Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın No: 232 ISSN 1300-3933 Müdürlük Yayın No: 243 KERPE ARAġTIRMA ORMANI SAHĠL ÇAMI (Pinus pinaster Ait.) AĞAÇLANDIRMA ALANLARINDA ARALAMA ve ARTIM-BÜYÜME ĠLĠġKĠLERĠ Thinning and increment growth relations at Pinus pinaster Ait.plantaions in Kerpe Research Forest Gökhan ġener ÇEġĠTLĠ YAYINLAR SERĠSĠ NO: 17 T. C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KAVAK VE HIZLI GELĠġEN ORMAN AĞAÇLARI ARAġTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ ĠZMĠT-2004
ÖNSÖZ Kerpe AraĢtırma Ormanı Sahil Çamı (Pinus pinaster Ait.) Ağaçlandırma Alanlarında Aralama ve Artım-Büyüme ĠliĢkileri isimli bu çalıģma, Ġ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Ana Bilim Dalı Orman Hasılatı ve Biyometri Programı nda, Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıģtır. Yüksek lisans programının her aģamasında kendisiyle beraber çalıģmıģ olmaktan büyük bir haz duyduğum, danıģmanlığımı üstlenen, değerli görüģleriyle beni yönlendiren ve ufkumu geniģleten, Sayın Prof. Dr. Tahsin AKALP a bütün içtenliğimle öncelikle teģekkür ederim. Yüksek lisans dersleri süresince, kendilerinden ders almakla kendimi Ģanslı bir öğrenci olarak kabul ettiğim Sayın Prof. Dr. Ömer SARAÇOĞLU ve Sayın Prof. Dr. Ahmet TÜRKER e teģekkür etmeyi bir borç bilirim. Özellikle verilerin değerlendirilmesi aģamasında, SPSS yazılımı konusundaki yardımlarından dolayı Sayın Yrd. Doç. Dr. Serdar CARUS a çok teģekkür ederim. Yüksek lisans eğitimim boyunca, bana destek veren Sayın Ahmet DĠNER ve en sıkıģık anlarında bile yardımlarını esirgemeyen Sayın Dr. Sacit KOÇER e içtenlikle teģekkür ederim. ÇalıĢmam süresince imkanlarından yararlandığım ve halen çalıģmakta olduğum Kavak ve Hızlı GeliĢen Orman Ağaçları AraĢtırma Müdürlüğü ne çok teģekkür ederim. Arazi çalıģmalarında bana yardımcı olan Sayın Ergün ÖZTÜRK e teģekkür ederim. ĠZMĠT, Temmuz 2003 Gökhan ġener III
ĠÇĠNDEKĠLER 1. GĠRĠġ 5 2. MATERYAL VE YÖNTEM 8 2.1. Sahil Çamı (P.pinaster Ait.) Hakkında Genel Bilgiler 8 2.1.1. Botanik ve Anatomik Özellikleri 8 2.1.2. Teknolojik Özellikleri ve Kullanım Yerleri 8 2.1.3. YayılıĢı 9 2.1.4. Ġklim Ġstekleri 2.1.5. Toprak Ġstekleri 11 2.1.6. Ġdare Süresi 11 2.2. AraĢtırma Ormanı ve Nelder Deneme Deseni Hakkında Genel Bilgiler11 2.2.1. Coğrafi Konum 12 2.2.2. Toprak Özellikleri 14 2.2.3. Ġklim Özellikleri 14 2.2.4. Doğal Bitki Örtüsü 14 2.2.5. Deneme Deseni 16 2.3. Verilerin Elde Edilmesi ve Değerlendirilmesi 19 3. BULGULAR 29 3.1. MeĢcere KuruluĢu ve GeliĢimi 29 3.1.1. MeĢcere Boyu 29 3.1.1.1. YaĢa Göre GeliĢimi 29 3.1.1.2. Sıklığa Göre DeğiĢimi 29 3.1.2. MeĢcere Ağaç Sayısı 31 3.1.2.1. YaĢa Göre DeğiĢimi 32 3.1.2.2. Sıklığa Göre DeğiĢimi 32 3.1.3. MeĢcere Orta Çapı 36 3.1.3.1. YaĢa Göre GeliĢimi 36 3.1.3.2. Sıklığa Göre DeğiĢimi 38 3.1.4. Ağaç Sayılarının Çap Kademelerine Dağılımı 40 3.1.4.1. YaĢa Göre Dağılım 41 3.1.4.2. Sıklığa Göre Dağılım 43 3.1.5. MeĢcere Göğüs Yüzeyi 43 3.1.5.1. YaĢa Göre GeliĢimi 43 3.1.5.2. Sıklığa Göre DeğiĢimi 45 3.1.6. MeĢcere Hacmi 45 3.1.6.1. Kalan MeĢcerenin YaĢa Göre GeliĢimi 46 V
3.1.6.2. Kalan MeĢcerenin Sıklığa Göre DeğiĢimi 48 3.1.7. Ayrılan MeĢcere 48 3.2. Aralama ve Zamanı 50 4. TARTIġMA VE SONUÇ 56 ÖZET 62 SUMMARY 63 KAYNAKLAR 64 VI
1. GĠRĠġ Nüfus artıģıyla birlikte odun hammaddesi talebinde de artma olmaktadır. Bu artıģın sadece doğal ormanlardan karģılanması halinde ortaya çıkacak tablo, doğal ormanların odun hammaddesi üretimi yanında diğer fonksiyonları da göz önüne alındığında, tüm dünya için kabul edilebilir bir durum olmayacaktır. Bu nedenle, baģlıca amacın birim alan veriminin artırılmasına yönelik olduğu endüstriyel ağaçlandırmalar dünya gündemine gelmiģtir. Endüstriyel ağaçlandırmalarda üstün genetik vasıflı dikim materyali kullanılmak suretiyle ila 30 yıl gibi, doğal ormanlarla kıyaslandığında oldukça kısa sayılabilecek idare süreleri sonunda doğal ormanlara nazaran 40-50 kat fazla bir üretim gücüne eriģilebilmektedir. (BĠRLER 1995; TOLAY ve ark. 1988). Teknolojinin geliģmesi sonucunda odun yerine kullanılabilecek pek çok madde ve malzeme ortaya çıkmaktadır. Odun hammaddesi ile diğer ikame maddeleri arasındaki en belirgin fark, odunun güneģ enerjisi kullanılarak doğal bir iģlem (fotosentez) sonucu üretilmesine karģılık, diğer ikame maddelerinin üretiminde önemli ölçüde elektrik enerjisi kullanılmasıdır. Örneğin, odun malzemenin üretiminde ortalama 580 kwh/ton enerji tüketildiği halde, odun yerine kullanılabilen alüminyum malzeme üretiminde 126 kat fazla olarak 73080 kwh/ton enerji tüketilmektedir. Her yıl 3 milyon ton odun malzeme yerine aynı miktarda alüminyum malzemenin ikame edilmesi halinde, yılda yaklaģık 220 milyar kwh enerji fazladan tüketilecek demektir (BĠRLER 1995). Odun hammaddesi üretimindeki açığı ithalat yolu ile karģılamak ise, son derece pahalıya mal olacaktır. Ülkemizde beklenen üretim açığının 2020 yılında yaklaģık 42 milyon m 3 düzeyini aģacağı tahmin edilmektedir. Günümüzde 150 US$/m 3 düzeyinde olan odun ithalat maliyetinin sabit kalacağının kabul edilmesi halinde bile, odun ithalatı için 2020 yılında 6.37 milyar US$ civarında döviz harcamak gerecektir. Ġthalatın odun hammaddesi olarak değil de, mamul veya yarı mamul ürün olarak yapılması halinde ülkeye olan faturası daha da artacaktır (BĠRLER 1995). Bilindiği gibi, fotosentez yolu ile odun üretim iģlemi sırasında havadaki CO 2 alınmakta ve açığa çıkan oksijen tekrar havaya verilmektedir. Halbuki, hem diğer ikame malzemelerinin hem de elektrik enerjisinin üretiminde açığa çıkan emisyonlar çevrenin kirlenmesine ve tahrip olmasına neden olmaktadır (BĠRLER 1995). Ġkame maddelerinin üretiminde kullanılan yüksek maliyetli enerji, fosil enerji kaynaklarını da tüketmektedir. Ayrıca ikame maddelerinin pek
