ISSN: 2198 4999, Mannheim GERMANY p. 1928-1942 DIFFICULTIES IN TEACHING PHONETIC STRUCTURE OF THE RUSSIAN LANGUAGE RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1 Mustafa YAŞAR 2 ABSTRACT In order to grasp phonetic structure of the Russian language it s necessary to know phonetic features of the language and its components. To put it simply, phonetics consists of sounds, sound combinations, stress, rhythm, melody, intonation and pauses. Any language contains a finite number of sounds. Sounds are represented by letters. Emotions expressed in the voice are clarified with the help of punctuation marks. Sound structure of languages is subject to constant change, whereas words spelling changes very slowly, so the words letter combinations only partially reflect their pronunciation. In Russian there is a big difference between the sound and the letter combinations of a word. The number of letters of a word may differ from the number of its sounds. In particular, vowels, depending on their location and the distance from the stressed syllables, can sound differently. This article focuses on studying difficulties in teaching phonetic structure of the Russian language and techniques facilitating these problems. Key Words: stress, intonation, phonetics, pronunciation, Russian language, foreign language learning difficulties, language differences. ÖZET Rus dilinin fonetik yapısını kavrayabilmek için onun fonetik özelliklerini ve içerdiği öğeleri iyi bilmek gerekir. Basit bir şekilde anlatmak gerekirse fonetik, sesler, ses birleşimleri, vurgu, ritim, melodi, tonlama ve duraklamalardan ibarettir. Her dilin bütün kelimelerini oluşturan sesler belirli bir sayı ile sınırlıdır. Konuşmada telaffuz edilen sesler, harfler sayesinde görüntüye/yazıya aktarılır. Yine konuşma anında ses tonlarınızla yansıttığımız duygularımız da çeşitli noktalama işaretleriyle yazıya aktarılır. Dilin ses yapısı sürekli değişime uğramaktadır, sözlerin harflerle yazılması ise çok yavaş değişmektedir, bu nedenle kelimenin harf bileşimi onun telaffuzunu sadece kısmen olarak yansıtır. Rusçada, bir sözcüğün ses ve harf bileşimleri arasındaki büyük fark vardır. Rusça bir kelimenin ses sayısı ile harf sayısı eşit olmayabilir. Özellikle sesli harfleri, bulunduğu konuma göre ve vurgulu heceden uzaklığına bağlı olarak farklı ses verebilir. Bu makalede Rusça öğretiminde dilin fonetik yapısından kaynaklı zorlukların irdelenmesi ve çözümü kolaylaştırıcı teknikler üzerinde durulmaktadır. Anahtar Kelimeler: vurgu, tonlama, fonetik, telaffuz, Rus dili, yabancı dil öğretim zorlukları, dil farklılıkları 1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen 1. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 2 Arş.Gör. Dr., Erciyes Üniversitesi, Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-posta: yasarm@erciyes.edu.tr
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1929 1. GİRİŞ İnsanlar günlük hayatta en fazla sözlü iletişimde yolunu kullanırlar. Yabancı dil eğitimi temel becerileri arasında en fazla kullanılan beceri alanı dinleme ve konuşmadır. Telaffuz, vurgu ve tonlama kuralları dil bilgisinin diğer konularıyla bağlantılı olarak anlatılmaması gerekir. Zira fonetik kuralları taklit edilerek öğrenilen ve pekiştirilen bir beceridir. Telaffuz, vurgu ve tonlama konularını sadece teorik kurallar içerisinde öğretilmesi öğrenciyi başarıya ulaştırmayacaktır. Bir dilin ses özelliklerini başka bir dilde yazılı kurallarla öğretilemeyeceği bir gerçektir. Becerilerin geliştirilmesi uygulama, pratik, tekrar yoluyla mümkündür. Bu açıdan bakıldığında fonetik konuları telaffuz, vurgu ve tonlama becerilerinin