklernde artış) 66.8 mlyar dolar elde etmşlerdr. Prensp olarak br brmn (hanehalkı, şrket, devlet ya da ekonomnn tamamı) fnansman denges car açık (= gelr harcama) = varlıklarda değşme + borçlanma 1 Bu yayına tcmb.gov.tr stesnden ulaşılablr.
Makro İktsat 4 Mundell-Flemng Model olmalıdır. Örneğn bu ay 1000 TL gelr olan ama 1100 TL harcayan br kşnn car açığı 100 TL olur. Gelrden fazla yapılan bu harcama ya br varlık satışı/azalışı ya da borçlanma veya bunların br karışımı le karşılanmalıdır. Örneğn: Kş daha önce brktrdğ 100 TL değernde altın satar (varlıklarda azalış), Kş banka mevduat hesabından 100 TL çeker (varlıklarda azalış), Kş br arkadaşından 100 TL borç alır (yükümlülüklerde artış), Kş 50 TL borç alır, 50 TL mevduat çeker (yükümlülüklerde artış ve varlıklarda azalış) gb şlemler bu car açığa karşı geleblr. Örneğmzdek brm bu ay 200 TL borçlanarak bunun 100 TL s le car açığını fnanse edp, kalan 100 TL le dyelm dövz almış olablr. Bu şlemler sonucunda kşnn varlıkları 100 TL artarken, borçluluğu 200 TL artar ama varlıklarda değşme + borçlanma car açığa eşt kalır. an borçlanma sadece car açığın fnansmanı çn değl, varlık ednmek çn de yapılablr k bu ekonomnn tamamı çn de geçerldr. Şmd, Tablo 6 dan 2011 yılı çn 77 mlyar dolar car açık veren ekonomnn varlık azalışı + borçlanma yoluyla sadece 66.8 mlyar dolar edndğn görüyoruz. Öte yandan 2005 yılında 22.2 mlyar dolar car açığa karşılık sermaye hesabında 42.7 mlyar dolar para grş sağlanmıştır. an car açığın gerektrdğnn neredeyse k katı br kaynak yaratılmıştır. Bunun neden sermaye-fnans hesabında ekonomnn varlıklarının hepsnn kapsanmamış olmasıdır. Kapsanmayan varlık ekonomnn MB nezdnde tuttuğu dövz rezervlerdr (MB blançosundak net dış varlıklar). Dövz yerleşk olmayanların yükümlülüğü olduğu çn MB rezervndek dövzler yerleşkler çn net varlıktır ve ödemeler denges hesaplarında kapsanır. Örneğn 5 mlyar dolar car fazla veren br ekonom ele alalım ve bu ekonomde fnans denges sıfır olsun, yan sermaye grş ya da çıkışı olmasın. Bu car fazlaya karşılık elde edlen dövzler MB sına satılınca MB nn rezervler (net dış varlıkları) 5 mlyar dolar artar. Özetle, ödemeler dengesnde MB sının rezervler fnans hesaplarındak varlıklar çnde değl, ayrı br kalem olarak ele alınır. MB rezervlern değşmes br ay boyunca 100 TL car şlem açığı verp, 200 TL borçlanan; ya da yüz lra şlem açığı fazlası veren br kşnn banka mevduatının 100 TL artması gbdr. Ödemeler denges blançosunda MB rezerv artışları eks, azalışları artı şaretyle gösterlr. Bu sermaye hesabında şlemlern şaretlernn anlamına lşkn yukarıdak anlatımla da uyum çndedr. MB rezerv artışı varlık artışı olduğuna göre buna karşı gelen br ödeme yan sermaye çıkışı olmalıdır k bu da eks şaretle gösterlr. Özetle, ödemeler denges hesabı CID$ + F + R 0 denklğn (fnansman denges özdeşlğn) sağlamalıdır. Burada F = sermaye-fnans denges, R = MB rezervlerndek değşme olur. Bu özdeşlğ Tablo 6.1 verler le 2000 ve 2011 yıları çn yazarsak 2000: CID$ ( 9.9) + K (9.6) + R (3) = 2.7 2011: CID$ ( 77) + K (66.8) + R ( 1) = 11.2 olmak üzere hesaplamalarda CID + F + R 0 denklğnn tutmadığını görüyoruz. Hesapları tutturmak çn bu fark net hata/noksan kalem olarak blançoya eklenr. Çünkü 2000 yılında 9.9 mlyar dolar açık veren ekonom yaklaşık bu mktar kadar varlık satıp/borçlandığı halde, ekonom 3 mlyar dolar rezerv kaybetmştr. an br açığa karşı gelmeyen br varlık azalması söz konusudur k her şeyn doğru ölçüldüğü durumda bu olamaz. Rezerv değşmes MB blançosundan bulunur ve bunun doğru olduğu kabul edlr. Öyleyse, 2000 yılında ya car şlemlerde 2.7 mlyar dolarlık br
Makro İktsat 5 N.K.Eknc, 2015 harcama tespt edlememştr; ya da fnans hesabında kaynağı tespt edlemeyen 2.7 mlyar dolarlık br sermaye çıkışı (varlık artışı ya da borçlulukta (yükümlülüklerde) azalma) vardır. Muhtemelen bu ksnn br karışımı olan bu mktar ödemeler dengesne dengeleyc br kalem, Net Hata ve Noksan, olarak eklenr. Benzer şeklde 2011 yılında 11.2 mlyar dolarlık br [muhtemelen kaynağı tespt edlemeyen br sermaye grşnden (varlık azalması ya da borçlanma) kaynaklanan] net hata/noksan dengeleme kalem eklenmştr. Aks halde, CID dengesnn yaklaşık doğru olduğu kabulüyle, ekonom borçlanmadan ya da varlık satmadan açık verp üstüne de rezerv brktrmş olur k bu fnansman denges prensbne aykırıdır (bu ay 100 TL car açık veren br kşnn varlıklarında/yükümlülüklernde başka br değşklk olmadan br de banka hesabının 100 TL artması gb). Buna göre pratkte ödemeler denges hesaplarında fnansman denges CID + F + R + Net Hata/Noksan 0 haln alır. Net hata noksan kalemn hmal edersek blanço özdeşlğnden R = (CID + F) olur. Dolayısı le ekonomde car açık aynı ken sermaye grş olursa (F artarsa) MB rezervler artar, sermaye çıkışı olursa (F azalırsa) MB rezervler azalır. Fnansal akımlara açık br ekonomde MB nn ssteml olarak rezerv kazanıp ya da kaybetmemes çn sermaye grşlernn car açıkları/fazlaları karşılayacak düzeyde olması gerekr. MB nn rezervlernde ssteml değşmelern olmadığı durum da ödemeler denges dengededr: Fnansal akımlara açık br ekonomde ödemeler blançosu denges R = CID + F = 0 olduğu durumdur. Bu denge kavramına göre sürekl olarak car açık veren (CID < 0) br ekonom gerekl fnansmanı (F > 0) sağlayabldğ sürece dengede olacaktır. Ama sürekl olarak sermaye grş olması dış borçluluğun sürekl artması demektr k bu da başka br anlamda dengeszlk demek olablr. Bu nokta akılda kalmak üzere şmdlk dış dengey bu şeklde tanımlayacağız. 