çoğu eninde sonunda tükenmek veya son derecede pahalı üretilmek durumundadır. Odun hammaddesi üretimi ise, çevre için yararlı ve doğal bir iģlev olması yanında, yenilenebilir ve sürdürülebilir niteliktedir. Bütün bu nedenlerden dolayı, odun yerine büyük ölçüde farklı ikame maddelerinin kullanılması sürdürülebilir ve ucuz bir seçenek olarak gözükmemektedir. Uzun dönemde, sürdürülebilir ve ucuz olması nedeniyle, odun hammaddesi üretimini artırmanın yollarını bulmak daha doğru olacaktır. Bu nedenle, giderek artan odun hammaddesi talebinin karģılanmasında endüstriyel ağaçlandırmalar yolu ile yaratılan yüksek üretim gücünden yararlanmak alternatifsiz bir çözüm olarak görülmektedir (BĠRLER 1995). Endüstriyel ağaçlandırmalar yapmanın temel amacı, kısa idare süreleri içerisinde birim alandan daha fazla odun üretimi elde etmektir. Bu nedenle, odun hammaddesine olan ve gittikçe artan talebi karģılamak üzere yapılan endüstriyel ağaçlandırmalarda kısa idare süreleri içinde gösterdikleri üstün verim gücü nedeniyle, hızlı geliģen türler ön plana çıkmaktadır. Hızlı geliģen türler elveriģli yetiģme ortamı koģullarında, bu sahaları verdikleri hacim itibariyle en iyi Ģekilde değerlendiren türlerdir (ÜRGENÇ 1972). Bunun yanında, endüstriyel ağaçlandırmalar doğal ormanların korunması üzerinde olumlu bir etki de yaratmaktadır. Oldukça kısa sayılabilecek bir idare süresine sahip olan ve yılda ortalama 8-15 m 3 /ha lık verim sunabilen Sahil Çamı, ülkemiz koģullarına gösterdiği baģarılı adaptasyon nedeniyle, ülkemizde de üzerinde önemle durulan bir türdür. Sahil Çamı asıl olarak ağaçlandırma yoluyla yetiģtirilmektedir. Bunun örneği Fransa ve diğer birçok Akdeniz ülkesiyle Güney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanda da görülmektedir. Bu ülkelerde, anavatanına benzer klimatik koģullarda en iyi geliģmesini göstermektedir (ANON 1982). Güney Afrika da yapılan bir araģtırmada, Sahil Çamı nın I. bonitette, 54 m 3 /ha/yıl gibi oldukça yüksek bir artım yaptığı saptanmıģtır (THERON 1967). Yurdumuzda ilk olarak, 1888 yılında Ġstanbul-Terkos da kumul hareketini durdurma amacıyla, Fransızlar tarafından Land orijinli Sahil Çamı ile küçük meģcereler yetiģtirilmiģtir. Bu meģcereler üzerinde yapılan ölçme ve gözlemler Sahil Çamı nın ülkemiz için ümit verici bir tür olabileceğini göstermiģtir. Daha sonra, 1953 yılı ilkbaharında, Belgrad Ormanı-Burunsuz, Çanakkale-Kalabaklı yörelerinde, daha sonraki yıllarda ise TaĢdelen-Alemdağ yöresi ve Büyükada yangın alanında, 2mx2m dikim aralığı kullanılarak Gironde, Toulon ve Ġspanya orijinli toplam 18500 adet Sahil Çamı fidanı dikilmiģtir. 1954 yılı sonbaharında, Burunsuz yöresine benzer Ģekilde 2mx2m dikim aralığı kullanılarak 1680 adet Korsika orijinli 6
Sahil Çamı fidanı daha dikilmiģtir.(anon 1982; AKALP 1982). Sahil Çamı ülkemizde, bu türün yetiģme ortamı isteklerine uygun olan Marmara, Ege ve Batı Karadeniz de iyi bir geliģim göstermektedir. Yapılan deneme ve araģtırmalar sonunda elde edilen verilere dayanarak bölgesel bazda bakıldığında: Akdeniz Bölgesi nde yerli türler ile mukayeseli olarak denemelere katılan Sahil Çamı nın kumul sahalarda baģarı ile kullanılabileceği ortaya çıkmıģtır. Ege Bölgesi nde, Fethiye, Datça ve Muğla daki denemelerde Sahil Çamı yerli türlerimize üstünlük sağlamıģtır. Bölge genelinde kireçsiz ve az kireçli topraklarda Sahil Çamı yerli türlerimizden daha iyi geliģim göstermektedir. Marmara Bölgesi deneme alanlarının ve denemede kullanılan türlerin en geniģ tutulduğu bölgedir. Deneme sonuçlarına göre; Kocaeli Yarımadası nın güneyinde kalan bazı alanlar, Trakya yöresinin doğusu (Çatalca, Vize, Terkos) ve Marmara Denizi nin güneyinde kalan bölgelerde Sahil Çamı, yerli ve yabancı diğer türlere göre üstünlük sağlamıģtır. Ayrıca, Trakya yöresinin Karadeniz e bakan yamaçlarında Pinus radiata nın ardından en iyi geliģimi Sahil Çamı göstermektedir. Karadeniz Bölgesi deneme alanlarından Ünye ve Bafra da Pinus radiata iyi geliģim göstermekle birlikte, Sinop denemelerinde Sahil Çamı üstünlük sağlamıģtır. Yapılan araģtırmalar sonucunda Sahil Çamı ve diğer hızlı geliģen türler için en uygun bölgelerin Marmara, Ege ve Batı Karadeniz olduğu görülmektedir (ġġmġek ve ark. 1985(a); ÖZTÜRK 1998). Ülkemiz açısından önemli bir hızlı geliģen tür olan Sahil Çamı nın, değiģik aralık-mesafelerde göstereceği büyüme performanslarını ortaya koymak ve aralama müdahalesi gerektiriyorsa bu müdahalelerin zamanını belirlemek, baģlangıçta kullanılacak olan aralık-mesafenin seçiminde son derece yararlı olacaktır. Ayrıca, araģtırma sonucunda ortaya çıkacak sonuçlar, hem uygulanacak silvikültürel iģlemleri hem de elde edilecek ürünlerin kalitesi ve miktarını göz önünde bulundurarak, piyasa taleplerini karģılamak üzere endüstriyel ağaçlandırmaların ekonomik planlamasının yapılmasına da katkı sağlayacaktır. Aralama tüm ağaç türleri için oldukça önemlidir. Ancak; meģcerenin genel bakımlılık durumu, ağaç türü, yetiģme ortamı ve meģcere kuruluģ Ģekli gibi etmenler nedeniyle zamanı konusunda kesin rakamlar vermek her zaman mümkün olmamaktadır (SAATÇĠOĞLU 1971). DeğiĢen talep ve teknolojik koģulların bir sonucu olarak artık, meģcerenin kuruluģtaki dikim sıklığı, elde edilecek ürünün kalite ve miktarı konularında yeni düģünceler ortaya çıkmaktadır. DeğiĢik dikim sıklığına sahip meģcerelerin geliģimlerinin incelenmesi ve aralama zamanlarının 7
belirlenebilmesi, bu yeni tartıģmalara da katkı sağlayacaktır. Bu çalıģma ile, on beģ değiģik dikim sıklığına sahip Sahil Çamı meģcerelerinin geliģimlerinin incelenmesi ve her bir aralık-mesafe grubu için ilk aralama zamanının ortaya konması amaçlanmıģtır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Sahil Çamı (P.pinaster Ait.) Hakkında Genel Bilgiler ÇalıĢmamıza konu olan Sahil Çamı ülkemizde en fazla kullanılan hızlı geliģen yabancı tür olma özelliğine sahiptir. Sahil Çamı nın botanik, anatomik, teknolojik özellikleri, yayılıģı, iklim ve toprak istekleri ve idare süresi ile ilgili bilgiler aģağıda sunulmuģtur. 