= P 1.Q 1 + P 2.Q P n.q n (Ürün Değeri Yaklaşımı)

Transkript

1 A.1. Mll Gelr Hesaplamaları ve Bazı Temel Kavramlar 1 Gayr Saf Yurtç Hâsıla (GSYİH GDP): Br ekonomde belrl br dönemde yerleşklern o ülkede ekonomk faalyetler sonucunda elde ettkler gelrlern toplamıdır. Dğer br deyşle, br ekonomde coğraf sınırlar çersnde belrl br dönemde üretlen nha mal ve hzmetlern parasal değerdr. Ara malların fyatlarını kullanmaz. 2 Gayr Saf Mll Hasıla (GSMH GNP): Br ülkede belrl br dönemde ülke vatandaşları tarafından üretlen nha mal ve hzmetlern parasal değerdr. GSMH = GSYİH + Net Faktör Gelrler (Yurtdışındak Vatandaşların Gelrler Yurtçndek yabancıların gelrler) Nha mal ve hzmetlern fyatları k şeklde ölçüleblr: (1) Ürün Değer ve (2) Ürün üretlrken yaratılan katma değerlern toplamı olarak hesaplanablr. Örneğn br ekmeğn fyatını ele alalım. Ürün değer ya da ekmeğn parasal değer, 70 kuruştur. İknc yöntemde se hesaplama şu şeklde yapılır. Br ekmeğn gramı 240 olsun. Ekmek üretm her şeyden önce en temel üretm hammaddes olan buğdaya dayanır. 240 gram buğdayın üretcye malyet 11 kuruştur. Böylece malın lk pyasa çıkış fyatı lk katma değern oluşturur (11 kuruş). Bu buğdayı alan un fabrkası 240 gram unu 23 kuruştan satar. Buğdayın bu ntelk değşm sonucu oluşan katma değer 12 kuruştur. Unu satın alan ekmek fabrkası ekmeğ yapar ve satış fyatı olarak 70 kuruşu belrler (katma değer 47 kuruş). Bu ekonomdek katma değerler toplamı ( ), ürünün parasal değerne eşt olacaktır (Hammadde, ara mal ve nha mal katma değerler, ayrı ayrı toplanmıştır). Şayet her k yönteme göre hesaplama yapılırsa veya ürün değer yaklaşımında katma değerler de dkkate alınırsa çfte sayım sorunu le karşılaşılır. n = 1 P Q = P 1.Q 1 + P 2.Q P n.q n (Ürün Değer Yaklaşımı) Çftç katma değer (11) + Un fabrkası katma değer (12) + Ekmek fabrkası katma değer (47) = Ürünün Fyatı (70) (Katma Değer Yaklaşımı) A.2. GSYİH y (GSMH y) Ölçme Yöntemler (a) Üretm Yöntem:.Br ülkedek frmaların yarattığı katma değerlern toplanması le hesaplanablr. Br ekonomdek üretm dallarının, yurt ç hâsılaya katkılarını gösterr (Sektörler tbaryle mll gelr: tarım, sanay, ulaşım, tcaret sektörlernde üretlen değerler). (b) Harcama Yöntem: Bu yöntemde ekonomdek her karar brmnn harcamaları temel alınır. Örneğn hane halkı; tüketm harcaması, devlet; kamu harcamaları ve frmalar da yatırım harcamaları yaparlar (net hracat da dkkate alınır). (c) Gelr Yöntem: GSYİH de her üretm faktörüne yapılan ödemeler dkkate alınır. Üretm faktörlerne yapılan ödemeler, toplam üretc fyatları bazında yurtç hâsılayı verecektr. Yurtç Gelr = Ücret + Faz + Rant + Kâr (Faktör fyatları le) A.2.1. GSYİH Ölçülürken Karşılaşılan Sorunlar (a) Öz tüketmn varlığı (kend ürettğn kend tüketen nsanlar var) (b) Kayıt dışı ekonomnn varlığı (c) Yeraltı ekonomsnn varlığı (d) Dışsallıkların varlığı 1