kazandırılmasında görsel-dinleme destekli bir öğretimin yapılması, yabancı dil öğretiminde başarıya ulaştıracaktır. Bu çalışmamızda, Türkçe ve Rusçayı «Sesbilim» (Fonetik) açıdan karşılaştırması ve tespit edilen öğretim zorluklarının çözümü amaçlamaktadır. Amacımız Rusçayı öğreneceklerin fonetik açıdan düzgün konuşmalarını engelleyen zorlukları belirleyerek bunların üstesinden gelmek için bazı öneriler getirmektir. Bilindiği gibi Karşılaştırmalı Dilbilim, aralarında köken akrabalığına bakmaksızın, iki ya da daha çok dili fonetik, fonoloji, biçimbilim, sözdizim, gramer vb. gibi çeşitli açılardan eşzamanlı olarak inceleyen bir araştırma yöntemine dayanır (Selen, 1981). Karşılaştırmalı Dilbilim, genellikle yabancı dil öğrenim ve öğretiminde ortaya çıkan güçlüklerin kaynaklarını bulmak ve onların üstesinden gelmeyi sağlamak amacıyla girişilen çalışmaların sonucunda geliştirilmiştir (Selen, 1981). Yabancı dil öğretiminde öğrencilere kazandırılması gereken dört temel dilsel beceri vardır. Bunlar, duyduğunu anlama, konuşma, okuduğunu anlama ile yazma becerileridir ve her biri birçok alt beceriden oluşur (Onursal Ayırır, 2012.). Yabancı dil öğretiminde ilk olarak üstünde durulması gereken konular konuşma, söylediğinin karşısındaki kişi tarafından anlaşılması ve duyduğunu anlamadır. Bireyler anadillerini öğrenirken ilk olarak duyduğunu anlama ve arkasından doğru telaffuz kurallarını öğrenirler ve bunları yaparken herhangi bir yazılı kurala ihtiyaç duymadan tamamen taklit yoluyla yaparlar. Yabancı dil öğrenenler de ilk olarak dilin fonetik yapısını tanımalı, bu seslerden sözcükleri anlamlandırmayı öğrenmelidir. Bir yabancı dili yeni öğrenmeye başlayanların duyduğunu anlamada karşılaştıkları en büyük zorluklardan biri, bir ses dizisi içinde anlamı keşfetmektir (Onursal Ayırır, 2012). Bunu kelime avı bulmacası gibi değerlendirebiliriz. Bu çalışma metodu karmaşık ve zaman gerektirir. Yabancı dil öğretim program ve içeriklerinin düzenlenmesine yardımcı olmak için Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan Diller İçin Avrupa Ortak Başvuru Metnine (2009: 87) göre, dinlemek ve dinlediğini anlamak için yabancı dil öğrenenlerin kullanması gereken dört beceri vardır. Bunlar, ifadeyi algılamak, dilsel iletiyi teşhis etmek, iletiyi anlamak ve iletiyi yorumlamaktır'". Bu beceriler sırasıyla, işitsel fonetik, dilbilimsel, anlambilimsel ve bilişsel olarak tanımlanmaktadır. Bunların yanı sıra, duyduğunu anlama, varsayımda bulunmak, bu varsayımları sınamak, doğrulamak ya da yanlış olduklarını anlamak gibi [başka] eylemler de gerektirir. Bu
1930 Mustafa YAŞAR eylemleri de çok kısa sürede gerçekleştirmek gerekir, çünkü çoğunlukla konuşan kişi sözlerinin anlaşılıp anlaşılmadığını denetlemez (Onursal Ayırır, 2012). Türkçe ve Rusçayı fonetik açısında karşılaştıran çalışmalar tarandığında ulaşabildiğimiz çok fazla bir çalışma olmadığı görülmektedir. Bu konu ile ilgili ulaşabildiğimiz çalışmaları şu şekilde kronolojik olarak sıralayabiliriz. V.A. Gordelevskiy Grammatika turetskogo yazyka (Türk dili Grameri) 1928 H. Cevdet-Zade, A.N. Kononov Grammatika sovremennogo turetskogo yazyka (Çağdaş Türk dili Grameri) 1934. R.S. Kadırov Sopostavitelnaya grammatika russkogo i turetskogo yazykov (Rusça ve Türkçenin Karşılaştırılmalı Dilbilgisi). 1999 Dr. Diana Önbaş M. Soner Otrakçı Türkçe ve Rusçada Tonlama, Kurgu Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisinde yayımlanan makale. 1999 R. G. Racapaliyeva Kumukça ve Türkçenin Fonetik Özelliklerinin Rusça ile Karşılaştırılması Dağıstan Devlet Pedagoji Üniversitesi nde doktora tezi olarak hazırlanmıştır. 