6.2 Açık Ekonomde Varlık Pyasaları Açık ekonomde üç varlık olduğunu düşüneceğz: yurtç para (M), yurtç tahvl (B) ve yurtdışı tahvl (B*). Burada tahvl faz ödeyen genel br varlık olarak anlaşılmalıdır. Şmd M d, B d, ve B d, sırasıyla, yerleşklern nomnal olarak talep ettkler yurtç para, yurtç tahvl ve yurtdışı tahvl stokları olsun. B* dövz cnsnden olduğuna göre yerleşklern elndek yabancı tahvl talebnn TL değer SB d * olur. Talepler toplamı ver olan servete (W) eşt olmalıdır: W = M d + B d + SB d *. Burada dkkat edlmes gereken husus B d ve B d * stoklarının lgl varlık stokunun tamamı değl sadece yerleşklern elnde olan bölümü olduğudur. Bu aşamada sürekl olarak kabul edeceğmz Küçük ülke varsayımı: urtç ekonom fyat kabullencdr, yan dünya fyatlarını (faz, mal fyatı vb.) ver alır ve bunları etkleme olanağı yoktur. Böyle olunca B d * mktarının toplam dünya varlık stokunun çok küçük bölümü olduğunu düşünmek zorundayız ve yurtdışı varlık pyasasında yerleşklern talebn eştleyeceğmz sabt br stok yoktur. Başka br anlatımla yerleşklern tutmak stedkler mktar kadar arz her zaman vardır ve bu pyasa hep dengededr. Burada öneml olan yerleşklern ne kadar dış varlık tutmak steyeceğdr. Öte yandan yerleşklern tutuğu yurtç tahvl stokunu toplam stoktan çıkarırsak
Makro İktsat 6 Mundell-Flemng Model B f = B B d olmak üzere yerleşk olmayanların tuttuğu yurtç tahvl stoku bulunur. Buradan ödemeler denges fnans hesabı F = B f/s B d * olur. Çünkü k varlıklı bu kurguda sermaye ve fnans hareketler denges br dönem çnde yerleşk olmayanların yurtç varlıklarında artış (dolar cnsnden B f/s) le yerleşklern yurtdışı varlıklarında artış ( B d*) arasındak fark olmalıdır. Buna göre varlık taleplernde değşme le fnans denges arasında doğrudan br lşk vardır. Burada yerleşklern/yerleşk olmayanların daha fazla/az B d*/b f tutma kararlarının neye dayandığını belrlememz gerekr. Bölüm 4 te dövz cns br varlığın TL cnsnden beklenen getrsnn (E*) E* = faz + beklenen kur değşmes = $ + (ES t+1 S t)/s t olduğunu gördük. Burada kurda beklenen değşmey (Ed) Ed = (ES t+1 S t)/s t = ES t+1/s t 1 olarak tanımlarsak kısaca E* = $ + Ed yazablrz. Buna göre dövz cns varlığın TL cnsnden beklenen getrs dövz cnsnden faz le kurda beklenen değşmenn toplamıdır. Br dönem çn varlığın faz %5 ve kur artışının da %3 olacağı beklenyorsa varlığı dönem boyunca tutmanın beklenen getrs %8 olur. Dönem sonunda gerçekleşen getr faz + gerçekleşen kur değşmes olacaktır k bu beklentden farklı olablr. Ama varlık tutma kararları beklenen getr üzernden oluşturulur. urtç ve yurtdışı tahvl arasındak seçm k tahvln beklenen getrlerne, şlem malyetlerne, ülkeler arasında para aktarma kolaylığına, yan sermaye hareketler serbestsnn derecesne ve ülke rskler gb faktörlere bağlı olacaktır. Örneğn 1970 lern Türkye snde dğer pek çok ülkede olduğu gb sermaye hareketlernn yasaklanması durumunda ekonom fnansal olarak kapalıdır. Bu ekonomlerde sadece hükümetlern sağladığı resm sermaye grşler vardır. Ne kadar sermaye grş olacağı se kl anlaşmalar çerçevesnde belrlenr ve dışsaldır. Şekl 6.1 de böyle br ekonomde sermaye hareketler yurtç faz-f düzlemnde sabt br F o düzeynde gösterlmştr. F o F Şekl 6.1 Sermaye Akımlarına Kapalı Ekonom 1980 l yıllarda sermaye hareketler gderek artan sayıda ülkede serbest bırakılmaya başladı. Türkye de 1989 sonrasında sermaye hareketler serbestleşmştr. Buna göre steyen yerleşk yurtdışı varlıklara (yurtdışında mevduat açmak, hsse sened, gayrmenkul almak, vb) yatırım yapmak üzere
Makro İktsat 7 N.K.Eknc, 2015 önceden zn almadan parasını dövze çevrerek yurtdışına aktarablr. Benzer şeklde yerleşk olmayanlar da yurtç varlıklara yatırım yapmak üzere önceden zn almadan yabancı paraları Türkye ye aktarablr. Bu tür ülkelerde tam sermaye serbests vardır. Bundan sonrak açıklamalarımızı bu varsayımla sürdüreceğz. Br ülkede sermaye hareketler serbests tamsa, ülkeye yabancı para transferlernde şlem malyetler çok düşükse ve ülke rsk yoksa bu ülkenn tahvller le yurtdışı tahvller tam kame varlıklar olur. İk tahvl ya da mal tam kame se (çapraz fyat esneklğ çok yüksekse) ksnn fyatı aynı olmalıdır. Bu şartlarda tam sermaye hareketllğ vardır denr. Bz gene bastleştrerek Tam(a) (yakın) Sermaye Hareketllğ: urtç ve yurt dışı varlıklar makul br rsk prm farkıyla tam kame varlıklardır. Buna göre θ ülke rsk prm olmak üzere = E* + θ = $ + Ed + θ (açık faz parte koşulu) olmalıdır. Tablo 6.2 Bazı Ülkelern 10-yıllık Devlet Tahvl Getrs Ülke Getr Almaya le Fark Denmark 1.30% <0.01 France 1.96% +0.66 Germany 1.30% Greece 15.18% +13.88 Ireland 4.63% +3.34 Italy 4.53% +3.23 Japan 0.71% 0.59 Portugal 7.54% +6.24 Span 5.46% +4.16 Sweden 1.43% +0.14 Swtzerland 0.40% 0.90 Kaynak: Fnancal Tmes, 9 Aralık 2012. Ülke rsk prmler genellkle ülkelern uluslararası borçlanmalarda geçerl olan 10-yıllık tahvl fazlernn benzer konumdak ülkelern ya da en düşük malyetle borçlanan ülke çn geçerl olan faz oranına farkı olarak ölçülür. Aşağıdak tabloda bazı ülkelern Alman Haznes nn borçlanma faz oranına farkı gösterlmştr. Farkın yüksek olduğu ülkeler Avrupa da sürmekte olan fnansal krzn en çok etkledğ ülkelerdr. Bu farklar ülke rsk prmlernn gösterges olarak kabul edlr. Ülke rsk le brlkte fark artar. Ülke rsk prm arttıkça da ülke tahvlnn dğer tahvllerle kame edleblrlğ azalır. Tam(a) (yakın) sermaye hareketllğ varsayımıyla > E* + θ se talep yurtç tahvle kayar sermaye grş olur (F artar), < E* + θ se talep yurtdışı tahvle kayar sermaye çıkışı olur (F azalır). Dkkat edlrse talebn yurtç tahvle kayması B f/s nn artması (yerleşk olmayanlar daha fazla yurtç varlık ednmek styor) ve B d* nn azalması (yerleşkler de daha az yurtdışı tahvl, daha fazla