2.1.1. Botanik ve Anatomik Özellikleri Coniferae sınıfının Pinaceae familyası Pinus cinsine dahil olan Sahil Çamı, gençlikte piramidal, ileri yaģta dağınık tepeli bir ağaçtır. Ġki iğne yapraklı çamlardandır. Kabuk kalın, derin çatlaklı, kırmızı-kahverengidir. Genç sürgünler kırmızı renkli ve çıplaktır. Ġğne yapraklar kalın, parlak yeģil, uçları sivri-batıcı kenarları ince diģlidir. Yaprak kını uzun ve koyu renklidir. Yapraklar -20 cm uzunluğundadır. Sarı renkli erkek çiçekler silindiriktir. Çok sayıda olup uzun sürgünlerin dip tarafında büyük kümeler halinde bulunurlar. Kırmızımtrak-kahverengindeki kozalaklar saplıdır. Kozalağın sivri ucu meyilli olarak aģağıya yönelmiģtir. Kozalak tam simetrik değildir. Kalkan piramidaldir, yatay pervazlar keskin kenarlıdır. Kozalağın ıģık gören tarafında göbek (umbo) pek fazla geliģmiģ, çıkıntılıdır. 7-8 mm uzunluğundaki tohumun bir yüzü verniklenmiģ gibi parlak siyah renklidir, uzun bir kanadı vardır. Odunu bol reçinelidir (YALTIRIK 1993). Gövdedeki boyuna traheidlerde spiral kalınlaģma yoktur. Ġlkbahar odunu traheidlerinin radyal zarları üzerinde yer alan kenarlı geçitler büyük, yaz odununda bulunanlar daha küçüktür. Nadiren teğet yüzeylerde küçük kenarlı geçitler bulunur. Reçine kanalı içeren öz ıģınları dıģında kalanlar tek sıralıdırlar. Basit geçitler pinoid tipte ve 1-4 sayıdadır. Boyuna paranģim hücreleri yoktur. Ġnce zarlı salgı hücrelerini içeren reçine kanalları büyük 200-300 mikron geniģliğinde ve özellikle ilkbahar odunundan yaz odununa geçiģte lokolize olmuģlardır (AS 1992). 2.1.2. Teknolojik Özellikleri ve Kullanım Yerleri Sahil Çamı nın, özgül ağırlık, hacim yoğunluk değeri, radyal-teğet 8
ve hacimsel çekme yüzdeleri, liflere paralel ĢiĢme yüzdesi, liflere paralel doğrultudaki basınç, çekme ve makaslama direnci ve eğilme direnci gibi bazı teknolojik özelliklerine ait veriler Tablo 1 de sunulmuģtur. Sahil Çamı, kraft hamuru ve kağıt imali için uygun anatomik ve teknolojik niteliklere sahiptir. Yonga levha sanayii için de yeterli özelliklere sahip bir hammadde kaynağı olan Sahil Çamı, ambalaj ve palet yapımında da kullanılmaktadır (BĠRLER 1974; FAO 1973; FAO 1977). Tablo 1. Sahil çamı odununun bazı teknolojik özellikleri Özgül Ağırlık Liflere Paralel (g/cm 3 ) Şişme Yüzdeleri (%) Tam Kuru 0.42 Radyal 3.52 Hava Kurusu 0.45 Teğet 5.43 Hacim Yoğunluk (g/cm 3 ) 0.38 Hacimsel 9.87 Çekme Basınç Direnci (kg/cm 2 ) Radyal 3.35 333.45 Teğet 5.16 Çekme Direnci (kg/cm 2 ) Hacimsel 8.97 345.83 Eğilme Direnci (kg/cm 2 ) 442.2 Makaslama Direnci (kg/cm 2 ) 64.3 Kaynak: ERTEN, P., SÖZEN, R. 1988 2.1.3. YayılıĢı Sahil Çamı, Güneybatı Avrupa ve Kuzeybatı Afrika da 31 ve 46 kuzey enlemleri ile 9 batı ve 13 doğu boylamları arasında doğal yayılıģ gösterir. Bu sınırlar içinde vatanı genellikle Akdeniz çevresidir. Güneybatı Fransa nın Atlantik sahillerinde, Cezayir, Tunus ve Ġtalya da sahilde, Portekiz, Ġspanya, Fas ve Korsika da sahile yakın iç kısımlarda ve yükseklerde görülür. Korsika da Pinus nigra ile birlikte maki sınırının üzerinde 00-1600 m lerde bulunabilmektedir. Ġspanya da 1200 m ye çıkmaktadır. Fas ta, Atlas Dağları nda dikey yayılıģının uç noktasına 2000 m lerde ulaģtığı da bilinmektedir (ANON 1982; ġġmġek ve ark. 1974). Hızlı geliģen türlerle endüstriyel ağaçlandırma yapılması düģüncesinin çok daha önce baģlatıldığı ülkelerde, yapılan bu ağaçlandırmalarda kitle üretimine geçilmiģ bulunulmaktadır. BaĢta Brezilya olmak üzere Yugoslavya, Ġspanya, Fransa, Portekiz, Avustralya ve Yeni Zelanda bu konuda öncü durumundadır. Örneğin, 2000 hektar doğal Sahil Çamı ormanı bulunan Fransa, ağaçlandırmalarla bu rakamı 1 milyon hektara çıkarmıģ olup, üretime açılan ormanlardan yılda ortalama 4 milyon m 3 odun hammaddesi üretmektedir. Bunun yanı sıra Fransa ile aynı yıllarda Sahil Çamı ile ağaçlandırma yapmaya baģlayan Portekiz 900000 hektar, Ġspanya 950000 hektar endüstriyel ağaçlandırmayı gerçekleģtirmiģtir (ÖZTÜRK 9
1998). 1997 yılında yapılmıģ olan orman envanteri sonuçlarına göre, ülkemizde hızlı geliģen yabancı türler ile kurulmuģ ormanlık alanların büyüklükleri : Pinus taeda 17 hektar, Pinus radiata 1 692 hektar, Pseudotsuga menziesii 140 hektar, Eucalyptus camaldulenis 3 263 hektar olup, en büyük alanı 53901 hektar ile Sahil Çamı kaplamaktadır (ÇALIġKAN 1998). 2.1.4. Ġklim Ġstekleri Sahil Çamı nın en geniģ meģcereleri Fransa nın güneybatı kıyısında, Portekiz in batı kıyısında ve Ġspanya nın kuzey kıyısında bulunmakta olup, bu yörelerde ılıman okyanus iklimi görülmektedir. Fransa nın Land bölgesinde yıllık ortalama yağıģ 700 ile 1220 mm, Portekiz de 800 mm, Ġspanya nın kuzey sahillerinde ise 0-1200 mm dir. Fransa nın Land bölgesinde yıllık ortalama sıcaklık 12.8 o C, yaz ayları ortalaması 15 o C, kıģ ayları en düģük sıcaklık ortalaması ise 7.8 o C olup, kaydedilmiģ en düģük mutlak minimum sıcaklık 22 o C dir. Ġspanya nın kuzey sahillerinde ve Portekiz de daha düģük sıcaklıklar kaydedilmiģtir (SCOTT 1962; ġġmġek ve ark. 1985(b)). Avrupa nın dıģında, Güney Afrika ve Yeni Zelanda da Sahil Çamı ile yapılan ağaçlandırma alanlarındaki iklim değerleri de bu verilere benzerlik göstermektedir (ġġmġek ve ark. 1985(b)). Yukarıdaki yetiģme yerleri dıģındaki doğal yayılıģ alanlarında, özellikle Korsika da, Akdeniz iklimi hakimdir. KıĢlar ılık ve yağıģlı yazlar ise sıcak ve kuraktır. Yıllık ortalama sıcaklık 16 C, en düģük sıcaklık C ve en yüksek sıcaklık +35 C dir. Yıllık ortalama yağıģ 630-1270 mm arasında değiģmekle birlikte, yağıģ genellikle vejetasyon aylarının dıģında görülmektedir. Dolayısıyla vejetasyon süresi içinde mutlak bir yaz kuraklığı bulunmaktadır (ANON 1982; ġġmġek ve ark. 1974). Sahil Çamı nın dona dayanıklı çeģitli orijinleri araģtırılmıģtır. Nancy de dona dayanıklılık için geniģ bir deneme kurulmuģtur. Bu araģtırmada Cezayir orijinli sahil çamlarının hiçbiri Ģiddetli kıģ soğuklarına dayanamamıģtır. Alçak rakımlarda yetiģen Akdeniz orijinleri %20-28, Portekiz orijinleri %60, Ġspanya ve Fas orijinleri %75-85 ve Land orijinleri %80 in üzerinde canlı kalabilmiģlerdir (ANON 1982). Portekiz de yetiģen Sahil Çamı don zararlarına karģı Land bölgesi Sahil Çamı na nazaran daha hassas, Korsika ve Fas dağlarındaki Sahil Çamı meģcereleri ise Ģiddetli don ve kar kırmalarına karģı dayanıklı durumdadır (SCOTT 1962; ġġmġek ve ark. 1985(b)).