2003 Mustafa Yaşar Rusça Seslerin Türkçe Alfabe ile Verilmesi Transkripsiyon Tablosu bolgarskaya rusistika dergisinde yayımlanan makale. 2006 Zulfiya Şahin Türk Öğrencilere Rusça Dil Öğretiminin Sesbilimsel Yönü idil dergisinde yayımlanan makale. 2014 Olga Zencirci Rus Dilinde Sözcük Vurgusu AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi yayımlanan makale. 2014 Gamze Öksüz Rus Dili Öğretiminde Karşılaşılan Ana Dil Kaynaklı Girişim Hataları Turkish Studies Dergisi yayımlanan makale. 2014 Bunların dışında Türkçe olarak yayımlanan Rusça dilbilgisi kitapları ve Rusça olarak yayımlanan Türkçe dilbilgisi kitapları kısa ders niteliğinde yüzeysel olarak konuya değinmekteler. Bütün bu çalışmalarda iki dilin sesbilimsel farklılıklar araştırılmaktadır ve öğretim sürecinde karşılaşılan sorunları teorik olarak ele almaktadırlar. Rusça öğretiminde fonetik farklılıklardan kaynaklanan öğretim zorluklarını 3 gurupta inceleyebiliriz. 1. Ses/Harf bazında 2. Kelime vurgusu bazında 3. Cümle vurgusu bazında 1. SES/HARF BAZINDA Türkçe ve Rusça farklı dil ailelerinden gelmeleri ve farklı alfabeler kullanmalarından kaynaklanan yazım ve telaffuz zorlukların eğitimin başlangıç aşamasında çok belirgin ve ilerleye aşamalarda ise bazı harflerin her iki dilde de ortak grafik işaretleriyle gösterilmesi, bu harflerin öğrenciler tarafından yanlış telaffuz edilmesine neden olmaktadır. Örneğin: Rusça Türkçe Karşılığı Yanlış algılama ve telaffuz P (r) Pe C (s) Ce
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1931 Y (u) Ye B (v) Be H (n) He Türkçe hemen hemen yazıldığı gibi okunan bir dil. Üstelik Türkçede hece vurgusu, pek az sözcük dışında anlamı değiştirmiyor (ırak (uzak) ve Irak (ülke), alın ve alın, bağlama (çalgı) ve bağlama (emir kipi fiil) gibi)... Öyle ki, Türkçeyi tamamen kitaplardan öğrenen bir yabancı, konuştuğu zaman anlaşılmakta çok fazla sorun yaşamayacaktır. Rusçada ise Sözcüğün yazılışına bakarak okunuşu konusunda kesin bir şey söylemek olanak dışıdır. Türk öğrenciler ana dillerinin etkisiyle Rusçayı da yazıldığı gibi okunmalarında dolayı telaffuz yanlışlıkları yapmaktalar. En fazla telaffuz hatası yapılan sesler Rusçadaki vurgusuz o [o] harfinin konumuna göre güçlü veya zayıf a [a] veya [o]-[a] arası bir ses vermesi; vurgusuz е [e] harfinin konumuna göre güçlü veya zayıf и [i] veya [i]-[e] arası bir ses vermesi neden olmaktadır. Öğrenciler подходить [пътхад ит ](pathad it ) sözcüğünü [podhodit] olarak hatalı telaffuz etmektedirler. Rusçanın telaffuz ve yazımı ile ilgili özel durumları şu şekilde sıralayabilir: 1. [ж] (j) sesi genellikle herzaman sert konumdadır. Bundan dolayı жи (ji) telaffuzda [jı] sesi vermeli. Vurgusuz konumdaki же(je) telaffuzda [jı], жё(jyo) - [jo], жю(jyu) - [ju] şeklinde telaffuz edilmektedir. Bu kurala uymayan bir kaç istisna da bulunmaktadır. 2. [ц] (ts) sesi genellikle herzaman sert konumdadır. Bundan dolayı ци (tsi) telaffuzda [tsı] sesi vermeli. Vurgulu konumda цe (tse) [tse] olarak, vurgusuz konumdaki цe (tse) [tsı] şeklinde telaffuz edilmektedir. Bu kurala uymayan bir kaç istisna da bulunmaktadır. 3. [ш] (ş) sesi herzaman sert konumdadır. Bundan dolayı ши (şi) telaffuzda [şı] sesi vermeli. Vurgusuz konumdaki ше(je) telaffuzda [jı], шё(şyo) - [şo], шю(şyu) - [şu] şeklinde telaffuz edilmektedir. 4. doğru telaffuz kurallarına göre что (çto) ve чтобы (çtobı) kelimelerinde [çt] yerine [şt] olarak telaffuz edilir. Конечно (kaneçna) ve скучно (skuçna) kelimelerinde ise [çn] yerine [şn] olarak telaffuz edilir. 5. [ ъ] harfinden sonra gelen и [i] çift ses verir [yi]: чьи [ç yi]; лисьи [lis yi]. 6. Bazı isim, fiil ve zarfların sonunda ш, ж, ч sonra gelen yumuşatma işareti [ ъ] yumuşak okunmasını sağlamaz: мышь, поёшь, звонишь, вскачь. 