Makro İktsat 8 Mundell-Flemng Model yurtç tahvl ednmek styor) demektr. Bu da daha fazla sermaye grş demektr. Dolayısı le fnansal olarak açık br ekonomde sermaye grşlern faz farklarının artan fonksyonu olarak tanımlayablrz: F = F( (E* + θ)), F > 0. Fonksyon Şekl 6.2 de gösterlmştr. 1 F( E*) E* + θ 2 F 2 F o F 1 F Şekl 6.2 Sermaye Hareketler Şekldek fonksyon üzernde yurtdışı varlığın beklenen getrs (E* + θ) sabttr. = E* + θ olduğu noktada ekonomde F o kadar br sermaye grş (ya da çıkışı) olmaktadır ve bu F o çok büyük değerler alablr. Çünkü tahvller tam kame varlıklardır ve getrlern eştlendğ noktada bunlardan herhang br mktar tutuluyor olablr. an k tahvln getrs eşt olduğunda sermaye grş/çıkışı yok demek değldr. Burada F o düzeynn ödemeler blançosu dengesn sağlayacak şeklde oluştuğunu düşüneblrz. Dengenn R = CID$ + F = 0 demek olduğunu da blyoruz. O halde F o = CID$ olacak şeklde belrlenrse ödemeler blançosu denges sağlanır. Başka br anlatımla, tahvller dğer ülke tahvller le tam(a yakın) kame olan ülkeler car şlemler açıklarını (fazlalarını) kapatacak kadar sermaye grşn (çıkışını) kendlğnden sağlarlar. Doğal olarak burada car şlem açıklarının ülkenn fnansal pyasalarının dernlğ (tahvl pyasalarının hacm) le orantılı br aralıkta olduğunu düşünmek gerekr. Öyleyse yurtç faz 1 gb daha yüksek br düzeyde se 1 > E* + θ olur ve fazladan F 1 F o kadar sermaye grş ve R > 0 olur. Tersne yurtç faz 2 düzeynde se ekonomde sermaye F o F 2 kadar sermaye çıkışı ve R < 0 olur. İlk durumda MB sürekl rezerv brktrrken, bunun karşılığı yurtç tahvl pyasasında talep fazlasıdır. İknc durumda se MB sürekl rezerv kaybederken, yurtç tahvl pyasasında arz fazlası var demektr. Dolayısı le tahvl pyasalarında denge le ödemeler blançosu denges aynı şeydr. Tahvl Pyasalarında Denge Koşulu: R = 0 yan = E* + θ = $ + Ed + θ olduğunda sağlanır. Bunu düzlemnde Şekl 6.3 dek gb göstereblrz.
Makro İktsat 9 N.K.Eknc, 2015 E*+ θ Sermaye Grş Fazla Sermaye Çıkışı Fazla R = 0 Şekl 6.3 Varlık Pyasalarında Denge Şeklde yurtç faz yurtdışı varlığın rsk prm le düzeltlmş getrsne eştse R = 0 doğrusu üzernde sermaye hareketler CID dengesnn gerektrdğ mktara eşttr ve MB rezervler değşmemektedr. R = 0 doğrusunun üstündek noktalarda yurtç faz daha yüksektr ve sermaye grş olur. Özetle k R = 0 doğrusu üzernde tahvl pyasaları dengededr. Fnansal olarak açık ekonomde varlık pyasalarında denge çn üçüncü varlığın denge koşulunu da ele almak gerekr. Bu da yurtç para pyasasıdır ve bunun sadece yerleşkler tarafından tutulduğunu varsayacağız. 4. Bölümde gördüğümüz gb üç varlıklı modelde para taleb fonksyonu M d /p = L( E, E* + θ, Eπ, W, ) + + olacaktır. Bu karmaşıklığı şmdlk hmal ederek Bölüm 5 te olduğu gb statk bekleyşler ve parasal hedefleme rejm altında para pyasası denge koşulunun M S /P = L(, ) olduğunu ve 5. Bölümdek LM eğrs le gösterlebleceğn düşünmeye devam edeceğz. Buna göre yurtç tahvln beklenen getrs sadece olur ve dış varlığın getrs para talebn etklemez. Ama yabancı paranın beklenen getrsne bağlı olarak yerleşklern yerl para yerne yabancı para tutma eğlm olablr. Bu eğlme para kames denr ve örneğn 1990 lı yılların Türkye snde çok güçlü br olgu d. Doğrudan yabancı para tutmanın getrs Ed (TL nn beklenen değer kaybı) olduğuna göre statk bekleyşler varsayımıyla bunun sıfır olduğunu varsayarak bu olasılığı geçştryoruz. Bu konulara lerde döneceğz.
Makro İktsat 10 Mundell-Flemng Model 6.3 Açık Ekonomde Mal Pyasası ve IS Denklem Açık ekonomde mal pyasası denge koşulunun = C + I + G + I(r) + X M olduğunu blyoruz. Bölüm 5 te olduğu gb I = I(r), di/dr < 0 olduğunu varsaymaya da devam edeceğz. Burada yen olan X M yan yurtç mallar cnsnden (toplam mal ve hzmetler) tcaret dengesdr. Tcaret denges net hracat olarak da blnr. 3. Bölüm de olduğu gb X = X( f, q); X > 0, X q > 0 (hracat talep fonksyonu) Z = Z(, q); Z > 0, Z q < 0 (thalat talep fonksyonu) varsayacağız. Buna göre yurtdışı gelr artınca hracat, yurtç gelr artınca thalat artar. Burada q = yurtdışı malların yurtç mallar cnsnden görel fyatı olduğunu hatırlayınız. Bu fonksyonların kısm türev şaretlerne göre q artarsa daha fazla hracat ve daha az thalat yapılır. Şmd, q = (yurtdışı malların TL fyatı)/yurtç malın fyatı olacağına göre q = SP $ /P yazablrz. Burada S = TL/$ = nomnal dövz kurudur (TL nn yabancı para ($ dyelm) cnsnden değerdr). Brçok yabancı para olduğuna göre aslında her br çn ayrı dövz kuru vardır. Ama bz genel br dövz kuru olduğunu düşüneceğz. P $ se yurtdışı mallarının $ cnsnden fyatıdır. Buna göre yurtdışı mal blgsayar ve P $ = 500 se S = 1.8 olmak üzere br blgsayarın TL fyatı 900 TL olur. urtç mal buğday ve br ton buğdayın fyatı P = 400 TL se q = 2.25 olacaktır. an br blgsayar 2.25 ton buğday değerndedr.2 İşte bu anlamda q = reel kur olarak blnr. q artarsa TL reel olarak değer kaybett denr: yurtdışı mallar görel olarak daha pahalıdır. q düşerse TL reel olarak değer kazandı denr: yurtdışı mallar görel olarak daha ucuzdur. Şmd yurtç mallar cnsnden dış tcaret dengesnn ya da net hracatın X M = TD = X(q, f ) qz(q, ) olacağını da blyoruz. İthalatı reel kurla çarpmak onu yurtç mallar cnsnden fade eder. İhracat zaten yurtç mallar cnsndendr. Öncelkle, M = qz(q, ) olduğuna göre 3. Bölüm dek gb marjnal thalat oranı m = M = qz >, 0 < m < 1 tanımı yapacağız. an yurtç gelrde artış hem thalat mktarını hem de ver reel kur le thalatın yurtç mallar cnsnden değern arttırır. Öte yandan M q = (qz)/ q bze reel kur değştğnde yurtç mallar cnsnden thalatın nasıl değşeceğn gösterr. Örneğn q arttığında, Z düşer. Bu durumda M nn azalıp, artacağı thalatın talep esneklğne bağlıdır. Talep esnekse, yan thalat mktar düşüşü güçlüyse, q arttığında M azalır. Genel olarak br mala yapılan 2 İlgl br görel fyat da dış tcaret hadd = (thalat fyat endeks)/(hracat fyat endeks) olarak tanımlanır. Burada her k endeks de dolar cnsnden hesaplanır. Tek mallı durumda reel kur le aynı olan tcaret hadd genel olarak farklıdır ve br brm mal thal edeblmek çn kaç brm mal hraç edlmes gerektğn gösterr.