2.1.5. Toprak Ġstekleri Sahil Çamı nın en belirgin özelliği, pek az orman ağacının yetiģebileceği verimsiz, fakir topraklarda, özellikle kumlu topraklarda yetiģmeye uygun oluģudur. Buna örnek olarak, Fransa nın Land bölgesi, Batı ve Güney Avustralya nın verimsiz, kumlu toprakları ile Güney Afrika nın yaz ayları yağıģlı olan zonların dıģında kalan fakir topraklı dağlık Cape Province bölgesi gösterilebilir (ANON 1982; SCOTT 1962; ġġmġek ve ark. 1985(b)). Sahil Çamı, iyi ve orta drenajlı asidik topraklarda çok iyi geliģim göstermektedir. Yaz kuraklığına ve kuru toprak koģullarına karģı oldukça toleranslıdır. Bunlara karģılık, toprakta bulunan kireçten kaçınmaktadır (ġġmġek ve ark. 1985(a)). Gaskonya nın düzlük iç kısımlarında olduğu gibi asitli, zayıf drene olmuģ topraklarda ve Ġspanya da toprağın yaz kuraklığından etkilenip kuruduğu yerlerde de mevcuttur. Toprak istekleri fazla olmamakla birlikte kumlu, alüviyal ve iyi geçirgenliğe sahip hafif topraklarda çok iyi geliģme yapabilmekte, derinlere kadar inen kazık kök sistemi geliģtirmektedir. Ağır ve killi topraklarla, karbonatların serbest halde bulunduğu topraklardan ise kaçmaktadır. Bazı Kuzey Afrika orijinlerinde bunun istisnasına rastlandığı da kaydedilmektedir. Fransa da Castanetum Zonu nun tipik bitkisi olarak tanınmakla birlikte kumlu ve çorak fundalık arazide de öncü olarak görülmektedir (ANON 1982). 2.1.6. Ġdare Süresi Ülkemizdeki Sahil Çamı meģcerelerinin idare süreleri I. bonitet için 30, II. Bonitet için 40 ve III. bonitet için 50 yıl olarak belirlenmiģtir (BĠRLER ve YÜKSEL 1983). Bu çalıģmada, Sahil Çamı meģcerelerinde ana amacın kaliteye dönük bir üretimin değil, birim alandan en yüksek miktarda odun hammaddesi elde etmeyi amaçlayan bir üretim olduğu belirtilerek, idare süresinin tayininde, birim alanda en yüksek genel ortalama artımı sağlayan meģcere yaģı ana kriter olarak benimsenmiģtir. Bu yaģ, aynı zamanda ortalama artımın cari artımla kesiģtiği yaģtır. 2.2. AraĢtırma Ormanı ve Nelder Deneme Deseni Hakkında Genel Bilgiler Bu çalıģma, Kavak ve Hızlı GeliĢen Orman Ağaçları AraĢtırma Müdürlüğü ne bağlı Kerpe AraĢtırma Ormanı nda yürütülmüģtür. AraĢtırma Ormanı nın coğrafi konumu, toprak özellikleri, iklim özellikleri ve doğal 11
bitki örtüsü ile ilgili bilgiler aģağıda sunulmuģtur. 2.2.1. Coğrafi Konum AraĢtırma Ormanı, Kocaeli ili Kandıra ilçesine bağlı Kerpe Köyü sınırları içerisinde ve köy merkezinin batısında yer almaktadır (Harita1). AraĢtırma Ormanı, FAO tarafından desteklenen TUR 71/521 Özel Fon Projesi çerçevesinde yürütülen endüstriyel ağaçlandırmalar temel uygulamaları ile kurulmuģtur. Ayrıca, hızlı geliģen türler ile ilgili kültür tekniklerini ve tür orijin çalıģmalarını içeren ağaçlandırmalar da yapılmıģtır (ZENGĠN 1987). Ağaçlandırma çalıģmaları 1973 yılı ilkbaharında baģlamıģ, 1973-74 te 192 ve 1974-75 te 394 hektar ağaçlandırma yapılmıģtır. AraĢtırma Ormanı 586 hektar olup, deniz kenarları ve dere içlerinde, sahanın önceki halini yansıtan yaklaģık 0 hektarlık yapraklı ağaç ve ağaççıklarla kaplı saha ile birlikte, genel saha toplamı 700 hektar civarındadır. Sahada Sahil Çamı, Pinus radiata, ve Pseudotsuga menziesii ağaçlandırmaları mevcuttur. Sahil Çamı %60 lık oran ile en büyük paya sahiptir. Pinus radiata %20, Pseudotsuga menziesii % ve diğerleri % paya sahiptirler (ANON 1977). 12
Harita1. Kerpe araģtırma ormanı ve deneme alanları 13
2.2.2. Toprak Özellikleri Yazları sıcak, kıģları serin yarı nemli mezotermik iklim koģullarında geliģim gösteren Kerpe AraĢtırma Ormanındaki topraklar; anakaya, topoğrafya ve vejetasyona bağlı olarak değiģik geliģim tipleri göstermektedir. OluĢumun volkanik anakaya üzerinde yer aldığı, sığ toprakların bulunduğu ve bir çok yerde kayaların yüzeye çıktığı yerler istisna olmak üzere, toprak genellikle derindir. Tekstür genellikle ince veya çok incedir. Bazı profillerde %90 a ulaģsa da, ortalama % 30-60 kil içeriğine sahiptir. Sahanın büyük bir kısmının kalkerli jeolojik yapı üzerinde geliģmiģ olmasına rağmen toprağın ph si genellikle hafif asit-asit arasındadır. Organik madde içeriği, özellikle %15 oranına ulaģtığı üst horizonlarda, yüksektir (GADDAS 1976). 2.2.3. Ġklim Özellikleri Kerpe de meteoroloji istasyonu bulunmamaktadır. En yakın meteoroloji istasyonu Kerpe nin 8 km güneyinde bulunan Kandıra meteoroloji istasyonu olup, bu istasyona ait iklim verileri Tablo 2 de verilmiģtir. Tablo incelendiğinde görüleceği gibi yörede yıllık ortalama sıcaklık 14.5 o C, yıllık ortalama yağıģ ise 17.4 mm dir. Yılda ortalama yağıģlı gün sayısı 115.5 olup yağıģlı geçen gün sayısı ortalama 15.6 ile en fazla Ocak ayında, en az yağıģlı gün sayısı ise ortalama 4.6 ile Ağustos ayında görülmektedir. YağıĢlı gün sayısının en fazla Ocak ayında olmasına karģın, yağıģ miktarı bakımından 165.4 mm lik ortalama ile Aralık ayı en fazla yağıģ alan aydır. Yıllık ortalama bağıl nem %68 dir. Yörenin iklim özelliklerinin Sahil Çamı nın genel iklim isteklerine uygun olduğu anlaģılmaktadır. 2.2.4. Doğal Bitki Örtüsü Yörede hakimiyet gösteren baģlıca üç doğal tür vardır: Castanea sativa, Quercus cerris (az miktarda da Quercus frainetto ve Quercus petrea) ve Fagus orientalis. Sahanın güneybatısındaki volkanik zonda, derin topraklar üzerindeki bir miktar meģe ve kestane ile, kuzeye bakan yamaçlardaki derin ve rutubetli sahalarda Rhododendron ponticum üzerinde dominant olan Fagus orientalis ile birlikte dominant türler Laurus nobilis, Arbutus unedo ve Tilia argentea dır (GADDAS 1976). 14
Tablo 2. Kandıra meteoroloji istasyonuna ait iklim verileri Kandıra Rasat AYLAR Meteorolojik Elemanlar Süresi (yıl) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yıllık Ort. Sıc. (C o ) 15 6.6 7.0 8.4 12.3 17.0 21.0 23.0 22.2 19.5 15.7 12.4 8.8 14.5 Ort. Düş. Sıc. (C o ) 15 1.7 1.7 2.7 5.9.2 13.7 15.5 15.8 12.9 9.6 6.7 3.5 8.3 Ort. Yük. Sıc. (C o ) 15 11.2 11.6 13.7 18.0 22.6 26.7 28.7 27.9 25.8 21.4 18.0 13.8 19.9 Ort. Buh. Bas(mb) 9 6.6 6.6 7.2 9.2 12.4 15.8 18.3 17.4 15.2 12.0 8.4 7.1 11.4 Ort. Bağ. Nem (%) 9 70.0 69.0 68.0 68.0 67.0 66.0 68.0 68.0 69.0 69.0 69.0 68.0 68.0 En Düş. Bağ. Nem (%) 18 17.0 15.0 11.0 11.0 15.0 14.0 19.0 15.0 17.0 13.0 17.0 21.0 11.0 Ort. Yağış (mm) 26 143.6 90.8 1.4 63.2 47.6 43.2 42.6 62.1 84.8 132.9 129.8 165.4 17.4 Yağ. Gün Say. 25 15.6 13.8 13.3 9.6 8.0 5.4 3.8 4.6 6.4 9.6 12.2 15.1 115.5 Ort. Rüz. Kuv. (bofor) 15 1.8 1.9 1.8 1.7 1.6 1.6 1.6 1.6 1.5 1.6 1.6 1.7 1.7 Hakim Rüz. Yönü 15 NW NW N N N N N N N N N N N Kaynak: METEOROLOJĠ ĠġL. GEN. MÜD. 1994 15