7. Telaffuz kurallarına göre bazı kelimelerdeki [в], [д], [л], [т] sessiz harfler yazılmalarına rağmen telaffuz edilmemektedir: солнце(solntse) [сонцъ](sontsı); сердце(serdtse) [с ерцъ](sertsı). 8. [и](i) sesi sert sessizlerden sonra [ы](ı) sesine dönüşebilmektedir: игла(igla) - с иглой(s igloy) [с-ыглой](sıgloy), итог(itog) - в итоге(v itoge) [в-ытог ь](vıtog ı), интерес(interes) - с интересом(s interesom) [с-ынтиресъм](sınteresım). 9. сч (sç) harf kombinasyonu [ш ](ş ) sesi olarak telaffuz edilmektedir. 10. Kelimenin sonunda ve ötümsüz sessizlerin önünde bulunan ötümlü sesssizler ötümsüz olarak telaffuz edilir.: ду[б]ы(du[b]ı) -ду[п](du[p]), ска[з]очка(ska[z]açka) -
1932 Mustafa YAŞAR ска[с]ка(ska[s]ka). 11. Ötümlü sessizlerden önce gelen ötümsüz sessizler ötümlü olarak telaffuz edilirler: про[с ]ить (pra[s ]it ) - про[з ]ба (pro[z ]ba), та[к]ой (ta[k]oy)-та[гж]е (ta[gj]e). 12. [в, в ](v, v ) önceki ötümsüz sessizin ötümlü olarak telaffuz edilmesi, sadece eğer [в, в ](v, v ) den sonra ötümlü sessiz geliyorsa mümkündür: [з] вдовой ([z] vdavoy) (ama: [с] врачом ([s] vraçom), [с] вами ([s] vami)). 13. Ön damaksal ötümlülerden önce gelen dişsel ötümlüler uygun ön damaksallara dönüşerek telaffuz edilirler: [с] орденом ([s] ordenım) - [ш] шапкой ([ş] şapkıy) - [ш ] чайником([ş ] çaynikım), бе[з] отца(be[z] otsa) - бе[ж] жены(be[j] jını), о[т] мороза(o[t] maroza) - о[ч] шума(o[ç] şuma). 14. Islıksı sessizlerden önce gelen patlamalı sessizler oluştukları yerde affrikatları (ikinci bir sessiz türemesi) ile değiştirilerek telaffuz edilirler: о[ц]сыпать (отсыпать), о[ч ]щипнуть (отщипнуть), на[дз]зор, о[дж]жать. 15. Bazı yumuşak sessizlerden önce gelen sert sessizler yumuşak olarak telaffuz edilirler. En fazla değişime uğrayan sesler: [ч ] ve [ш ] den önce gelen [н] sesi [н ] olarak telaffuz edilir: ваго[н] - ваго[н ч ]ик, го[н]ка - го[н ш ]ик. Başka sessizlerde bu şekilde değişime ugrayabilirler. 2. KELİME VURGUSU BAZINDA Konuşma sırasında bazı kelimelerin ve hecelerin üzerinde diğerlerine göre daha fazla yapılan baskıya vurgu denir. İnişli ve çıkışlı söyleyişler ile bazı sesler kuvvetli söylenir. Türkçe değişik dillerden etkilenen yumuşak vurgulu ve değişken bir dildir. Farklı kelimeler dilin yapısına uyum sağlasa da konuşurken dikkat edilmesi gerekir. Kelime vurgusu Türkçe nin ses özelliklerine göre bazı eklerin ve seslerin diğerlerine göre daha baskılı okunması durumudur. Özellikleri ise: Hitaplarda daima ilk hecede bulunur. Orta hecelerde bulunmaz. Tek heceli kelimelerde vurgu aranmaz. Yer isimlerinde genellikle ilk hecede olur. Zarflarda baştadır. Yabancı dillerden alınan sözcüklerde orijinal haliyle korunmaktadır. Pekiştirme sözcüklerinde ise pekiştirme eklerinde bulunur. -ma, -ca, -madan ekleri vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar. Rus dilini öğrenen Türk öğrencilerin anadillerindeki kullanım alışkanlığını Rusçaya uyarladıkları için, ses bilgisel alandaki vurgularda çok fazla hata yapmaktalar. Rusçada tek heceli sözcükler hariç diğer bütün sözcüklerde bir vurgu bulunur ve üzerinde bulunduğu harfin bastırılarak okunmasını sağlar. Vurgu sadece sesli harflerin üzerindedir Rusça sözcük vurgusu sözcükte bulunma yeri açısından bağımsızdır ve farklı hecelerde bulunabilmekle birlikte farklı biçimbirimlerde de yer alabilmektedir. Örneğin га лстук (kravat) sözcüğünde birinci, закo лка (toka) sözcüğünde ikinci, адмира л (amiral) sözcüğünde üçüncü, получасовo й (yarım saatlik) sözcüğünde beşinci v.b. hecede; sözcüğün önekinde, kökte, sonekte, fiil ve isim çekim eklerinde de bulunabilmektedir.