2 A.3. ENDEKSLER: (a) GSYİH (Gzl) Deflatörü: GSYİH nomnal br büyüklüktür. Üretm mktarı sabtken fyatlar genel sevyesnn artması, GSYİH y de arttırır. Ancak bu artış, parasal br artıştır. Deflatör, GSYİH y fyat etklernden arındırmak çn kullanılır ve GSYİH de yer alan mal ve hzmetlern fyatlarında meydana gelen ortalama değşmler ölçer. t t NomnalGSYIH Deflatör = x100 = t ReelGSYIH P P : Baz yılı fade eder. Baz yıl, fyatların lgl yılda geçerl olması halnde hesaplanan GSYİH dr. 0 Deflatör, sadece yurtç üretlen malların fyatlarını çerr, thalatı çermez. Böylece ele alınan yılda fyatlar genel düzeyndek artışı (azalışı) verr Mallar P Q P Q P Q Armut Ekmek 0,5 25 0,7 3,6 35 Palto yılı: Reel GSYİH = ve Nomnal GSYİH = t P 0 Q t t P Nomnal GSYİH = (1 x 30) + (0.5 x 25) + (3 x 30) = 132,5 YTL Deflatör 2003 = Yılı: Reel GSYİH = (1 x 40) + (0,5 x 30) + (3 x 25) = 130 YTL Nomnal GSYİH = (2 x 40) + (0,7 x 30) + (5 x 25) = 226 YTL Nomnal GDP 226 Deflatör 2004 = 100 = 100 = 173, 84 Reel GDP Yılı: Reel GSYİH = (1 x 50) + (0,5 x 35) + (3 x 30) = 157,5 YTL Nomnal GSYİH = (2 x 50) + (0,6 x 35) + (6 x 30) = 301 YTL 301YTL Deflatör 2005 = x 100 = 191,11 157,5YTL b- TÜFE (Tüketc Fyat Endeks): Br Ülkede yaşayan tüketclern sabt br mal ve hzmet sepetn satın alma malyetlerndek dönemsel (haftalık, yıllık) değşmler ölçen endekstr. TÜFE sabt mal ve hzmet endeksne dayalıdır. TÜFE de ağırlıklar temel yılda satın alınan mal mktarına veya belrl mallara yapılan harcamaya göre belrlenyorsa buna Laspeyres Endeks denr. 1 0 TÜFE= x 100 P Şayet endeks yılı mal mktarı (veya harcamaları) le hesaplama yapılırsa, buna Paasche Endeks adı verlmektedr. 1 1 TÜFE= 0 1 x 100 P TÜFE sabt br mal sepetndek malların fyatlarındak değşmler, tüketm mallarını ölçtüğü çn ve thal edlen malları da çerdğ çn deflatöre göre daha gerçekç br ölçümdür. 2

