Tütün Kontrolü Esra Nur Şener, Serin Doğan, Zeki Ceran Eraslan, Şahin Akın, İrem Uzunsoy Danışman: Prof. Dr. Şule Akçay ÖZET Ülkemizde ve dünyada tütün kontrolünün sağlanması konusunda çok sayıda girişim yapılmasına karşın, bu girişimlerin çoğu yeterince bilinmemektedir. Bu raporun amacı tütün kontrolünün sadece sigara bırakma yardımı odaklı olmayıp çok yönlü olduğunu vurgulamak ve konu hakkında çevremizdeki insanlarda farkındalık yaratmaktır. Anahtar kelimeler: Tütün kontrolü, Dünya Sağlık Örgütü, MPOWER GİRİŞ Tütün kullanımı dünyada her yıl 6 milyon kişinin ölümüne ve yarım trilyon dolar tutarında ekonomik hasara sebep olmaktadır. Başta akciğer kanseri ve gırtlak kanseri olmak üzere çok sayıda kanserin; kalp ve damar hastalıkları, solunum sistemi hastalıkları, felçler gibi ölümcül hastalıkların gelişiminde sigara ve diğer tütün ürünlerinin kullanımı önemli rol oynamaktadır. Bu denli önemli olan bu konu ile ilgili olarak Dünya Sağlık Örgütü 2003 yılında Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi ni hazırlamıştır. 2008 yılında ise sözleşmede yer alan konuların etkili şekilde uygulanmasına olanak sağlamak üzere 6 tedbir maddesi içeren bir paket hazırlanmıştır. Bu uygulama MPOWER olarak ifade edilmiştir. 92 ülkede yaşayan 2.3 milyardan fazla insan (dünya nüfusunun yaklaşık üçte biri) söz konusu tedbirlerden en az biriyle koruma altına alınmaktadır. MPOWER kelimesinin harfleri çok önemli 6 tedbiri sembolize etmektedir. Bu raporda MPOWER stratejileri ayrı ayrı ele alınmaktadır.
MONİTOR (Tütün Kullanımını İzlemek) Tütün kullanımını izlemek ve koruyucu-önleyici çalışmaları takip etmek MPOWER ın kalan 5 politika müdahalesinde sağlanan başarıyı ölçmek İyi bir izleme ile ülkedeki tütün salgınının boyutları konusunda bilgi edinmek Ülkenin gereksinimine göre özel politikalar geliştirmek Tütün salgınına karşı mücadelede başarıya ulaşmak için ulusal ve uluslararası düzeyde güçlü bir izleme ve değerlendirme yapılması temel bir yaklaşımdır. Dünyadaki ülkelerin yarısından çoğu genç ve yetişkinlerdeki tütün kullanımı yaygınlığını ölçen, güncel ve ulusal özellikleri yansıtan verilerden yoksundur. Ülkelerin, tütün kontrol stratejilerini ve müdahalelerini etkili bir şekilde planlayabilmek, bunların etkilerini ölçmek ve başarısını sağlamak için doğru tütün kullanım verilerine ihtiyaçları vardır.
Doğru veriler, uygun müdahalenin yapılmasına, etkin sonuç ölçümüne olanak sağlar ve bu da başarı olasılığını arttırır. Küresel Tütün Sürveyans Sisteminin parçaları olan Küresel Gençlik Tütün Araştırması ve Küresel Yetişkin Tütün Araştırması ortak örnekleme işlemleri, çekirdek anket, alan işlemleri ve ülkelerarası veri yönetimini içeren araştırma protokolleriyle uluslararası karşılaştırılabilir veriler toplayabilmek için rehberlik edebilir. PROTECT (İnsanları Pasif Sigara Dumanının Etkilerinden Korumak) Sağlık ve eğitim kurumları ile işyerleri, restoranlar ve barlar dahil bütün kapalı kamusal alanlarda tamamıyla dumansız bir çevre için yasa koymak ve uygulamak Pasif sigara dumanına maruz kalmak, aktif içimde olduğu gibi kalp hastalığı, akciğer kanseri ve diğer solunum hastalıkları olmak üzere pek çok hastalığa yol açar. Pasif sigara dumanına maruz kalmanın hiçbir güvenli derecesi yoktur. Bundan korunmanın kanıtlanmış tek yolu tamamen dumansız iç ortamlar yaratmaktır. Gönüllülük esaslı politikalar etkili olmadığından yasal düzenleme şarttır. Ülkemiz dumansız hava sahası konusunda gelişmiş bir yasaya sahiptir. OFFER (Tütün Kullanımının Bırakılması İçin Yardım Teklif Etmek) Sigarayı bırakmak isteyen bireylere etkili ve ucuz tedavi yöntemleri geliştirmek Sigara ve diğer tütün ürünlerinden alınan vergilerden kazanılan gelirler ile tedavi merkezleri açmak ve var olan tedavi merkezlerini geliştirmek Şu an sadece 44 ülkede aktif hizmet veren ücretsiz sigara bıraktırma hatlarının sayısını arttırmak ve bunun için ülke çapında iyi bir mobil ağı hizmeti sunmak (Ülkemizde ALO 171 sigara bırakma hattı buna bir örnektir.) Ücretsiz mobil hizmet ağında bulunan görevlilerin, destek isteyenlere konu hakkında neden-sonuç ilişkisiyle bilgi vermesini sağlamak Sigarayı bırakmak isteyen bireylere yüz yüze profesyonel bir hekimle danışmanlık hizmeti sağlamak Profesyonel sigara bırakma poliklinikleri açmak