2.2.5. Deneme Deseni Ormanda üretim denemelerinin düzenlenmesinde bazı güçlüklerle karģılaģılmaktadır. Üretim, birim alan üzerinden belirlenmektedir. Bu yüzden, deney biriminin de bir alan ünitesi olması gerekmektedir. Orman ekosisteminde genellikle en önemli öge olan ağaçlar ölçülmekte veya sayılmaktadır. Ağacın yaģamı ve dolayısıyla ürünün olgunlaģma süreci oldukça uzundur. Denemelerin uzun süre devam etmesi ve bu zaman süresince ortaya çıkabilecek kayıplara karģı tekrar sayısını artırma isteği denemedeki parsel sayısını ve blok büyüklüğünü artıran nedenlerdir. GeniĢ bloklarda toprak özelliklerini benzer tutmak çok zor olduğundan, hasılat araģtırmalarında blok büyüklüğünü mümkün olduğu kadar küçülten düzenlerin tercihi zorunlu olmaktadır (KALIPSIZ 1982; GÜNEL 1981). Türlere göre değiģmekle birlikte, genellikle doğal gençleģtirme alanlarında ilk yıllarda hektarda -20 bin arası fidan bulunabilmekte bu sayı ileriki yıllarda 200-500 e kadar inmektedir. Bu durumda, genç meģcerede deneme alanı genellikle 1-4 m 2 olabildiği halde yaģlı meģçerede 0.1-1.0 hektar arasında olabilmektedir. YaĢlı meģçerede, örneğin beģ iģlemli (faktörlü) ve üç yinelemeli bir deneyde, 5x3=15 deney ünitesi için doğal koģullar bakımından homojen olan en az 1.5-15.0 hektar büyüklüğünde orman alanına gerek duyulmaktadır. Bu büyüklükte homojen bir alanın bulunması, gençlik döneminde içerdiği çok sayıda fidanın ölçülmesi, deneyin 50-150 yıl kesintisiz izlenmesi ve bulgular için bu kadar uzun süre beklenmesi genellikle gerçekleģtirilememekte ve akılcı da bulunmamaktadır. Bu yüzden, değiģik araģtırma amaçları için hazırlanmıģ olan baģlıcaları, eģ yapma düzeni, raslantı parselleri, raslantı blokları, latin karesi, bölünmüģ parseller ve bloklar v.b. olan çeģitli deneme düzenleri ortaya konmuģtur. Bunlardan birisi de, dikim aralığı denemelerinde fidan aralıklarının kademeli olarak artırılması suretiyle, daire dilimi veya kare biçimindeki bir alana değiģik büyüklükte ve çok tekrarlı deneme alanlarının kurulmasıdır (KALIPSIZ 1982). Bu çalıģma, klasik tip deneme desenlerinden farklı bir uygulama olan Nelder Deneme Deseni üzerinde yapılmıģtır. AraĢtırmamıza konu olan Nelder Deneme Deseni, 4 tekrarlı olarak Kerpe AraĢtırma Ormanı nda 16 no lu bölmede kurulmuģtur. Desen, merkezleri birbirine zıt yönlerde yarım dairelerden meydana gelmektedir (ġekil 1). Her fidan için 3 ila 77 m 2 arasında değiģen büyüme alanları bırakılacak Ģekilde oluģturulmuģtur. Deneme deseninde 15 değiģik aralık-mesafe kullanılmıģtır ve hektardaki ağaç sayısı 129 ila 3344 arasında değiģmektedir.. Aralık-mesafe, ağaç sayısı 16
ve büyüme alanına iliģkin bilgiler Tablo 3 te verilmiģtir. Merkezden çevreye doğru, hem sıralar arası hem de sıralar üzerindeki dikim noktaları arasındaki mesafeler artmaktadır. Denemenin kuruluģu sırasında arazide mevcut orman örtüsü D8H CAT paletli traktöre önden bağlı tarak ile temizlenmiģ ve ardından disklenerek saha dikime hazır duruma getirilmiģtir. Dikimi izleyen ilk yıl iki kez, daha sonra iki yılda birer kez olmak üzere sıra aralarında diskaro, makinanın giremeyeceği dar dikim sıklıklarında ise çapa ile bakım yapılmıģtır. Dikimi izleyen günlerde ve ilk kıģın sonunda vejetasyon dönemine girilmeden gerekli gözlemler yapılmıģ, kuruyan fidanların boģlukları tamamlama dikimleriyle doldurulmuģtur (AYBERK ve ark. 1998) Tablo 3. Nelder deneme deseninde aralık-mesafe gruplarına iliģkin bilgiler Aralık-Mesafe Grupları No Dikim Aralığı (mxm) Fert Başına Büyüme Alanı (m 2 ) Ağaç Sayısı (adet/ha) 1 1.41 x 2.12 2.99 3344 2 1.59 x 2.38 3.77 2653 3 1.78 x 2.67 4.76 20 4 2.00 x 3.00 6.00 1667 5 2.25 x 3.36 7.57 1321 6 2.53 x 3.78 9.55 47 7 2.84 x 4.24 12.06 830 8 3.18 x 4.78 15.20 658 9 3.58 x 5.36 19.18 522 4.02 x 6.02 24.20 414 11 4.51 x 6.77 30.53 328 12 5.07 x 7.59 38.50 260 13 5.70 x 8.51 48.59 206 14 6.40 x 9.58 61.29 164 15 7.19 x.76 77.36 129 Nelder Deneme Deseni ile, dar mesafede değiģik dikim aralıklarını bir arada bulundurmak mümkün olduğundan, toprağın homojenliği konusunda avantaj sağlanmaktadır. Özellikle dikim sıklığının büyüme üzerine etkileri konusunda çalıģıldığında, homojen yapıda bir arazide çalıģmak, dikim sıklıkları arasında karģılaģtırma yapılacağı düģünüldüğünde, son derece önemlidir. Bu nedenle, sağladığı dar alan avantajı nedeniyle diğer klasik tip deneme desenlerine nazaran kolaylık sağlamaktadır. GeniĢ alanlarda çalıģılması durumunda toprak homojenliği yönünden sorunlarla 17
ġekil 1. Nelder deneme deseni kuruluģ planı 18
karģılaģılabildiği gibi, ayrıca fidan sayısı ve dikim giderleri de artmaktadır. Arazi geniģliği, fidan sayısı, dikim maliyeti, homojenliğin sağlanması gibi konulardaki sorunları azaltmaya dönük olarak ortaya konulan Nelder Deneme Deseni, Kerpe AraĢtırma Ormanı içinde, Sahil Çamı için 4 yinelemeli olarak düzenlenmiģ ve araziye uygulanmıģtır. Deneme 1975 yılı sonbaharındakurulmuģ olup, Hendek Fidanlığından getirilen orijini belli olmayan 1 yaģlı Sahil Çamı fidanları kullanılmıģtır (AYBERK ve ark. 1998). Deneme parsellerinde, Ģimdiye kadar herhangi bir müdahale yapılmamıģtır. 2.3. Verilerin Elde Edilmesi ve Değerlendirilmesi Bu çalıģmada, Nelder Deneme Deseni kullanılarak, Ġzmit Kavak ve Hızlı GeliĢen Orman Ağaçları AraĢtırma Müdürlüğü tarafından 1975 yılında 4 yinelemeli olarak kurulmuģ olan Sahil Çamı denemelerine ait, 6, 8, 9,, 11 ve 27. yaģlara denk gelen altı ölçüm yılına ait veriler kullanılmıģtır. AraĢtırmamızda kullanılan sırasıyla 6, 8, 9, ve 11. yaģlara denk gelen 1979, 1981, 1982, 1983 ve 1984 yıllarına ait çap ve boy verileri, Ġzmit Kavak ve Hızlı GeliĢen Orman Ağaçları AraĢtırma Müdürlüğü tarafından, yoğun kültür metodları ile tesis edilen değiģik sıklıktaki Pinus pinaster ağaçlandırmalarından elde edilen ölçüm değerleridir (AYBERK ve ark. 1998). 2000 yılında ise; çap, boy, tepe uzunluğu ve tepe geniģliğine ait veriler, bu çalıģma kapsamı içinde yapılan ölçümler sonucu elde edilmiģtir. Deneme parsellerinde 19 ıģın ve 17 sıra bulunmakta, baģtan ve sondan ikiģer ıģın ayırım zonunu oluģturmaktadır. Aynı Ģekilde ilk ve son sıra yine ayırım zonudur. Ġlk beģ ölçüm yıllarına ait veriler; 1 ve 3. parsellerde 3, 5, 7, 9, 11, 13 ve 15. ıģınlardan, 2 ve 4. parsellerde 4, 6, 8,, 12, 14 ve 16. ıģınlardan elde edilen veriler olduğundan, 2000 yılı ölçmeleri de aynı ıģınlar üzerinde yapılmıģtır. Böylece, her parselde 7 Ģer olmak üzere toplam 28 ıģın üzerindeki fertlere ait ölçümler değerlendirilmiģtir. Dört deneme parselinde yapılan ölçümler sonucu elde edilen boy değerleri kullanılarak yapılan varyans analizi ile, verilerin aynı topluma ait olup olmadığının, diğer bir ifadeyle, bu dört parselin bonitetleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığının denetimi yapılmıģtır. 6-11 ve 27. yaģlara ait analiz sonuçları, dört deneme parselinin aynı bonitette olduğunu ve aralarında istatistiksel anlamda farklılık olmadığını göstermiģtir. Dolayısıyla, dört deneme parseline iliģkin ölçümler aynı toplumdan alınmıģ rasgele örnekler olarak kabul edilmiģ ve değerlendirmelerde kullanılmıģtır (Tablo 4). Elde edilen veriler yardımı ile baģlangıçta sahada bulunan ağaç 19