3 Enflasyon Oranı = TUFEt TUFE TUFE t 1 t 1 x yılı: = (1 x 30) + (0.5 x 25) + (3 x 30) = 132,5 YTL P Q t 0 132, Yılı TÜFE Endeks: = 100 = 100 (Baz yıl 2003 yılıdır). P 132, Yılı: P Q P t Q 0 = (1 x 30) + (0.5 x 25) + (3 x 30) = 132,5 YTL = (2 x 30) + (0,7 x 25) + (5 x 30) = 217,5 YTL t 0 217, Yılı TÜFE Endeks: = 100 = 164, 14 P 132,5 (Baz yıl 2003 yılıdır) Yılı: = (1 x 30) + (0.5 x 25) + (3 x 30) = 132,5 YTL P Q = (2 x 30) + (0,6 x 25) + (6 x 30) = 261 YTL P Q t Yılı TÜFE Endeks: = 100 = 196, 98 (Baz yıl 2003 yılıdır). P 132,5 Tablo A.1: Enflasyonun TÜFE ve Deflatör Bazında Karşılaştırılması YILLAR TÜFE ENDEKSİ GSYİH GİZİL DEFLATÖRÜ ,14 173, ,98 191,11 c- ÜFE (Üretc Fyat Endeks): Mal ve hzmetlern üretm kanalından dağıtım kanalına gderken fyatlarında meydana gelen ortalama yıllık değşm ölçer. ÜFE, üretm sürecnde kullanılan grdlern fyatlarındak değşmler yansıtır.: d- GSYİH Deflatörü İle TÜFE nn Karşılaştırılması: TÜFE sadece tüketm mallarını dkkate alırken, GSYİH Deflatöründe tüketm, yatırım ve kamu malları da dkkate alınmaktadır. GSYİH Deflatöründe mal sepet yıllık olarak değşrken, TÜFE de mal sepet sabt kalmaktadır. GSYİH Deflatörü, ülke çersnde üretlen malların reel değern ölçer (thal mallarını çermez). TÜFE se, thal mallarını da çererek, fyat değşmlern ölçmektedr. A.4. MİLLİ MUHASEBE İŞLEMLERİ Devletn olmadığı br ekonomde ve yazılablr. Y = C +S Y = C + I Buradan S=I olduğu, yan ekonomde tasarruf edlen bütün brkmlern yastık altına atılmaksızın ekonomye, yatırım yapanlara, fon olarak döndüğü görülecektr. Ekonomye devlet katılırsa Y = C+ I + G 3

4 olacaktır. Dış tcaretn de katılması le brlkte olacaktır. Y: Mll Gelr, C: Tüketm I: Yatırım G: Kamu Harcamaları NX (X M): Net İhracat Y = C + I + G + NX Gayr Saf Yurtç Hasıla, yurt çnde üretlmş mal ve hzmetlern parasal değern fade eder. Gayr Saf Mll Hasıla se br ülke vatandaşlarının ürettğ ekonomk değerler fade eder. GSYİH nn br kısmı dğer ülke vatandaşlarınca bu ülkede olduklarından dolayı üretlebleceğ gb, GSMH nn de br kısmı dğer ülkelerde yerleşk bu ülke vatandaşları tarafından üretleblr. GSYİH = C + I brüt + G + (X-M) GSMH = GSYİH + Net Dış Faktör Gelrler GSMH > GSYİH se ülke vatandaşları yurt dışında, yabancıların hesaplama yapılan ülkede ürettklernden daha fazla katma değer üretyor demektr. Saf Mll Hasıla, oluşturulan mal ve hzmetlerde dğer üretm faktörler yanında öncek yıllarda üretlmş sermaye mallarının da katkısı vardır. Bu sermaye mallarının kullanımı sonucunda ortaya çıkan aşınma, bu malların değernn br parçasıdır. Hatırlanacağı üzere: SYİH = GSYİH Amortsman SMH (SYİH) = C + I net + G + (X M) GSMH = GSYİH + Net Faktör Gelrler (Yurtdışındak Vatandaşların Gelrler Yurtçndek yabancıların gelrler). GSMH = C + I + G + (X M) SMH = C + I net + G + (X M) = (GSMH Amortsmanlar) Mll Gelr, faktör fyatları le hesaplanır. Üretm faktörlernn üretmden aldıkları payı gösterr. MG(Y) = SMH Dolaylı Vergler = Ücret + Kâr + Faz + Rant Mll gelre transfer harcamaları, sübvansyonlar ve kamu borçlanma fazler eklenr, daha sonra sgorta prmler, kurumlar vergs ve dağıtılmayan kârlar çıkarılırsa, Kşsel Gelr elde edlr. Kşsel Gelr = MG (Y) + [Transferler + Sübvansyonlar + Kamu Borçlanma Fazler] [Sgorta prmler + Kurumlar vergs + Dağıtılmayan Kârlar] Harcanablr kşsel gelr hesaplanırken kşsel gelrden dolaysız vergler çıkartılır: Harcanablr Gelr = Kşsel Gelr Dolaysız Vergler Y D = C + S = (Tüketm + Tasarruf) Yne harcanablr gelr, saf gelrden tüm vergler çıkartılarak ve tüm destekler eklenerek (sübvansyonlar, transferler vs ) bulunablr. Y D = Y T + TR (Harcanablr Gelr = Saf Gelr Tüm vergler + destekler) 4