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1933 Rus dili araştırmacılarına göre, Rusça sözcük vurgusu yoğunluk, uzunluk ve vurgusuz ünlülerin nitel değişimleri ile ayrılmaktadır. Vurgulu hecede yer alan ünlüler daha yoğun ve uzun telaffuz edilirken, vurgusuz hecelerde bulunan ünlülerin yoğunluğunun azalması ve uzunluğunun kısalması sonucunda küçülme olarak adlandırılan değişimler ortaya çıkmaktadır. Rus dilinde bir sözcüğün doğru telaffuz edilmesinin yanı sıra doğru anlaşılması için de vurguların yerinde okunması gerekir. Türk dil sisteminde vurgu var ama bu herhangi bir işaretle belirtilmemektedir. Ayrıca yukarıda da bahsedildiği üzere Türkçe kelimelerde vurgu belirli bir kurala göre yapılmaktadır. Türk öğrenciler anadillerindeki bu kuralları Rusça sözcüklere uyguladıkları zaman kelimenin anlamı tamamen değişmektedir. Örneğin: yже [uje] artık - уже [uje] daha dar мука [muka] un мука [muka] azap, işkence дома [doma] evde дома [doma] evler парить [parit ] buğulamak, haşlamak - парить [parit ] süzülmek жила [jila] damar - жила [jila] yaşıyordu vb. Çağdaş Rus dilinde sözcük vurgusu Türkçe ile karşılaştırıldığında daha zor olduğu görülmektedir. Vurgunun bağımsızlığı bir sözcüğü başka bir sözcükten ayırmaktadır ve her sözcüğü özel kılmaktadır. Dolayısıyla vurgunun sözcük bilimde önemli bir yeri olduğu söylenebilir. Vurgunun devingenliği sözcüğün dilbilgisel özelliğini ortaya çıkarmaktadır. Bir heceden başka bir heceye, bir biçimbirimden başka bir biçimbirime geçmesi vurgunun dilbilgisi ile yakından ilgili olduğunun göstergesidir. Sözcükleri doğru telaffuz edebilmek için mutlaka sözlüklerden kontrol edilmeli ve sesli dinleme alıştırmalarıyla pekiştirilmelidir. 3. CÜMLE VURGUSU BAZINDA Türkçede Cümle vurgusu: Bir cümlede bir sözcüğün veya sözcük grubunun diğerlerinden baskılı söylenmesidir. Konuşurken vurgunun yeri değişebilir. Ancak yazı dilinde vurgu fiil cümlelerinde yüklemden önceki sözcükte veya sözcük grubundadır. Cümlede vurgulanmak istenen öğe yüklemin önüne getirilir. Yüklen vurgulanmak istenirse başa getirilir. "Öğretmen bizi izliyordu." cümlesi yazı dilinde, söyleyicinin kastını, ruhsal durumunu iletmez. Fakat konuşma dilinde söyleyicinin ruh halini, ne düşündüğünü, neyi kastettiğini verebilir. Bu bağlamda biz bu cümleyi ve ikinci cümleyi karşılarında belirtilen değişik anlamları içerecek biçimde tonlamaya çalışalım. Öğretmen bizi izliyordu.(sadece izlendiklerini kastederek) Öğretmen bizi izliyordu. (Kimin izlediğini kastederek) Öğretmen bizi izliyordu. (Kimin izlendiğini kastederek) Bu masada bir kitap var. (Bu masada bir kitabın olup olmama hali, var) Bu masada bir kitap var. (Başka şey değil, kitap)
1934 Mustafa YAŞAR Bu masada bir kitap var. (Başka yerde değil, bu masada) Bu masada bir kitap var. (Birkaç tane değil, bir) Örnek: Babam da eve akşam geç geldi? (vurgulu olan kelime babamdır) Öğretmen okulda dün de beni aramış? (vurgulu olan dün kelimesidir) Arkadaşım seni aramış mı? (vurgulu kelime yüklemdir ) Örnek: Çocuklar nerede beni görmüşler. (nerede kelimesi vurguludur) Babasının dün eve ne zaman geldi hatırlıyorsun. (vurgulu kelime ne zamandır) Konuşma sırasında cümlenin anlamına göre önemi belirtilmek istenen sözcüğün, daha belirgin ve baskılı biçimde söylenmesine ya da cümle içinde yerinin değiştirilmesine cümle vurgusu (tonlama) denir. Sözcük vurgusunda vurgu hecelerin üzerindedir. Cümle vurgusunda, tonlama kelimelerde odaklanır. Cümlede belirtilmek istenen anlama göre bazen tonlamanın yeri değiştirilir. Bu nedenle, sözcük vurgusu ile cümle tonlaması birbirinden ayrıdır. Rusçada yedi (7) ana tip tonlama kurgusu" bulunmaktadır'. Bu tonlama kurgusunu seslendiren cümlenin anlamı farklı olmaktadır. Her tonlama kurgusu tipinde belli bir hece şekli bulunmaktadır: bu hecede tonun değişikliği oluşmaktadır. Tonun değişmesi anlam farkını ifade etmektedir. Böyle hecelere "anlamın ve tonlamanın merkezi" adı verilmektedir. Her tonlama kurgusunda merkez, merkez öncesi ve merkez sonrası unsurlar bulunmaktadır. Aşağıda belirtilen sesbilgisi farkları tonlama kurgusuna esas olarak kabul edilmesi gerekmektedir. - merkezde ünlünün tonunun değişmesi; - merkez önü unsurda tonun seviyesi; - merkez sonrası unsurda tonun seviyesi.