sayısı (adet/ha), her ölçümde sahada mevcut ağaç sayıları (adet/ha), meģcere göğüs yüzeyi orta ağaç çapı (cm), meģcere göğüs yüzeyi (m 2 /ha), ağaç sayılarının çap kademelerine dağılımı gibi çalıģmamıza temel oluģturan veriler Tablo 5- da verilmiģtir. Bu veriler yardımı ile SPSS yazılımı kullanılarak, istatistik analizler yapılmıģ, grafikler elde edilmiģ ve bunlar yardımıyla yorumlar yapılmıģtır. Tablo 4. 6-11 ve 27. yaģlara ait varyans analizi sonuçları 6. Yaş Kareler Toplamı Df Kareler Ortalama-sı F Sig. Gruplar Arası 14337.279 3 4779.093 1.3 0.348 Gruplar İçi 1455675.9 336 4332.369 Genel 1470013.2 339 11. Yaş Kareler Toplamı Df Kareler Ortalaması F Sig. Gruplar Arası 8253.16 3 2751.054 1.138 0.334 Gruplar İçi 812525.88 336 2418.232 Genel 820779.04 339 27. Yaş Kareler Toplamı Df Kareler Ortalaması F Sig. Gruplar Arası 417081.4 3 139027.13 3,337 0.021 Gruplar İçi 6999934.9 168 41666.27 Genel 7417016.3 171 Tablolar oluģturulurken, hacim hesabında kullanılmak üzere; katsayıları a.0312 b 1 1.317688 b2 1.746023 olan, ln V = b 1 * ln d 1.3 + b 2 * ln (h 2 /(h-1.3)) + a hacim denklemi modeli kullanılmıģtır (ERCAN 1997). Denklem katsayıları değiģkenlerin logaritmaları alınarak hesaplandığından bir sistematik hata meydana gelmektedir. Ġki veya daha fazla sayının ortalaması ile bu sayıların logaritmalarının ortalamaları arasında, logaritmanın tanımından dolayı daima bir fark oluģmaktadır. Geometrik ortalama ile aritmetik ortalama arasındaki fark bu sistematik hataya neden olmaktadır. Logaritmik çeviri ile bulunan hacimlerin, gerçek hacimlere göre daha küçük olacağından sonucun bir düzeltme faktörü ile (f > 1) çarpılması gerekmektedir. Bu sistematik hatanın giderilmesi için yukarıdaki denklem ile elde edilen sonuç, f=1.01495 düzeltme faktörü ile çarpılmaktadır (KALIPSIZ 1981; KALIPSIZ 1968; AKALP 1978; ALEMDAĞ 1962). Belli büyüklükteki bir sahada bulunabilecek ağaç sayısı, ağaçların tepe geniģliği ile orantılıdır. Sahada ancak ağaçların tepe geniģliklerinin olanak verdiği oranda ağaç bulunabilir. Diğer taraftan ağaçların tepe geniģliği ile göğüs çapları arasında da orantılı bir iliģki vardır. MeĢcere orta çapının artmasıyla ağaç sayısında azalma 20
görülmektedir ve bu durum meģcerenin yaģına ve bonitetine bağlı bulunmamaktadır. Zira, hangi bonitette olursa olsun normal sıklıktaki bir meģcere yaģlandıkça tepe taçları ve göğüs çapları birlikte büyümeye devam edecek ancak, genellikle alt katmandaki ezilmiģ vaziyetteki ağaçların ölmesiyle meģcereden ayrılmalar olacaktır. Böylece toplam ağaç sayısı azalacak ve küçük ağaçların ayrılmasından dolayı meģcere orta çapı yükselecektir. Yukarıdaki esaslar dahilinde, ağaç sayısı ile meģcere orta çapı arasındaki iliģkiyi bir çok araģtırmacı N=ad b modeliyle temsil etmiģtir (ALEMDAĞ 1967). Bu çalıģmada, ilk aralama zamanının belirlenmesinde bir ölçü ortaya koymak için, ÖZCAN ın, ülkemizdeki Sahil Çamı meģcerelerinde normallik denetimi amacıyla oluģturduğu, normal sıklıktaki meģcerelere ait meģcere orta çapı-meģcere ağaç sayısı iliģkisinden yararlanılmıģtır (AKALP 1978; MEYER 1953; ÖZCAN 2003). Ayrıca, araģtırmamıza konu oluģturan ve bonitet bakımından homojenliği varyans analizi ile kanıtlanan sahanın I. bonitet sınıfına girdiği de belirlenmiģtir (ÖZCAN 2003). 21
Tablo 5. Aralık-mesafe gruplarına iliģkin deneme alanı verileri (6. YaĢ) Aralık-Mesafe Grubu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 Büyüme Alanı (m 2 ) 2.99 3.77 4.76 6.00 7.57 9.55 12.06 15.20 19.18 24.20 30.53 38.50 48.59 61.29 77.36 Çap (cm) A ğ a ç S a y ı s ı (a d e t / h a) 1 0 0 75 60 94 37 0 0 19 0 12 0 0 0 5 2 956 663 450 536 142 262 296 117 111 59 94 46 37 41 9 3 119 284 150 0 47 37 59 70 0 15 47 19 22 18 14 4 1553 853 675 357 519 262 177 235 149 133 70 83 52 12 33 5 239 474 150 119 0 225 89 24 75 30 23 19 7 17 18 6 358 284 375 416 425 112 119 70 111 3 35 56 44 52 18 7 0 0 75 60 47 0 30 24 19 0 0 0 22 0 9 8 0 95 0 119 47 37 0 0 19 30 23 9 15 18 9 9 0 0 0 0 0 0 30 24 0 0 0 0 0 6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12 0 0 0 9 Mevcut N (Adet/ha) 3225 2653 1950 1667 1321 972 800 564 503 370 316 232 199 164 124 Ayrılan N (Adet/ha) 119 0 150 0 0 75 30 94 19 44 12 28 7 0 5 Başlangıç N (Ad/ha) 3344 2653 20 1667 1321 47 830 658 522 414 328 260 206 164 129 G (m2/ha) 3.82 3.69 2.75 2.86 2.35 1.39 1.18 0.87 0.85 0.70 0.51 0.37 0.39 0.35 0.29 d g (cm) 3.8 4.2 4.1 4.7 4.8 4.1 4.2 4.1 4.6 4.6 4.4 4.3 4.9 5.2 5.4 V (m3/ha) 14.7 13.3 9.8 9.3 7.7 4.9 4.0 3.0 2.9 2.3 1.6 1.3 1.2 1.0 0.9 22
Tablo 6. Aralık-mesafe gruplarına iliģkin deneme alanı verileri (8.YaĢ) Aralık-Mesafe Grubu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 Büyüme Alanı (m 2 ) 2.99 3.77 4.76 6.00 7.57 9.55 12.06 15.20 19.18 24.20 30.53 38.50 48.59 61.29 77.36 Çap (cm) A ğ a ç S a y ı s ı (a d e t / h a) 1-2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 119 94 0 0 0 0 0 0 9 0 0 0 4 478 284 150 0 0 37 119 47 0 0 0 0 0 12 5 5 597 0 75 0 47 0 0 0 19 0 0 0 0 0 0 6 597 758 450 298 47 187 59 117 55 44 82 9 0 6 0 7 837 474 150 119 236 75 89 24 19 15 0 0 22 12 0 8 597 474 675 476 378 337 148 140 205 148 59 56 22 29 18 9 0 378 225 416 189 75 89 24 19 15 70 56 37 12 9 119 190 150 179 189 187 148 117 75 44 70 46 51 23 41 11 0 95 75 0 47 37 59 24 37 0 23 28 15 35 5 12 0 0 0 60 94 37 59 47 55 89 0 28 37 29 32 13 0 0 0 0 0 0 0 24 19 15 12 0 7 0 0 14 0 0 0 0 0 0 30 0 0 0 0 0 0 6 9 15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 16 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 Mevcut N (Adet/ha) 3225 2653 1950 1667 1321 972 800 564 503 370 316 232 191 164 124 Ayrılan N (Adet/ha) 119 0 150 0 0 75 30 94 19 44 12 28 15 0 5 Başlangıç N (Ad/ha) 3344 2653 20 1667 1321 47 830 658 522 414 328 260 206 164 129 G (m2/ha).62 11.51 8.90 8.51 7.30 5.28 4.82 3.34 3.23 2.57 1.90 1.61 1.49 1.23 1.12 d g (cm) 6.4 7.4 7.3 8.1 8.4 8.0 8.6 8.0 8.9 8.9 8.6 8.9 9.6 9.8.5 V (m3/ha) 38.3 37.7 28.7 26.4 21.9 16.1 13.9 9.7 9.3 7.2 5.6 4.5 4.0 3.3 2.9 23
Tablo 7. Aralık-mesafe gruplarına iliģkin deneme alanı verileri (9.YaĢ) Aralık-Mesafe Grubu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 Büyüme Alanı (m 2 ) 2.99 3.77 4.76 6.00 7.57 9.55 12.06 15.20 19.18 24.20 30.53 38.50 48.59 61.29 77.36 Çap (cm) Ağaç Sayısı (adet/ha) 1-4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 60 47 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 717 189 75 0 47 0 0 0 0 0 0 9 0 0 0 7 239 95 75 0 47 37 30 0 0 0 0 0 0 0 0 8 1314 758 450 238 0 112 118 94 0 15 23 9 0 0 0 9 597 474 225 119 94 150 30 47 75 15 35 0 7 23 5 358 569 375 595 283 224 148 141 93 59 47 46 29 12 9 11 0 379 150 416 331 150 59 24 75 44 59 19 15 12 14 12 0 189 600 60 283 150 266 117 111 74 70 46 59 35 36 13 0 0 0 179 47 75 30 70 111 44 47 38 15 17 9 14 0 0 0 0 142 37 30 47 19 119 23 46 44 53 28 15 0 0 0 0 0 37 59 0 19 0 12 9 22 6 9 16 0 0 0 0 0 0 30 24 0 0 0 0 0 6 9 17 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 18 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 Mevcut N (Adet/ha) 3225 2653 1950 1667 1321 972 800 564 503 370 316 232 191 164 124 Ayrılan N (Adet/ha) 119 0 150 0 0 75 30 94 19 44 12 28 15 0 5 Başlangıç N (Ad/ha) 3344 2653 20 1667 1321 47 830 658 522 414 328 260 206 164 129 G (m2/ha) 16.17 17.94 15.36 13.76 12.39 8.76 8.14 5.57 5.28 4.31 3.25 2.73 2.35 2.02 1.66 d g (cm) 7.8 9.3 9.6.2.9.3 11.2.4 11.3 11.5 11.2 11.6 12.0 12.5 12.8 V (m3/ha) 68.3 68.3 55.3 49.0 42.0 30.2 26.8 18.6 17.4 13.7.7 8.6 7.3 6.3 5.0 24