5 Buradan mll gelr tekrar yazacak olursak: Y = C + S + TR T ve Y = C + I + G + (X M) se elde edlr. I + G + X + TR = İlaveler S + T + M Sızıntılar (X M) = (S I) + [T (G + TR)] Ödemeler Açığı Özel Kesm Açığı Kamu Kesm Açığı Dış Denge Bütçe Denges NOT 1: AKIM DEĞİŞKENLER STOK DEĞİŞKENLER Ekonomde değşkenler parasal brmlerle veya mal brmleryle ölçülür. Mktar değşkenler akımlar ve stoklar olarak kye ayrılır. Stok, zaman çersnde belrl br noktada yapılmış olan mktar ölçümüdür. Akım se, zamanın her brm çn yapılmış br mktar ölçümüdür. Örneğn, br küvettek su mktarı stok değerdr. Zra zamanın belrl br noktasında (saat te ölçtünüz) küvette mevcut su mktarı szn mevcut su stokunuzu verecektr. Musluktan akan su se, akım değerdr. Musluktan akan suyu dakkada kaç ltre su akıyor şeklnde ölçersnz (tanımda kullanılan zaman brm burada dakka olarak ele alınmıştır). Ekonomde akım ve stok değşkenler brbrleryle yakın lşk çersndedr. Akım değşkenler, stok değşkenlern zaman çersnde nasıl değşeceğn gösterrken, stok değşkenler se akım değşkenlern toplamını fade etmektedr. Hükümet borçları stok, bütçe açığı akım değşkendr. Br ekonomdek sermaye mktarı stok, yatırım mktarı akım değşendr. Breyn refahı stok değşkendr, gelr ve harcamaları (tasarrufu) akım değşkendr. Br ekonomdek şsz sayısı stok değşkendr, şn kaybeden kş sayısı akım değşkendr. Br ekonomde mll gelr akım değşkendr. Soru 1: Gayr Saf Yurtç Hasıla = 3000 Net Faktör Gelrler = 200 Yatırım (Brüt) = 500 Net Yatırım = 400 Dolaylı Vergler = 400 Mll Gelr bulunuz. GSMH = GSYİH + NFG se GSMH = = 3200 bulunur. GSMH Amortsmanlar = Net (saf) Mll Hasıla se NMH = 3200 (I brüt I net ) = 3100 Mll (Ulusal) Gelr = SMH Dolaylı Vergler = = 2700 YTL bulunur. 5

6 Soru 2: GSYİH= 6000 YTL C= 4000 YTL G=1100 YTL I brüt = 800 YTL I net = 200 YTL B s = 30 YTL se Net Yurtç Hasıla ve vergler ne kadardır? SMH = GSMH Amortsmanlar se SMH = C + G + I net + NX se burada NX ( Net Dış Fazla) blnmemektedr. Bulmak çn; GSYİH = C + I brüt + G + NX se 6000 = NX ve NX = 100 YTL bulunur. Bu değer SMH formülünde yerne yazarsak SMH = C + G + I net + NX ve buradan SYİH = 5400 YTL bulunur. Vergler nasıl bulunur? B s = T (G + TR) se Toplan kamu harcamaları 1100 YTL verlmş ve bütçe fazlası 30 YTL buradan vergler 1130 YTL bulunur. Soru 3: GSYİH = 6000 YTL Y D = 5100 YTL B d = 200 YTL C = 3800 YTL Dış Açık (M X) = 200 YTL se yatırımlar ne kadardır? M X = ( S I) + [T (G + TR)] se Y D = C + S se, 5100 = S ve buradan S=1300 YTL bulunur. 200 = ( S I) olur, buradan 200 = (1300 I) se I = 1300 YTL bulunur. 6