Makro İktsat 11 N.K.Eknc, 2015 harcamanın malın fyatı arttığında nasıl değşeceğ malın talep esneklğne bağlıdır. Burada e Z = thalat talebnn fyat (q) esneklğ = Z/ q(q/z) olmak üzere, (qz) = (1 e Z )Z q ya da M q = (1 e Z )Z olur.3 Burada e Z = thalat talep esneklğnn mutlak değerdr. Dolayısı le q arttığında M ye ne olacağını belrleyemyoruz. e Z nn değerne göre negatf, poztf ya da sıfır olablr. Bu aşamada yurtç mallar cnsnden thalat fonksyonunu üçüncü bölümde olduğu gb M = M(q) + m, M q =?, 0 < m < 1 olarak yazmak faydalı olacaktır. Buraya kadark varsayımlarla gelr artışlarının tcaret dengesn nasıl etkleyeceğn söyleyeblrz: urtdışı gelrde artış hracatı arttırdığı ölçüde dış tcaret dengesn düzeltr (açık varsa azaltır, fazla varsa arttırır), yan net hracat artar. urtç gelrde artış thalatı arttırdığı çn net hracatı düşürür (dış tcaret dengesn bozar). Burada öneml olan q da br artışın yurtç mallar cnsnden net hracatı nasıl etkleyeceğdr. Çünkü net hracatın artması/azalması yurtç mallara olan talebn artması/azalması demektr. Şmd, q arttığında hracat artıp, thalat mktarı azaldığı ölçüde ödemeler denges hesaplarında yer aldığı bçmyle yabancı para (dolar) cnsnden tcaret denges TD$ = X$ M$ = P x$ X P m$ Z $ kesnlkle artar (burada P x ve P m$, sırasıyla, dolar cnsnden hracat ve thalat fyat endekslerdr). an TL nn reel değer kaybı ödemeler denges hesaplarında tcaret dengesn yleştrr. Ama yurtç mallar cnsnden tcaret denges çn aynı şey söyleyemeyz. Çünkü q arttığında hracat mktarı talebn esneklğ le orantılı olarak artar. İhracatın fyat esneklğ e X = X/ q(q/x) > 0 olsun. Öyleyse, X = e X(X/q) q olur. Öte yandan q arttığında (yurt ç mallar görel olarak ucuzladığında) thalat mktarı thalat fyat esneklğ le orantılı olarak düşer. Ama TD denklemnde yer alan qz = thalatın yurtç mallar cnsnden değer azalmayablr. Şmd, TD = X (qz) olduğuna göre TD = X M = e X(X/q) q (1 + e Z )Z q = [e X (1 e Z )]X( q/q) olur (son denklem X = qz olduğu noktada elde ettk). Öyleyse ( e Z + e X) 1 > 0 se TL nn reel değer kaybı (q da artış) yurtç mallar cnsnden dış tcaret dengesn yan net hracatı yleştrr, yurtç mallara olan talep artar. Bu koşul Marshall Lerner koşulu olarak blnr. Bu koşula göre hracat ve thalatın (brlkte) yeternce esnek olması yeterldr. Dolayısı le thalat taleb esnek değlse ble hracat taleb yeternce esnekse ( e Z + e X) toplamı br geçeblr ve TL nn reel değer kaybı yurtç mallar cnsnden tcaret dengesn yleştrr. 3 (qz) = ( q)z + q( Z) = ( q)z(1 + Z/ q(q/z)) = Z q (1 e Z ) olur (e z negatf olduğu çn).
Makro İktsat 12 Mundell-Flemng Model X(q, f ) + M(q) TD f artarsa M L koşulu le q artarsa TD o eğm = m Şekl 6. 4 Net İhracat Fonksyonu Bu açıklamalardan sonra yurtç mallar cnsnden tcaret denges (net hracat) fonksyonu Şekl 6.4 te gösterlmştr. Fonksyon net hracatı yurtç gelre karşı göstermektedr. urtdışı gelr ve reel kur ver ken net hracat yurtç gelrn azalan fonksyonudur. Eğm marjnal thalat oranı olan m ye eşttr (eks olarak). Gelr düşükken thalat düşük olduğu çn tcaret denges fazla verr (TD > 0). Gelr arttıkça fazla azalır ve o gelr düzeynde TD = 0 olur. Bu düzeyden sonra gelr arttıkça thalat artmaya devam ettğ çn TD < 0 olur, yan ekonom açık vermeye başlar. Fonksyonun otonom bölümü, X(q, f ) + M(q), artarsa fonksyon sağa yukarıya kayar. an TD = 0 olan gelr düzey o daha yüksek olur. f artarsa hracat artacağı çn (Bölüm 3.5 e bakınız), q artarsa Marshall Lerner (M L) koşulu sağlanmak üzere talep yurtç mallara kayacağı çn, X(q, f ) + M(q) artar ve fonksyon sağa yukarıya kayar. IS Eğrs Denge gelr düzey 3. Bölümde olduğu gb = (1/k)(C o + ctr ct o + I(r) + G o + X(q, f ) M(q)) olur. Burada (1/k) açık ekonom çoğaltanıdır ve k = t + s(1 t) + m = 1 c(1 t) + m olur. Buna göre faz arttığında yatırım ve denge gelr azalır ve 5. Bölümde olduğu gb (Şekl 5.3) açık ekonom IS eğrs r düzlemnde negatf eğmldr. Açık ekonom IS eğrs daha dk olur, çünkü açık ekonom çoğaltanı daha küçüktür. IS eğrsn sağa kaydıran etkenler aşağıdak gbdr: Genşlemec malye poltkası (daha yüksek nha mal ve hzmet harcaması, daha yüksek transfer harcaması, daha düşük vergler) Otonom tüketm harcamalarında artış le yatırımlarda artış (yatırım fonksyonunun sağa kayması) urtdışı gelrde artış Marshall-Lerner koşulu sağlanmak üzere reel kurda artış.