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1935 Aşağıda TK 'nun ana tipleri kısaca karakteristik olarak belirtilmektedir. TK-1: Tipik kullanımı, bitişik düz cümlede: Tonlama ünlünün merkezinde yavaş yavaş aşağıya iniyor: merkez sonrası orta tonundan daha aşağı seviyede seslendirilmektedir. 1. Basit haber cümlelerinde, tonlamanın nötr bir şekilde yansıması. Сегодня хо 1 лодно. Я пойду в шко 1 лу. (Bu gün hava soğuk. Ben okula gidiyorum.) TK-2: Tipik kullanımı: Bu tip kurguda anlamlı vurgu, en güçlü şekilde ünlünün merkezinde seslendirilir. Anlam vurgusu anlama göre şöyle değişebilir, (ünlem, özne ve diğer öğeler) 1. Soru kelimeli soru cümlelerinde. К 2 ак тебя зовут? (Senin adın ne?) 2. Kelimeleri mantıksal olarak ayırt etmede. Örnek. Karşıt anlamlılık. Меня зовут Л 2 ена. (а не Вера) (Benim adım Vera. (Lena değil)) Пётр студент п 2 ервого курса. (а не второго) (Petr birinci sınıf öğrencisi. (İkinci sınıf değil)) 3. Hitaplarda anında. Молодой челов 2 ек, скажите, к 2 ак проехать до центра? (Genç adam, söyler misiniz, şehir merkezine nasıl gidilir?) Дорогая Елена Петр 2 овна! (Saygıdeğer Yelena Petrovna!) М 2 амочка, дай мне, пожалуйста, пить. (Anneciğim, bana, içecek ver lütfen.) 4. Selamlaşma, vedalaşma ifadelerinde. Здр 2 авствуйте, Елена Васильевна! (Merhaba, Yelena Vasilevna!) Пр 2 ивет, Павел! (Selam, Pavel!) 5. Nezaket bildiren ifadelerde. Прост 2 ите меня, я забыл книгу. (Affedersiniz, kitabımı unuttum.) Скаж 2 ите, пожалуйста, где музей? (lütfen, söyler misiniz, müze nerede?) Разреш 2 ите мне представиться. (İzin verin kendimi tanıtayım.)
1936 Mustafa YAŞAR 6. İradenin ön plana çıkartıldığı ifadelerde Сад 2 итесь! Не зад 2 ерживайтесь! (Oturun! Çekinmeyin!) Молч 2 ать! (Sessizlik!) Д 2 айте мне воды! Вод 2 ы! (Bana su verin! Su!) 7. ВОТ (işte) işaret eki kullanılan ifadelerde В 2 от вам книги! (İşte size bir kitap!) Вот тетр 2 адь! (İşte defter!) 8. Alternatif soru ifadelerinde Он придёт сег 3 одня или з 2 автра? (O, bugün mü yoksa yarın mı geliyor?) 9. НЕУЖЕЛИ (sahi mi/öyle mi) kelimesi bulunan soru-şaşkınlık ifadeleri veya ЧТО ЗА ekil bulunan soru-detay içeren ifadelerde Неуж 2 ели это правда? (Bu gerçek, öyle mi?) Чт 2 о он за человек? (Bu nasıl bir insan?) 10. И, ДАЖЕ, ЛИШЬ, ТОЛЬКО, ИМЕННО, ХОТЬ, ХОТЯ БЫ, ВЕДЬ, ЖЕ ekleriyle ayrılan kelimelerin kullanıldığı ifadelerde. Я люблю только теб 2 я! (Ben sadece seni seviyorum!) Все были в театре. Даже С 2 аша был с нами. (Herkes tiyatrodaydı. Hatta Saşa da bizimleydi.) Вот уже и весн 2 а пришла! (İşte artık bahar da geldi!) Tonlama merkezinin (TM) yardımıyla anlamı değiştirebiliriz. Чт 2 о делает Катя? (без дополнительного значения) (Katya ne yapıyor? (herhangi bir ek anlam yok.)) Что делает К 2 атя? (а не Наташа) (Katya ne yapıyor? (Nataşa değil, özellikle Katya)) Что д 2 елает Катя? (делает, а не спит) (Katya ne yapıyor? (uyumuyor, özellikle ne yapıyor)) TK-3: Tipik kullanımı: Ünlünün merkezinde ton hızlı yükseliyor; merkez sonrasında ton, orta tondan aşağıya iniyor. 1. Soru kelimesiz soru cümlelerinde