Tablo 8. Aralık-mesafe gruplarına iliģkin deneme alanı verileri (. YaĢ) Aralık-Mesafe Grubu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 Büyüme Alanı (m 2 ) 2.99 3.77 4.76 6.00 7.57 9.55 12.06 15.20 19.18 24.20 30.53 38.50 48.59 61.29 77.36 Çap (cm) A ğ a ç S a y ı s ı (a d e t / h a) 1-5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 6 0 0 0 60 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 239 0 75 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 597 189 75 0 95 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 597 379 75 0 47 75 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1315 663 525 179 0 75 119 47 0 30 23 9 0 0 0 11 358 475 150 119 47 75 59 0 19 15 0 0 7 6 0 12 119 663 300 654 330 225 148 117 112 44 59 28 22 12 9 13 0 189 300 476 330 261 59 70 112 30 35 56 15 23 9 14 0 95 450 60 330 112 207 165 111 44 6 28 52 29 37 15 0 0 0 119 47 112 89 47 93 59 23 37 22 29 18 16 0 0 0 0 95 0 59 94 37 118 35 56 44 36 18 17 0 0 0 0 0 37 30 0 19 30 23 0 22 23 14 18 0 0 0 0 0 0 30 0 0 0 12 9 7 6 14 19 0 0 0 0 0 0 0 24 0 0 0 0 0 0 0 20 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 0 0 5 Mevcut N (Adet/ha) 3225 2653 1950 1667 1321 972 800 564 503 370 316 232 191 164 124 Ayrılan N (Adet/ha) 119 0 150 0 0 75 30 94 19 44 12 28 15 0 5 Başlangıç N (Ad/ha) 3344 2653 20 1667 1321 47 830 658 522 414 328 260 206 164 129 G (m2/ha) 22.80 24.56 21.00 19.46 17.16 12.34 11.35 8.57 7.46 6.05 4.88 3.85 3.27 2.86 2.30 d g (cm) 9.3.9 11.3 12.2 12.9 12.2 13.2 12.9 13.5 13.6 13.8 13.7 14.2 14.9 15.1 V (m3/ha) 8.8 6.8 86.3 78.1 66.3 48.0 42.5 31.4 27.7 21.6 17.8 13.7 11.5.0 7.9 25
Tablo 9. Aralık-mesafe gruplarına iliģkin deneme alanı verileri (11. YaĢ) Aralık-Mesafe Grubu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 Büyüme Alanı (m 2 ) 2.99 3.77 4.76 6.00 7.57 9.55 12.06 15.20 19.18 24.20 30.53 38.50 48.59 61.29 77.36 Çap (cm) A ğ a ç S a y ı s ı (a d e t / h a) 1-6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 0 0 0 60 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 239 95 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 239 0 75 0 47 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1433 474 75 60 47 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 239 189 150 60 47 75 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12 956 947 675 179 47 112 89 47 0 30 23 0 0 0 0 13 119 474 150 237 94 75 89 0 0 15 0 0 7 6 0 14 0 379 450 773 472 262 148 140 205 74 58 28 22 12 5 15 0 95 150 119 189 149 89 94 37 15 47 46 15 12 9 16 0 0 150 179 331 262 237 94 130 44 94 75 67 47 41 17 0 0 75 0 47 0 59 70 37 74 12 28 22 22 9 18 0 0 0 0 0 37 59 47 75 3 35 9 37 47 23 19 0 0 0 0 0 0 30 24 19 0 0 0 7 12 23 20 0 0 0 0 0 0 0 24 0 15 12 28 7 6 9 21 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 23 9 7 0 5 22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12 0 0 0 0 23 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 0 0 0 Mevcut N (Adet/ha) 3225 2653 1950 1667 1321 972 800 564 503 370 316 232 191 164 124 Ayrılan N (Adet/ha) 119 0 150 0 0 75 30 94 19 44 12 28 15 0 5 Başlangıç N (Ad/ha) 3344 2653 20 1667 1321 47 830 658 522 414 328 260 206 164 129 G (m2/ha) 28.65 30.52 26.42 24.05 21.23 15.86 14.50.46 9.71 7.60 6.67 5.18 4.15 3.65 2.96 d g (cm).4 12.1 12.7 13.6 14.3 13.9 14.9 14.2 15.4 15.3 16.1 15.9 16.0 16.8 17.1 V (m3/ha) 151.9 148.0 121.0 7.9 91.9 68.3 60.3 42.5 39.6 30.2 26.2 20.0 16.2 14.2 11.2 26
Tablo. Aralık-mesafe gruplarına iliģkin deneme alanı verileri (27. YaĢ) Aralık-Mesafe Grubu 1 2 3 4 5 6 7 8 Büyüme Alanı (m 2 ) 2.99 3.77 4.76 6.00 7.57 9.55 12.06 15.20 Çap (cm) A ğ a ç S a y ı s ı (a d e t / h a) 1-9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 119 0 0 0 0 11 119 189 0 0 0 0 0 0 12 119 95 0 0 0 0 0 0 13 119 95 0 60 0 0 0 0 14 119 189 0 0 0 37 0 0 15 0 0 0 60 0 0 30 0 16 119 284 0 0 0 0 0 23 17 239 95 150 0 47 0 30 0 18 119 95 150 178 0 75 0 0 19 239 0 225 60 94 37 30 47 20 239 0 0 60 94 112 30 47 21 119 189 75 119 94 37 89 0 22 120 95 0 0 47 0 89 70 23 120 0 150 0 0 37 30 0 24 0 0 150 119 47 75 59 23 25 0 189 0 0 143 75 30 23 26 0 95 150 119 94 0 30 47 27 120 0 0 0 143 37 30 0 28 0 0 75 60 94 187 89 24 29 0 0 0 119 47 38 0 24 30 0 0 0 0 47 0 0 24 31 0 0 75 0 47 0 29 47 32 120 95 0 0 47 0 29 0 33 0 0 0 0 0 0 29 0 34 0 0 0 0 0 0 0 24 35 0 0 0 0 0 0 0 47 36 0 0 0 0 0 0 0 24 37 0 0 0 0 0 38 0 0 38 0 0 0 0 0 0 29 0 39-46 0 0 0 0 0 0 0 0 Mevcut N (Adet/ha) 2030 1705 1200 73 85 785 682 494 Ayrılan N (Adet/ha) 1314 948 900 594 236 262 148 164 Başlangıç N (Ad/ha) 3344 2653 20 1667 1321 47 830 658 G (m2/ha) 61.23 49.46 47.48 38.30 53.62 37.18 33.95 28.06 d g (cm) 15.3 15.4 17.0 17.1 22.7 21.3 22.8 23.3 V (m3/ha) 665.8 539.9 478.8 392.6 502.8 351.1 314.9 248.5
Tablo un devamı Aralık-Mesafe Grubu 9 11 12 13 14 15 Büyüme Alanı (m 2 ) 19.18 24.20 30.53 38.50 48.59 61.29 77.36 Çap (cm) A ğ a ç S a y ı s ı (a d e t / h a) 1-16 0 0 0 0 0 0 0 17 0 0 12 0 0 0 0 18 19 0 0 0 0 0 0 19 37 44 0 0 0 0 0 20 19 0 0 0 0 0 0 21 19 0 0 0 0 0 0 22 0 15 0 9 0 0 0 23 19 0 0 0 0 0 0 24 0 15 12 9 7 0 0 25 0 0 12 0 0 0 0 26 37 29 12 0 0 6 0 27 19 29 0 9 7 6 0 28 0 44 23 19 7 0 0 29 37 15 12 9 0 0 0 30 55 44 35 0 15 0 5 31 19 0 23 0 7 0 0 32 37 15 23 9 7 17 5 33 0 30 12 19 0 0 0 34 37 0 12 37 22 6 13 35 19 30 12 19 0 6 13 36 19 30 23 19 22 23 0 37 37 0 12 9 15 6 5 38 19 0 23 9 7 12 9 39 0 0 12 9 0 0 14 40 0 15 12 15 12 9 41 0 0 12 0 7 12 5 42 19 0 0 19 0 6 14 43 0 0 11 0 8 0 5 44 0 0 0 0 8 0 5 45 0 0 0 0 0 12 0 46 0 0 0 0 8 23 9 Mevcut N (Adet/ha) 467 355 305 214 162 147 111 Ayrılan N (Adet/ha) 55 59 23 46 44 17 18 Başlangıç N (Ad/ha) 522 414 328 260 206 164 129 G (m2/ha) 33.27 24.11 25.95 19.46 16.47 17.16 13.14 d g (cm) 28.5 27.2 31.7 30.9 31.9 36.5 36.0 V (m3/ha) 272.9 202.1 201.8 148.5 120.9 120.3 92.1 28