Makro İktsat 13 N.K.Eknc, 2015 6.4 Açık Ekonomde Genel Denge Açık ekonomde mal ve varlık pyasalarında eşanlı denge tam sermaye serbests varsayımı altında Şekl 6.5 te gösterlmştr. Bölüm 5 te olduğu gb statk bekleyşler varsaydığımız çn reel ve nomnal faz aynıdır ve şekl dkey eksende nomnal faz le gösterlmştr. LMo A LM1 E*+ θ Eo ΔR = 0 B ISo IS1 o Şekl 6.5 Mal ve Varlık Pyasalarında Eşanlı Denge Şeklde IS o ve LM o eğrler le denge E o noktasında olur. Ekonom daha önce olduğu gb her zaman LM eğrs üzernde olur. Çünkü yurtç para pyasasında denge çok hızlı tess edlr. Ekonom dengede değlse dyelm IS 1 eğrs le A noktasında ya da LM 1 eğrs le B gb br noktada olablr. İşte böyle denge dışı pozsyonlarda başlayarak ekonomnn nasıl dengeye geleceğ ekonomnn nasıl br kur rejm le çalıştığına bağlıdır. Önce kur rejmlern tanımlayıp sonra farklı kur rejmlernde ntbakın nasıl olduğunu malye ve para poltkası bağlamında ele alacağız. Burada k kur rejm ele alınır. Sabt Kur Rejm Bu rejmde MB dövz kurunu ver br düzeyde tutmak çn açık taahhütte bulunur, S = 2 gb (S yabancı paranın TL karşılığıdır). Tam sermaye serbests altında bu taahhüdünü yerne getrmek çn lan ettğ fyat üzernde her türlü taleb karşılar. an dövz pyasasında arz fazlası varsa S sabt kurundan gerekl mktarda dövz alır. Dövz pyasasında talep fazlası varsa gerekl mktarı S sabt kurundan satar. Aks halde dövz pyasasındak arz talep fazlaları fyatı düşmeye ya da artmaya zorlar. Dolayısı le sabt kur rejmnde MB nn gerekl müdahaleler yapablmek çn yeterl rezerv olmalıdır. Ama kuru korumak çn müdahalede bulundukça MB nn rezervler artar ya da azalır. Şmd, MB blançosundan H = Rezerv para = NDV + NİV ve Para arzı = M s = mmh olduğunu blyoruz (mm = para çoğaltanı, Bölüm 4.3 e bakınız). Öyleyse, MB dövz aldıkça NDV, H ve M s artar LM sağa kayar MB dövz sattıkça NDV, H ve M s azalır LM sola kayar. Bunun anlamı tam sermaye serbests ve sabt kur rejm le para arzı çselleşr yan MB nn kontrolünden çıkar. MB sadece NİV le lgl şlem yapablr k bunun etklern aşağıda ele alacağız.
Makro İktsat 14 Mundell-Flemng Model Sabt kur rejmnde MB kurun sabt olduğu düzey değştreblr. Kur arttırılırsa devalüasyon, azaltılırsa revalüasyon yapıldı denr. Bunların etklern de aşağıda ele alacağız. Esnek Kur Rejm Bu kur rejmnde MB nn kurun düzey le lgl açık br taahhüdü yoktur. Dövz pyasasında arz fazlası varsa kur düşer, yan TL nomnal olarak değer kazanır (kurun S = 2.9 TL den, S = 2.8 TL ye düşmes gb). Dövz pyasasında talep fazlası varsa kur artar, yan TL nomnal olarak değer kaybeder (kurun S = 2.8 TL den, S = 2.9 TL ye yükselmes gb). 6.5 Tam Sermaye Serbests ve Sabt Kur Rejm Malye Poltkası Tam sermaye serbests ve sabt kur rejm şartlarında genşlemec malye poltkasının etkler Şekl 6.6 da gösterlmştr. Ekonom başlangıçta E o dengesndedr. Genşlemec malye poltkası IS eğrsn IS 1 konumuna sağa kaydırır ve kısa dönemde denge kapalı ekonomde olduğu gb A noktasına gelnr. Ama A noktasında yurtç faz daha yüksek yan yurtç varlıklar cazptr ve sermaye grş artar (Şekl 6.3). Bu da dövz pyasasında arz fazlası demektr. Bunun kur üzernde baskı yaratmaması çn MB dövz alır, rezerv para ve para arzı artar, LM sağa/aşağıya kayar. Bu durum çoğaltan etks açısından Şekl 5.10 da anlattığımız poltka karması le özdeş sonuç yaratır. Ama karma poltka çerçevesnde MB nn malye poltkasını desteklemes br seçm ken, buradak şartlarda kuru sabt tutmak amacıyla yaptığı şlemlern doğurduğu br sonuçtur. Bu süreç yurtç faz partenn gerektrdğnden fazla oldukça sürer ve ekonom E 1 dengesne kadar gelr. LMo A LM1 E*+ θ Eo E1 ΔR = 0 ISo IS1 o 1 Şekl 6.6 Sabt Kur Rejmnde Genşlemec Malye Poltkası en dengede gelr, 1, daha yüksektr ve gelr artışı (1/k) çoğaltanı kadar olur, çünkü dışlama etks yoktur. Bunun neden küçük ülke varsayımı le yurtç fazn parte koşulu le belrlenmesdr. Faz nha olarak artmadığı çn, yatırımlar düşmez, dışlama etks de oluşmaz. Bunun neden artan kamu borçlanma gereğnn yurtdışından gelen tasarruflarla karşılanması, yurtç pyasada baskı yaratmamasıdır.
Makro İktsat 15 N.K.Eknc, 2015 Tablo 6.3 Sabt Kur Rejmnde Genşlemec Malye Poltkasının Etks Değşken Etk Üretm ve Gelr () İsthdam Faz MB Rezervler Para Arzı Tasarruf Tüketm atırım Vergler Kamu Denges Bozulur İhracat İthalat Tcaret Denges Bozulur Ama gelr artmıştır ve buna bağlı olarak thalat artar ve tcaret denges bozulur (Şekl 6.4 te 1 koyarak bunu gösternz). Dolayısı le E 1 dengesnde daha büyük br car açığı fnanse etmek üzere ekonomye daha fazla sermaye grş olmaktadır. Öte yandan gelr artışı tasarrufu ve vergler de arttırır. Öyleyse kamu dengesne ne olur? Bu ekonomde dengede S + T + M = I + G + X olacağına göre ΔS + ΔT + ΔM = ΔI + ΔG + ΔX = ΔG olmalıdır. Çünkü ΔI = ΔX = 0 olur. Burada S ve M de arttığına göre verglerdek artış ΔT < ΔG olmalıdır. an vergler kamu harcamasından az artar ve kamu denges bozulur. Dolayısı le E 1 dengesnde hem tcaret hem de kamu denges bozulur. Sonuçlar Tablo 6.3 te özetlenmştr. Daraltıcı malye poltkası se bu etklern tam tersn yaratacaktır. Para Poltkası: Tam sermaye serbests ve sabt kur rejm şartlarında genşlemec malye poltkasının etkler Şekl 6.7 da gösterlmştr. Ekonom başlangıçta E o dengesndedr. Kapalı ekonomde olduğu gb genşlemec para poltkası MB nın açık pyasa şlemler yoluyla pyasadan tahvl alması demektr ve yurtç para pyasası LM 1 eğrs üstünde A noktasında dengeye gelr (Şekl 5.8). Ama tam sermaye serbests şartlarında varlık pyasaları dengede değldr. urtç varlıkların cazbes düşmüştür ve sermaye çıkışı olur (Şekl 6.3). Bu da dövz pyasasında talep fazlası demektr. Bunun kur üzernde baskı yaratmaması çn MB nn dövz satması gerekr. MB dövz sattıkça net dış varlıkları ve rezerv para azalır. Para arzı daralmaya başlar ve LM sola/yukarıya kayar. an başlangıçta MB n ç varlık ednme (NİV artıyor) yoluyla yarattığı parasal genşleme, şmd NDV larının azalması yoluyla ger alınır. Bu durum yurtç faz yurtdışı fazden düşük kaldığı sürece para arzı başlangıç konumuna dönene kadar sürer.