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1937 Вы пойд 3 ёте в школу? (Siz okula gidiyor musunuz?) Ты хочешь п 3 ить? (Sen içmek ister misin?) 2. Tekrar sorma, daha açık ve kesin olarak belirleme. Мама пошла в магазин. (Annem markete gitti) Куд 3 а? В магаз 3 ин? (Nereye? Markete mi?) Завтра к нам приедут гости. (Yarın bize misafir geliyor.) Когд 3 а? З 3 автра? (Ne zaman? Yarın mı?) 3. Cevap anında sorunun tekrarlanmasında. Гд 2 е наши друзья? (Arkadaşlarımız nerede?) Где наши друзь 3 я? В парке. (Arkadaşlarımız nerede mi? Parktalar.) Бабушка приедет в субб 3 оту? (Büyükannem cumartesi geliyor mu?) В субб 3 оту приедет бабушка? Нет, уже в пятницу. (Cumartesi büyükannem geliyor mu? Hayır Cuma geliyor.) 4. ДАЙ, ДАВАЙ, НЕ, МОЖНО: kelimeleri ile oluşturulan rica-soru ifadelerinde. Не пойт 3 и ли нам гулять? (Gezmeye gitmeyelim mi?) Дав 3 ай я пойду с тобой? (Haydi ben de seninle geleyim?) М 3 ожно купить мороженное? (Dondurma alabilir miyim?) 5. Konuşma dilinde tamamlanmamış ifade dizini cümlelerinde. После ур 3 оков мы пойдём гул 1 ять. (Derslerden sonra biz gezmeye gidiyoruz. ) Когда он вош 3 ел, все сразу замолч 1 али. (O içeri girdiğinde herkes birden sustu.) Студенты первого к 3 урса успешно сдали все экз 1 амены. (Birinci sınıf öğrencileri sınavları başarıyla verdiler.) TK-4: Tipik kullanımı: Ünlünün merkezinde ton iniyor; merkez sonrasında ton yükseliyor. 1. "a" (ya, peki ya) bağlacı kullanılan soru ifadelerinde. - Пётр уже пришёл. (Petr çoktan geldi.) - А П 4 авел? (Peki ya Pavel?) - Я люблю слушать Моцарта. (Ben Mozart dinlemeyi severim.)
1938 Mustafa YAŞAR - А Чайк 4 овского? (Ya Çaykovski yi) 2. İçerisinde talep bulunduran soru ifadelerinde. Ваш п 4 аспорт? Ваш бил 4 ет? (Pasaportunuz? Biletiniz?) 3. Anket içerikli soru ifadelerinde. Ваша фам 4 илия, / 4 имя? (Soyadınız, adınız?) 4. Nasihat, memnuniyetsizlik, öfke, kibir ifade eden soru cümlelerinde. Почем 4 у вы опять опоздали на урок? (Derse neden yine geç kaldınız?) Вы когда-нибудь прих 4 одите вовремя? (Siz hiçbir zaman zamanında gelecek misiniz?) 5. Sayma, sıralama, listeleme yapılan cümlelerde. В комнате стояли шк 4 аф, ст 4 ол, ст 4 улья, див 4 ан и кр 1 есло. (Odada dolap, masa, sandalyeler, kanepe ve koltuk vardı.) Есть н 1 есколько видов словарей: толк 4 овый, ортограф 4 ический, граммат 1 ический и друг 1 ие. (Birçok sözlük çeşitleri vardır: açıklamalı, imla, gramer ve diğerleri. ) 6. Resmi hitaplarda tamamlanmamış ifade dizini cümlelerinde. Москв 4 а / столица Росс 1 ии. (Moskova / Rusya nın başkenti. ) TK-5: Tipik kullanımı: 1. Yüksek düzeyde varlıkları niteleyen ya da belirten; yüksek düzeyde oluş, hareket, duruş gösteren cümlelerde görülür. TK-5'te iki merkez bulunur: Birinci ünlünün merkezinde ton yükselir. İkincide ise iner. Bu tip kurguda anlam vurgusu daha güçlü, karakteristik olmaktadır. Çünkü ünlü ve ünsüz seslendirmesi yaşanıyor. Как 5 ое красивое сл 5 ово! (Ne güzel bir söz!) Как 5 ой удачный прим 5 ер! (Nasılda uygun bir örnek!) Как 5 ие недисциплинированные студ 5 енты! (Nasıl disiplinsiz öğrenciler!) Насто 5 ящий проф 5 ессор! (Gerçek bir profesör!) 2. TK-5 tek bir birleşik kelimeden oluşan cümlelerde de kullanılır. (Eğer kelime vurgusu ilk hecede değilse) В 5 еликол 5 епно! 5 Отврат 5 ительно! З 5 амеч 5 ательно! (Mükemmel! İğrenç! Harikulade!)