3. BULGULAR 3.1. MeĢcere KuruluĢu ve GeliĢimi Sahil Çamı nın 15 değiģik aralık-mesafe grubunda, 27. yaģ itibariyle gösterdiği büyümeyi ortaya koymak amacıyla altı ölçüm yılına ait veriler kullanılmıģtır. MeĢcere elemanlarından boy, ağaç sayısı, orta çap, göğüs yüzeyi ve hacmin yaģa göre geliģimleri ve büyüme alanına göre değiģimleri aģağıda sunulmuģtur. 3.1.1. MeĢcere Boyu EĢit yaģlı saf meģcerelerde ağaç boyu komģuluk iliģkilerinden fazla etkilenmemekte, ağaçlar arasındaki boy farkı, oransal olarak göğüs çapına kıyasla daha az olmaktadır. Ağaç yarıģta yenik düģmemek ve ıģığa ulaģabilmek için, gücünü boylanmaya vermektedir. Bu nedenle eģit yaģlı bir meģcerede ağaç boyu, çevre ve toprak özelliklerinin göstergesi sayılmaktadır (KALIPSIZ 1982; FIRAT 1972). AraĢtırmamızda aralık-mesafe gruplarının orta boyları, aritmetik orta boy olarak hesaplanmıģtır. 3.1.1.1. YaĢa Göre GeliĢimi MeĢcere boyu, yaģa bağlı olarak S eğrisi biçiminde tipik bir büyüme eğrisi göstermektedir. Fakat bu eğrinin eğimi, meģcereden meģcereye, ağaçtan ağaca değiģmektedir (KALIPSIZ 1982; FIRAT 1972). Bu durum, yaģa göre boy geliģiminin toplu halde gösterildiği ġekil 2 de görülmektedir. Tipik S eğrisi geliģiminin yanında, boylar arasındaki farkların yaģa bağlı olarak hafifçe artmasıyla birlikte, aralık-mesafe grupları arasındaki boy geliģim farklarının fazla olmadığı da görülmektedir. Tablo 11 de verilen varyans analizi sonucu da bunu doğrulamakta, 27. yaģ itibariyle gruplar arasında (p 0.572) boy bakımından istatistiksel bağlamda anlamlı farklılıklar olmadığını, 15 aralık-mesafe grubunun tek bir toplum oluģturduğunu (p 0856) göstermektedir. 3.1.1.2. Sıklığa Göre DeğiĢimi Aralık-mesafe gruplarının boy ortalamaları Tablo 12 de verilmiģtir. Tablo incelendiğinde, 27. yaģta, en düģük boylanmanın 15.44 m ile 1 no lu aralık-mesafe grubunda, en yüksek boylanmanın ise, 16.91 m ile 5 no lu aralık-mesafe grubunda olduğu görülmektedir. En yüksek ortalama boy ile en düģük ortalama boy arasındaki fark 1.47 m dir. Bu durum, boy geliģiminin sıklıktan çok fazla etkilenmediğini göstermektedir. Tablo 12 deki verilerden yararlanılarak oluģturulan ġekil 29
Boy (m) 3 te de, 15 aralık-mesafe grubunun aynı yaģtaki boy geliģimleri arasında belirgin farklılıkların olmadığı görülmektedir. Tablo 11. 27. yaģ boy verilerine ait varyans analizi sonuçları Kareler Kareler Df Toplamı Ortalaması F Sig. Gruplar Arası 39.888 14 2.849 0.6 0.856 Gruplar İçi 51.472 225 4.673 Genel 91.360 239 Varyansların Homojenliği 0.572 18 16 14 12 8 6 4 2 0 0 5 15 20 25 30 Yaş (yıl) ġekil 2. Aralık-mesafe gruplarında meģcere orta boyunun yaģa göre geliģimi 30
Boy (m) Tablo 12. Aralık-mesafe gruplarının değiģik yaģlardaki orta boy değerleri Aralık- Mesafe Grupları Fert Başına Büyüme Alanı (m 2 ) Yaş (yıl) 6 8 9 11 27 Orta Boy (m) 1 2.99 2.56 4.39 5.54 6.65 7.73 15.44 2 3.77 2.75 4.67 5.65 6.74 7.85 15.78 3 4.76 2.78 4.65 5.71 6.77 7.78 16.78 4 6.00 2.74 4.79 5.64 6.74 7.72 16.26 5 7.57 2.81 4.55 5.65 6.65 7.61 16.91 6 9.55 2.64 4.51 5.58 6.63 7.58 16.50 7 12.06 2.58 4.45 5.58 6.58 7.56 16.32 8 15.20 2.64 4.35 5.39 6.55 7.46 16.49 9 19.18 2.63 4.37 5.57 6.52 7.46 16.47 24.20 2.81 4.56 5.61 6.61 7.46 16.15 11 30.53 2.56 4.37 5.27 6.37 7.35 16.40 12 38.50 2.66 4.31 5.42 6.41 7.33 16.62 13 48.59 2.64 4.45 5.43 6.38 7.32 16.26 14 61.29 2.46 4.25 5.21 6.18 7.12 16.03 15 77.36 2.69 4.42 5.40 6.35 7.27 15.84 18 16 14 12 8 27. Yaş 6 11. Yaş. Yaş 4 9. Yaş 2 8. Yaş 0 0 5 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 6. Yaş ġekil 3. MeĢcere sıklığına göre orta boy değiģimi 3.1.2. MeĢcere Ağaç Sayısı Fert baģına büyüme alanı (m 2 ) EĢit yaģlı saf bir meģcerede ağaçlar yaģlanıp büyüdükçe, bulunduğu yere sığmamakta ve birbirini engellemektedirler. Bu durumda aralarında 31
çetin bir yarıģ ve yaģam savaģı baģgöstermektedir (tür içi rekabet). KomĢularına üstünlük sağlayabilmek için tepe ve köklerini hızla geliģtirmeye, gölgede kalan yaprak ve dallarını kurutarak küçük bir tepe ile yetinmeye çalıģırlar. Bazıları da yarıģı sürdüremeyerek kururlar ve alandan ayrılırlar. MeĢcere ağaç sayısının zaman içindeki değiģim hızı ve miktarı, farklı bonitet, sıklık ve ağaç türüne sahip meģcerelerde farklılıklar gösterebilmektedir (KALIPSIZ 1982; FIRAT 1972). 3.1.2.1. YaĢa Göre DeğiĢimi BaĢlangıçtaki ve altı ölçüm yılına ait hektardaki ağaç sayıları incelendiğinde, yaģ ilerledikçe ağaç sayısındaki azalma, sık dikim aralıklarında daha fazladır. Azalma hızı, aralık-mesafeler geniģledikçe bir düģüģ göstermektedir (Tablo 13). Tablo 13 incelendiğinde, fert baģına düģen 2.99 m 2 lik büyüme alanı ile en sık dikim aralığı olan 1 no lu aralık-mesafe grubunda baģlangıçtaki ağaç sayısı 3344 iken, bu sayı 11. yaģta 3225 e, 27. yaģta ise 2030 a düģmektedir. Ağaç sayısındaki bu azalma 11. yaģta hektarda 119 ağaç ile % 3.4 lük bir orana sahiptir. 27. yaģta ise, ağaç sayısındaki azalma, hektarda eksilen 1314 ağaç ile % 39.3 olmaktadır. Fert baģına 77.36 m 2 büyüme alanı ile, en geniģ dikim aralığına sahip 15 no lu aralık-mesafe grubunda bu oran 11. yaģta, hektarda 5 ağaçlık bir eksilme ile % 3.9 olup, 27. yaģ itibariyle ise, hektarda 18 ağaç azalma ile % 14 e ulaģmaktadır. Bazı aralık-mesafe gruplarında 1. yaģ ile 6. yaģtaki meģcere ağaç sayıları arasındaki farkı doğal ayrılma ile açıklamak mümkün değildir. Bu azalma, tamamlama dikimlerine rağmen, kuruyarak veya diğer nedenlerle sahadan ayrılan bireylerden kaynaklanmaktadır. ġekil 4 te yaģla birlikte ağaç sayısında meydana gelen değiģim daha açık bir Ģekilde izlenebilmektedir. 3.1.2.2. Sıklığa Göre DeğiĢimi MeĢcere ağaç sayılarında, fert baģına düģen büyüme alanına göre, değiģimin daha açık bir biçimde görülebilmesi için, ölçüm yaģlarına ait değiģim ġekil 5 te gösterilmiģtir. 1, 11 ve 27. yaģlarda meģcere ağaç sayılarındaki azalmanın, fert baģına düģen büyüme alanı arttıkça yavaģladığı, en çok ayrılmanın fert baģına daha az büyüme alanı düģen aralık-mesafe gruplarında olduğu görülmektedir. Aynı aralık-mesafe grubu içinde değiģik yaģlardaki azalmanın birbirine yakın olduğu, diğer bir ifadeyle 1-27 yaģlar arasında önemli bir fark olmadığı görülmektedir. 32
N (adet/ha) Tablo 13. Aralık-mesafe gruplarının ağaç sayıları (adet/ha) Fert Başına Yaş (yıl) Aralık-Mesafe Büyüme Alanı 1 6 8 9 11 27 Grupları (m 2 ) Ağaç Sayısı (adet/ha) 1 2.99 3344 3225 3225 3225 3225 3225 2030 2 3.77 2653 2653 2653 2653 2653 2653 1705 3 4.76 20 1950 1950 1950 1950 1950 1200 4 6.00 1667 1667 1667 1667 1667 1667 73 5 7.57 1321 1321 1321 1321 1321 1321 85 6 9.55 47 972 972 972 972 972 785 7 12.06 830 800 800 800 800 800 682 8 15.20 658 564 564 564 564 564 494 9 19.18 522 503 503 503 503 503 467 24.20 414 370 370 370 370 370 355 11 30.53 328 316 316 316 316 316 305 12 38.50 260 232 232 232 232 232 214 13 48.59 206 199 191 191 191 191 162 14 61.29 164 164 164 164 164 164 147 15 77.36 129 124 124 124 124 124 111 3400 3200 3000 2800 2600 2400 2200 2000 1800 1600 1400 1200 00 800 600 400 200 0 0 2 4 6 8 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 YaĢ (yıl) ġekil 4. Tüm aralık-mesafe gruplarında ağaç sayılarının yaģa göre değiģimi 33