Hekim tarafından reçete edilen ilaç tedavilerinin sosyal güvenlik kurumlarınca geri ödenmesi için çalışmalar başlatmak Tütün kontrolü konusunda sertifiye olabilmeleri için hekimlere yönelik etkili kurs programları düzenlemek Bilinçli olan kişilerin gördükleri ve tanıdıkları kişilere sürekli etkili tavsiyeler vermesini sağlamak Hekimlerin içicilere rutin muayene esnasında bireyin genel sağlık durumuna göre (hamilelik, boğaz ağrısı vb ) sigara bırakmaya veya içmemeye yönelik etkili öneriler sunmasını sağlamak Toplum tarafından saygı duyulan rol model kişilerin (başkan, sanatçı, yazar vb ) sosyal medya ve kitle iletişim araçları vasıtasıyla sigara kullanıcılarına etkili mesajlar vermesini sağlamak WARN (Tütünün Zararları Konusunda Uyarmak) Tütünün zararları hakkında cinsiyet, yaş grubu ve yerleşim birimine göre yüksek bilinç düzeyi oluşturmak Her insana tütün kullanımının sonucunun acı çekmek, fiziksel bozukluk yaşamak ve erken ölmek olduğunu anlatmak Tütünün zararları hakkında ikna edici kesin kanıtlar olmasına rağmen tütün kullanıcılarının çok az bir kısmı tam olarak nasıl bir tehlike içinde olduklarının farkındadırlar. İnsanlar tütün ürünlerini kullanmaya henüz ergenlik veya genç-yetişkin döneminde başlarlar. Bu yaş grubundaki insanların sağlık konusundaki endişeleri daha azdır ve toplumdan etkilenmeye meyillidir. Kitle iletişim araçları yoluyla yapılan, tütün kullanımının ve pasif sigara dumanından etkilenmenin tehlikeleri hakkındaki halk eğitimleri, sigara kullanımını azaltma yönünde etkili olmaktadır.
Tütün kullanımının zararları hakkında uyarı için neler yapılmalı? 1. Sigara paketleri üzerindeki uyarı etiketleri, tütün kullanan veya paketi gören herkese mesaj vermenin etkili bir yöntemidir. Paket uyarı etiketlerinin içerik ve şekillerinin görülebilir ve anlaşılır olması yasal olarak zorunlu olmalı ve paket uyarı etiketleri paketin dış yüzeyinin en az yarısını kaplamalıdır. Etiketler aynı zamanda halka tütünün sebep olduğu hastalıklar hakkında bilgi vermeli ve bu bilgiler dikkat çekme açısından sürekli değiştirilmelidir. 2. Tütünün uyarı etiketlerinde, ürünün diğer tütün ürünlerinden daha az zararlı olduğu kanısını oluşturacak "light" gibi tabirlerin kullanılmasına izin verilmemelidir. 3. Halka yönelik eğitimler düzenlenmeli ve tütün kullanımına karşı eylemler başlatılmalıdır. Tütün kullanımının zararları hakkında bilgi açık şekilde ve tütün endüstrisinin reklam ve pazarlama materyalleri ile aynı kalite ve ikna edicilikle sunulmalıdır. Hazırlanan reklamlar ücretsiz olarak televizyon ve radyoların en çok izlenen ve dinlenen saatlerinde yayınlanabilirse bu etkili tütün karşıtı mesajlar çoğu insanın tütün bağımlılığından vazgeçmesini sağlayabilir. ENFORCE (Tütün Reklam, Promosyon Ve Sponsorluk Yasaklarını Uygulamak) Tütün ürünlerinin reklam, tanıtım ve sponsorluğunun yasaklanması konusundaki yasaların güçlendirilmesini sağlamak Tütün endüstrisi her yıl milyarlarca doları reklam, promosyon ve sponsorluklara harcamaktadır; bu yüzden tütün kontrolünün ana bileşenlerinden biri her çeşit tütün ürünü pazarlamasının kapsamlı olarak yasaklanmasıdır. Pazarlama ve promosyondaki zorunlu olmayan kısıtlamalar etkili değildir. Bu yüzden düzgün hazırlanmış ve iyi uygulanan müdahalelere ihtiyaç vardır; çünkü tütün endüstrisi reklam yasaklarını delmekte büyük bir tecrübeye sahiptir. Tanıtım yasaklarını çiğnemenin cezasının caydırıcı olması için cezanın bir hayli yüksek olması gerekmektedir. Müdahale 1: Direk tütün pazarlamasının tamamını yasaklayan etkili bir kanun oluşturulmalı ve uygulanmalıdır. Reklam yasaklarının etkili olması için, tüm medya ve reklam türlerini kapsaması gereklidir.