Makro İktsat 16 Mundell-Flemng Model LMo LM1 E*+ θ Eo ΔR = 0 A ISo o Şekl 6.7 Sabt Kur Rejmnde Genşlemec Para Poltkası Böylece ekonom başlangıç E o dengesne dönmüş olur ve gelr artışı olmaz. Buradak olaylar zncrn aşağıdak gb göstereblrz: APİ tahvl alımı parasal genşleme faz düşer sermaye çıkışı parasal daralma. Genşlemec para poltkasının sonuçlar Tablo 6.4 te özetlenmştr: Tablo 6.4 Sabt Kur Rejmnde Genşlemec Para Poltkasının Etks Değşken Etk Üretm ve Gelr () İsthdam Faz MB Rezervler Azalır Para Arzı Tasarruf Tüketm atırım Vergler Kamu Denges İhracat İthalat Tcaret Denges MB nn rezerv kaybı brebr olur. Çünkü para arzı sabt kaldığına göre MB blanço özdeşlğnden ΔNDV + ΔNİV = 0 olması gerektğn blyoruz. Dolayısı le MB nn dış varlıkları başlangıçta oluşan ç varlık genşlemes kadar düşer. Tam sermaye serbests ve sabt kur rejm altında para poltkası tamamen etkszdr. MB para arzını kontrol edemez. Tek yapableceğ varlıklarının bleşmn değştrmektr ve ç varlık artışı brebr dış varlık kaybıyla sonuçlanır. Daraltıcı para poltkası se bu etklern tam tersn yaratacaktır.
Makro İktsat 17 N.K.Eknc, 2015 Devalüasyon Tam sermaye serbests ve sabt kur rejm şartlarında MB bağımsız para poltkası yapma yeteneğn kaybetmştr ama yen br poltka aracı kazanmıştır. Bu da sabt olan kurun düzeynn değştrlmes yan nomnal devalüasyon (S artarsa) ya da revalüasyon (S azalırsa) poltkasıdır. Şmd Şekl 6.8 de ekonomnn başlangıçta E o dengesnde olduğunu varsayalım. Bu dengede ekonomnn yüksek br dış tcaret açığı verdğn ve sabt kurun arttırılması (S = TL/$) yan yurtç paranın devalüe edlmes yoluyla bu duruma müdahale edldğn düşünelm. Reel kur = q = SP $ /P olduğuna göre, S arttığında P, yan yurtç malların fyatı da aynı oranda artarsa reel kur etklenmez. Nomnal kur değşmelernn yurtç fyatları etklemedğ, ya da etklyorsa ble kur artışı oransal olarak daha yüksek kaldığı, varsayımı le nomnal devalüasyon reel devalüasyona yan yurtç malların yurtdışı mallar cnsnden ucuzlamasına yol açar. Aslında kur artışının yurtç fyatları hç etklemedğ düşünülemez. Burada öneml olan kur artışının fyatlara brebr geçmemesdr: fyat artışı oransal olarak daha düşük kalmalıdır. Tab eğer fyatlar etklenyorsa reel ara arzı daralır (M S /P düşer) ve LM eğrs sola kayar. Buradak anlatımda bu etky hmal edeceğz. Reel kur arttığında Marshall Lerner koşulu da sağlanıyorsa talep yurtç mallara ve IS eğrs IS 1 konumuna sağa kayar (Bölüm 6.3). LMo E*+ θ Eo A E1 LM1 ΔR = 0 ISo IS1 o 1 Şekl 6.8 Sabt Kur Rejmnde Devalüasyon Bu aşamadan sonra olaylar genşlemec malye poltkasında olduğu gb gelşr. Denge başlangıçta A noktasına gelr. Ama A noktasında yurtç faz daha yüksektr ve yurtç varlıklar cazptr ve sermaye grş artar (Şekl 6.3). Bu da dövz pyasasında arz fazlası demektr. Bunun kur üzernde baskı yaratmaması çn MB dövz alır, rezerv para ve para arzı artar, LM sağa/aşağıya kayar. Bu süreç yurtçn faz, faz partesnn gerektrdğnden fazla oldukça sürer ve ekonom E 1 dengesne kadar gelr. en dengede gelr, 1, daha yüksektr ve gelr artışı (1/k) çoğaltanı kadar olur. Ama gelr artmıştır ve buna bağlı olarak thalat artar. Bu durumda ve net hracat ne olur?
Makro İktsat 18 Mundell-Flemng Model TD X(q 1, f ) + M(q 1) X(q 0, f ) + M(q o) o 1 TD 1 TD o Şekl 6. 9 Devalüasyon ve Tcaret Denges Devalüasyonun tcaret dengesne etks Şekl 6.9 da gösterlmştr. Başlangıçta o gelr düzeynde ekonom açık vermektedr. Reel kur q 1 düzeyne artınca Marshall Lerner koşulu sağlanıyorsa TD eğrs sağa (TD 1 konumuna) kayar ve başlangıç gelr düzeynde net hracat artar. Ama gelr artınca net hracat düşer ve gelr artışının etks çok güçlüyse tcaret denges başlangıç düzeynden daha kötü olablr. Ama olmaz ve Şekl 6.9 da k göstermde olduğu gb 1 dengesnde tcaret denges hala açık vermektedr ama açık daha küçüktür. Çünkü, TD = TD m = TD (m/k) TD = (1 m k ) TD > 0 olur (Bölüm 3.5 e bakınız). Burada TD başlangıçta reel devalüasyonun yol açtığı düzelmedr. Çoğaltan mekanzmasını harekete geçren harcama artışı da budur. Harcama artışı (1/k) TD kadar gelr, o da (m/k) TD kadar thalat artışı yaratır. Net etk poztftr. Aks hale gelr artışı da olamazdı. Dolayısı le E 1 dengesnde daha küçük br car açığı fnanse etmek üzere ekonomye daha fazla sermaye grş olmaktadır. Öte yandan gelr artışı vergler de arttırır ve kamu denges düzelr. Sonuçlar Tablo 6.5 te özetlenmştr. Tablo 6.5 Sabt Kur Rejmnde Devalüasyonun Etks Değşken Etk Üretm ve Gelr () İsthdam Faz MB Rezervler Para Arzı Tasarruf Tüketm atırım Vergler Kamu Denges Düzelr İhracat İthalat Tcaret Denges Düzelr
Makro İktsat 19 N.K.Eknc, 2015 an devalüasyon hem tcaret hem de kamu denges düzeltr. Bu harka sonucun arkasındak varsayımları tekrar vurgulamakta fayda vardır: 1. Nomnal devalüasyon reel devalüasyona dönüşecek şeklde yurtç fyatları etklememeldr. 2. Marshall Lerner koşulu sağlanmalıdır. 3. ukarıda vurgulamadığımız çok öneml br noktayı hatırlamak gerekr. Şekl 6.8 de E* = $ + Ed lşksnde Ed beklenen nomnal kur değşmelerdr. Sabt kur rejmnde, eğer rejmn sürdürüleblnrlğne yeternce nanılıyorsa, Ed = 0 olmalıdır. Dolayısı le devalüasyon yapıldığında bu başka devalüasyonların beklentsn körüklerse Ed > 0 olur, ΔR eğrs yukarıya kayar. Bu durumda yurtç faz yükselmeldr ve dışlama etks ortaya çıkablr, yan devalüasyon yatırımları dışlayablr. Eğer Ed dek artış çok güçlüyse ekonomde sermaye grş ve LM n sağa kayması değl, aksne sermaye çıkışı ve LM n sola kayması gerçekleşeblr. Bu şartlarda devalüasyon etkl olamayacağı gb, sabt kur rejmn ayakta tutmak da güçleşeblr. Zaten sabt kur rejmlernde fnansal krzlern ortaya çıkmasının neden de çok güçlü değer kaybı beklentsnn ve buna bağlı MB nn karşılayamayacağı boyutta sermaye çıkışı olmasıdır. Tablo 6.5 bu olasılıkların hepsn dışlayarak oluşur. J-Eğrs Reel kur artışı nha olarak net hracatı arttırsa ble başlangıçta bozablr. Çünkü NX = X qz olduğuna göre q artınca henüz hracat ve thalat mktarları değşmeden qz artar ve NX düşer. Reel kur artışının hracatı arttırması zaman alacaktır. Çünkü yen fyatlarla hracat pazarlaması yapıp, sparşler almak ve hracata gdecek malları üretmek aylarla fade edleblecek br süre gerektrr. Benzer şeklde mevcut thalat sparşler esk fyatla verlmştr ama ödemeler yen kurlar üzernden yapılacaktır. Ancak bundan sonrak sparşlerde thalatın mktarı düşecek ve net hracatın artmasına katkı yapacaktır. NX NX 1 NX o to t1 zaman Şekl 6.10 J-Eğrs Şekl 6.10 da t o anında devalüasyon yapıldığını varsayalım. Henüz mktar etkler ortaya çıkmadan değerleme etks le net hracat başlangıçta düşer. Zamanla hracat artmaya, thalat azalmaya başlayınca net hracat artmaya başlar ve t 1 anında esk düzeyne gelr. Gerekl esneklk koşulları
Makro İktsat 20 Mundell-Flemng Model sağlanıyorsa mktar etkler sürer ve NX 1 düzeyne ulaşır. Net hracatın zaman çnde takp ettğ patkanın J harfne benzemes nedenyle bu etk J-eğrs olarak blnr. J-eğrs etks devalüasyonun etksn gecktrr ve sosyal malyetn de artırır. Şmdlk modelde fyatları sabt alıyoruz ama devalüasyon hayat standardını düşürür. Şöyle k tüketc fyat endeks k maldan oluşur, yurtç mal (fyatı P) ve thal mal (fyatı SP f ). Dolayısı le P sabt kalsa ble kur artışı thal tüketc mallarının fyatını arttırdığı çn tüketc fyat endeks artar ve reel gelr düşer. an çalışanların reel gelr düşer, J-eğrs etks talep arttırıcı etky gecktrdğ ölçüde sthdam da artmaz. Devalüasyonun sabt kur rejmnn uygulandığı ülkelerde ya da dönemlerde pek popüler br poltka aracı olmamasının br neden de budur. Dış Şoklar LM1 LM2 LMo E*+ θ 1 E 1 E 2 ΔR = 0 E*+ θ o E o ΔR = 0 IS1 o ISo Şekl 6.11 Sabt Kur Rejmnde Dış Fnansal Şok İlk olarak yurtdışı faz ya da ülke rsk prmnde br artışı ele alalım. Artışın etkler Şekl 6.11.a da gösterlmştr. Ekonom başlangıçta (E*+ θ) o le E o dengesnde olsun. urtdışı faz/rsk prm artınca E o dengesnde yurtç faz düşük kalır ve sermaye çıkışı başlar. MB kuru sabt tutmak çn dövz satarak müdahalede bulunur ve rezerv kaybeder. Bunun sonucunda daralan para arzı le LM eğrs sola kayarak LM 1 durumuna ve E 1 dengesne gelnr. Sabt kur rejmnde yurtdışı şoklar yurtçnde daraltıcı etk yapar. E o dengesnde tcaret dengesnn yaklaşık dengede olduğunu düşünürsek E 1 dengesnde tcaret denges fazla verr, çünkü gelr le brlkte thalat düşer. an E 1 dengesnde şszlk artarken, tcaret denges düzelr. Dolayısı le genşlemec malye poltkası le bu duruma çare bulmak kolaydır. Çünkü sabt kur rejmnde genşlemec malye poltkası gelr ve sthdamı arttırırken, tcaret dengesn bozar. Kamu harcamalarında artış (IS 1) le ekonom E 2 dengesnde esk gelr düzey ve tcaret dengesnn başlangıç değer le dengeye gelr ve dış şokun negatf etkler gder. Üstelk E 1 dengesnde kamu malyes düşen verg gelrler nedenyle zaten bozulmuştur. Dolayısı le kamu verg gelr esneklklerne bağlı olarak E 2 dengesnde kamu denges başlangıç düzeyne göre fazla bozulmayablr.
Makro İktsat 21 N.K.Eknc, 2015 LM1 LMo E*+ θ E 1 E o ΔR = 0 o IS1 ISo Şekl 6.12 Sabt Kur Rejmnde İhracat Şoku İknc tür şok hracatta dış şok kaynaklı kalıcı olduğu düşünülen düşüş olablr. Başlangıç denges E o olsun (Şekl 6.12). urtç mallara olan talebn düşmes le IS eğrs sola kayar (IS 1) ve ekonom E 1 dengesne gelr. Fnansal şokta olduğu gb yen dengede şszlk ve tcaret fazlası vardır. Bu durumda da malye (ya da devalüasyon) poltkası le IS eğrs başlangıç konumuna gelecek şeklde br genşleme ekonomy bu şoktan koruyacaktır. 6.6 Tam Sermaye Serbests ve Esnek Kur Rejm Malye Poltkası LMo E*+ θ Eo ΔR = 0 A ISo IS1 o Şekl 6.13 Esnek Kur Rejmnde Genşlemec Malye Poltkası Tam sermaye serbests ve esnek kur rejm şartlarında genşlemec malye poltkasının etkler Şekl 6.13 da gösterlmştr. Ekonom başlangıçta E o dengesndedr. Genşlemec malye poltkası IS eğrsn IS 1 konumuna sağa kaydırır ve kısa dönemde denge kapalı ekonomde olduğu gb A
Makro İktsat 22 Mundell-Flemng Model noktasına gelnr. Ama A noktasında yurtç faz daha yüksektr ve yurtç varlıklar cazptr ve sermaye grş artar (Şekl 6.3). Bu da dövz pyasasında arz fazlası demektr. Esnek kur rejmnde MB nn br kur hedef olmadığına ve müdahale de etmeyeceğne göre arz fazlası kuru düşürür yan TL nomnal olarak değerlenr (S düşer). Nomnal değerlenme, reel değerlenmeye (q = SP $ /p düşer) dönüştüğü ölçüde yurtç mallar pahalanır ve Marshall Lerner koşulu sağlanıyorsa net hracat düşer. urtç mallara kamu harcaması nedenyle artan talep, reel değerlenme nedenyle düşmeye başlar. an IS eğrs sola kayar. Bu süreç yurtç faz partesnn gerektrdğnden fazla oldukça sürer ve ekonom E o başlangıç dengesne döner. Bunun anlamı genşlemec malye poltkasının net hracatı (X M) brebr dışladığıdır. Çünkü dengede (S I) + (T G) + (X M) olmalıdır. Gelr ve faz değşmedğne göre (S I) değşmez; (T G) ne ölçüde değşmşse (T azaldığı ya da G arttığı çn) (X M) aynı mktarda ters yönde değşmeldr. Tam sermaye serbests ve esnek kur rejm şartlarında genşlemec malye poltkası yarattığı sermaye grşler le reel değerlenme yaratır ve net hracatı brebr dışlar. Tamamen etkszdr. Sonuçlar Tablo 6.6 te özetlenmştr. Tablo 6.6 Esnek Kur Rejmnde Genşlemec Malye Poltkasının Etks Değşken Etk Üretm ve Gelr () İsthdam Faz Nomnal Kur Düşer Reel Kur Düşer MB Rezervler Tasarruf Tüketm atırım Kamu Denges Bozulur İhracat Düşer İthalat Tcaret Denges Bozulur an genşlemec malye poltkası hem sabt, hem de esnek kur rejmnde tcaret dengesn bozar. Sabt kur rejmnde gelr arttırdığı çn, esnek kur rejmnde reel kurda değerlenme yarattığı çn. Daraltıcı malye poltkası se bu etklern tam tersn yaratacaktır. Para Poltkası: Tam sermaye serbests ve esnek kur rejm şartlarında genşlemec para poltkasının etkler Şekl 6.14 de gösterlmştr. Ekonom başlangıçta E o dengesndedr. MB açık pyasa şlemler yoluyla pyasadan tahvl almaya başlayınca yurtç para pyasası LM 1 eğrs üstünde A noktasında dengeye gelr. Ama tam sermaye serbests şartlarında varlık pyasaları dengede değldr. urtç varlıkların cazbes azalmıştır ve sermaye çıkışı olur (Şekl 6.3). Bu da dövz pyasasında talep fazlası demektr.