Aksi takdirde tütün endüstrisi, mesajını hedeflenen gruplara iletmek için farklı reklam araçları bulacaktır. Perakende satış noktalarında yapılan indirimli satışlara, ürün gösterimlerine ve işaretlere de yasak konulması önemlidir. Bu müdahale ileri safhalarda tütün ürünlerinin tezgâhın arkasına konması yoluyla müşterinin gözünün önünden çekilmesi ve yalnızca soranın sigara alabilmesi şeklinde güçlendirilebilir. Müdahale 2: Dolaylı tütün reklam, promosyon ve sponsorlukları tütün kullanımını arzulanan durumlarla ve çevrelerle ilişkilendirir; filmlerde ve televizyonda tütün kullanımının gösterilmesini, spor ve müzik aktivitelerine tütün endüstrisinin sponsor olmasını, ünlü kişilerin tütün ürünlerini tanıtmalarını ve tanıtıcı beyanlar içeren mesajların verilmesini (örneğin tütün marka isminin kıyafetler üzerinde olması) kapsar. Dolaylı tanıtım, diğer deyişle ürün yerleştirme, tütünün ve tütün endüstrisinin halk gözündeki imajını kuvvetlendirir. Bu tip durumların olmaması içinse dolaylı tütün reklam, promosyon ve sponsorluklarını yasaklayan yasalar oluşturulmalı ve uygulanmalıdır. RAİSE (Tütün Ürünleri Üzerindeki Vergiyi Arttırmak) Vergi artışı yoluyla tütün ve tütün ürünlerinin fiyatının artırılması tütün tüketiminin azaltılmasında en etkili yöntemdir. Yüksek sigara fiyatları, kullanıcıların sayısını azaltır ve kullanıcıların günlük daha az sigara tüketmesini sağlar. Hatta bazı ülkelerde tütün vergisi, ürünün satış fiyatının %75 inden daha fazladır. Sigaranın fiyatının her %10 artışında, yüksek gelirli ülkelerde sigara tüketiminin yaklaşık %4, düşük ve orta gelirli ülkelerde ise yaklaşık %8 azaldığı tahmin edilmektedir. Genç insanların ve düşük gelirli kullanıcıların, fiyat artışlarından sonra sigarayı bırakmaları veya daha az tüketmeleri diğer gruplara göre 2 ila 3 kat daha fazla olmaktadır; çünkü bu gruplar yüksek sigara fiyatlarına ekonomik olarak en hassas olanlardır. SONUÇ Bu raporla Tütün Kontrolü kapsamında yer alan alt başlıkların detayını tartışarak, konunun bilinmeyen yönlerini de okuyucuların dikkatine sunduk. Bugüne kadar gerçekleştirilen etkinlikler çok sayıda olsa bile bunlar maalesef yeterli değildir. Konuyla ilgili ulusal ve uluslararası çalışmaların kesintisiz sürmesi gelecek nesillere daha sağlıklı bir dünya bırakılmasını kolaylaştıracaktır.
KAYNAKÇA 1. Akçay Ş. Göğüs Hastalıkları Sigara Özel Sayısı (editör). Türkiye Klinikleri 2012; 5(2) 2. Ergüder T, Tütün Kontrol Kavramı ve Dünya Sağlık Örgütü Yaklaşımı. Türkiye Klinikleri J Pulm Med 2012; 5: 11-15 3. http://www.ssuk.gov.tr 4. http://www.who.int 5. http://www.tapdk.gov.tr 6. http://www.abmaliye.gov.tr 7. http://www.tuik.gov.tr 8. http://www.sigarabirakmadaogrenmezemini.org 9. http://www.radikal.com.tr 10. http://www.toraks.org.tr