Makro İktsat 23 N.K.Eknc, 2015 Varsayılan koşullarda dövz pyasasına MB müdahales olmadığı çn talep fazlası nomnal ve buna bağlı reel kur artışı yaratır. Bundan sonrak etkler sabt kur rejmnde devalüasyon etkler gbdr. Oradak koşullar sağlanıyorsa net hracat artar, IS eğrs sağa kaymaya başlar. Bu durum yurtç faz yurtdışı fazden düşük kaldığı sürece sürer ve ekonom E 1 dengesne gelr. Sonuçlar Tablo 6.7 de özetlenmştr: LMo LM1 E*+ θ Eo E1 ΔR = 0 A ISo IS1 o 1 Şekl 6.14 Esnek Kur Rejmnde Genşlemec Para Poltkası Tablo 6.7 Esnek Kur Rejmnde Genşlemec Para Poltkasının Etks Değşken Etk Üretm ve Gelr () İsthdam Faz Nomnal Kur Düşer Reel Kur Düşer MB Rezervler Para Arzı Tasarruf Tüketm atırım Vergler Kamu Denges Düzelr İhracat İthalat Tcaret Denges Düzelr Bu sonuçlar Tablo 6.5 le karşılaştırıldığında MB rezervler ve para arzı dışında etklern aynı olduğu görülür.
Makro İktsat 24 Mundell-Flemng Model Esnek kur rejmnde genşlemec para poltkası, sabt kur rejmnde devalüasyona özdeştr. Çünkü para poltkası aktarım mekanzması tamamen yarattığı nomnal ve reel değerlenme le net hracat üzernden çalışır. Dolayısı le devalüasyonun sorunları le lgl yukarıda yaptığımız tesptler (sabt kur rejmnn korunması le lgl olanlar harç) burada da geçerldr. J-eğrs etks burada da geckmelere yol açacaktır. Ama genşlemec para poltkası başta faz düşürdüğü ve devalüasyonun etks ortaya çıkana kadar faz de düşük kaldığı çn standart parasal aktarım mekanzması le ekonomde canlılık yaratır. Dış Şoklar İlk olarak yurtdışı faz ya da ülke rsk prmnde br artışı ele alalım. Artışın etkler Şekl 6.15 de gösterlmştr. Ekonom başlangıçta (E*+ θ) o le E o dengesnde olsun. urtdışı faz/rsk prm artınca E o dengesnde yurtç faz düşük kalır sermaye çıkışı başlar, dövz pyasasında talep fazlası oluşur. Esnek kur rejm altında bu fazla kur artışına ve fyatlar sabt olduğuna göre reel değer kaybına yol açar. Net hracatın düzelmesne bağlı olarak IS eğrs sağa kaymaya başlar. Merkez bankası hçbr müdahalede bulunmadığı sürece LM eğrs esk konumundadır ve ekonom E 1 dengesne gelr. an yurtdışı fazn ya da rsk prmnn artması ekonom çn ydr! LMo E*+ θ 1 E*+ θ o E 2 E 1 E o ΔR = 0 ΔR = 0 IS1 o ISo Şekl 6.15 Esnek Kur Rejmnde Dış Fnansal Şok Ama bu yanıltıcı olablr. Öncelkle E 1 dengesnde faz yüksektr ve yatırımlar düşmüştür. an yurtdışı fnansal şok yatırımları dışlar. İkncs E 1 dengesnde net hracat artmıştır ama ekonom hala açık veryor se bundan sonra yurtdışından daha yüksek fazle borçlanacaktır. Daha yüksek faz car şlemler açığını arttırır, dış borcun daha hızlı büyümesne yol açar. Bu da lerde dış borcu sürdürüleblrlğ konusunda kaygılara ve rsk prmnn daha da artmasına yol açablr. Eğer dış borcun sürdürüleblrlğ tartışma konusu olursa yurtç ve yurtdışı tahvllern tam kame olmaktan çıkablr ve ekonomnn varsaydığımız gb gerekl her mktarda sermaye grş sağlayablme kapastes ortadan kalkar. Dğer öneml br konu da bu analz statk bekleyşler ve yurtç fyatların kurdan etklenmedğ varsayımlarıyla yaptık. Dolayısı le yurtçnde enflasyonst br baskı oluşmamış oldu. Dğer öneml br etk de kurun değer kaybının yol açacağı blanço etkler olablr. urtç
Makro İktsat 25 N.K.Eknc, 2015 brmlern dış borçlarının TL karşılığı kur le artar. Bu nedenle de başta tcar bankalar olmak üzere brçok frmanın yükümlülükler artar ve borç verme yetenekler kısılablr. Bu olursa yurtç harcama ve yatırım azalması daha güçlü olur ve IS eğrs kısmen ger kayablr. Bu negatf etklern gücüne bağlı olarak merkez bankaları yurtdışı fnansal şoklara kayıtsız kalmayacaklardır. Merkez bankası hç müdahalede bulunmasa ble yurtç faz artmaktadır. Bu nedenle merkez bankası parasal daralmaya gderek (LM sola kayacak) ekonomy E 2 dengesne getreblr. E 2 dengesnde kurun değer kaybı ve yarattığı sorunlar çok daha azdır ve daha yönetleblr düzeyde olablr. LMo E*+ θ E o ΔR = 0 A IS1 ISo o Şekl 6.16 Esnek Kur Rejmnde İhracat Şoku ukarıda olduğu gb hracatta dış şok kaynaklı kalıcı olduğu düşünülen düşüş ve başlangıç denges E o olsun (Şekl 6.16). urtç mallara olan talebn düşmes le IS eğrs sola kayar (IS 1) ve ekonom A dengesne gelr. urtç faz düşük olduğuna göre sermaye çıkışı, nomnal ve reel değer kaybı olur. Net hracatın buna bağlı artışı le IS eğrs sağa kaymaya başlayarak başlangıç IS o konumuna ger gelr. Dolayısı le esnek kur rejm ekonomy bu tür şoklardan tamamen yalıtır. E o noktasına ger gelndğnde net hracat aynı kalır. Dış şok kaynaklı hracat kaybı kurun reel değer kaybı le telaf edlmştr. Tab reel kur değşmeler le dünyada daralan hracat pazarında genşleme olanağı bulmak o kadar kolay olmayablr. an kur değer kaybederken net hracat yeterl oranda ve yeternce hızlı artmayablr. Bu durumda J-eğrs etks de daha güçlü ve uzun sürel olacaktır. Aktf poltka le ntbak hızlandırılablr. Bu şartlarda genşlemec para poltkası faydalı olmayacaktır, çünkü o da reel kur mekanzması le çalışır. Ama genşlemec malye poltkası ekonomy uzayan yetersz br ntbak sürecnden kurtarablr. Genşlemec malye poltkası IS eğrsn sağa kaydırarak E o dengesne dönüşü hızlandırır. Bunun malyet de bozulan kamu denges olur.