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1939 3. İstek, üzüntü duygusunu pekiştirmek amacıyla iradenin ön plana çıkartıldığı ifadelerde Х 5 оть бы ты с ним поговор 5 ила! (Hiç olmazsa sen onunla konuşsaydın!) 5Если бы я зн 5 ал! (Eğer bilseydim!) 4. Soru kelimelerinin kullanıldığı sabırsızlık, memnuniyetsizlik, öfke, üzüntü, can sıkıntısı ifade eden cümlelerde. Почем 5 у ты опозд 5 ал?! (Sen niye geç kaldın?!) Гд 5 е ты был р 5 аньше?! (Daha önce neredeydin?!) TK-6: Tipik kullanımı: Ünlünün merkezinde ton yükselmekte ve sonuna değin yüksek şekilde devam etmektedir. 1. Olumlu yönde değer belirten değerlendirme, takdir etme, kıymetlendirme cümlelerinde TM özne konumundaki kelimede bulunmaz: Какой с 6 уп! Какая кн 6 ига! Какая красот 6 а! (Nasıl çorba! Nasıl kitap! Nasıl güzellik!) Какой ф 6 ильм! Сколько здесь цвет 6 ов! (Nasıl film! Burada çok çiçek var! ) 2. Özne kullanılmayan değerlendirme, takdir etme, kıymetlendirme cümlelerinde a. Nitelik ifadesi 6Яблоки! Пог 6 ода! ((çok güzel) Elmalar! (çok güzel) Hava!) b. Nicelik ifadesi 6Яблок! Кн 6 иг! ((birçok) elmalar! (birçok) Kitaplar!) c. Durum ifadesi Сп 6 ать хочется! (uyumak istiyorum!) Здесь так в 6 есело! (Burası çok eğlenceli!) 3. Şaşkınlık ifade eden soru veya soru-düşünme cümlelerinde (TM soru kelimesinde bulunur) К 6 уда я положил ключи? Зач 6 ем ты пришел? (Anahtarları nereye koydum? Sen niye geldiysen?) 4. Dikkat çekme amacı bulunan ifadelerde (TM soru kelimesinde bulunmaz) А что я зн 6 аю! Кто к нам приезж 6 ает! (Ben ne bileyim! Bize kim gelecek!) TK-7 Tipik kullanımı:
1940 Mustafa YAŞAR 1. Olumsuzluk ifade eden değerlendirme, kıymetlendirme cümlelerinde. Как 7 ая она красавица! (Ne de güzel bir kadın! ) Да куд 7 а ему с этим справиться! (bununla nasıl başa çıkacak ki!) 2. Yüksek düzeyde olumsuz varlıkları niteleyen ya da belirten; yüksek düzeyde olumsuz oluş, hareket, duruş gösteren cümleler (Bu çeşit kurgu tonlaması TK-2 ve TK-3'e benzemektedir): Интер 7 есный он всё-таки человек! (Yine de enteresan bir insan o!) Не хорош 7 о ты поступил! (Davranışın hiç de iyi değildi!) В 7 есело у вас было! (Çok eğlenceliydi sizde!) 4. SONUÇ Yukarıda verilmiş materyal Rusça ve Türkçe cümlelerin tonlamasındaki farkları göstermektedir. Bu farklar Rusça ve Türkçe dilbilgisi sistemlerin benzeşmezlikleri ile bağlantılıdır. Bizce bu materyal her iki dilin tonlama betimlemesinin ve daha detaylı karşılaştırmasının gerekliliğini kanıtlamaktadır. Aynı zamanda "Türk öğrenciye Rusça konuşma dilinin tonlaması" ders kitabının hazırlanmasının önemini açıklamaktadır. Yabancı bir dili, o dilin konuşulduğu ortamın dışında öğrenen öğrencilerin çok sayıda hata yapmaları doğal bir süreçtir. Yabancı dil eğitiminde girişim hatalarının ortaya konulması, öğretenleri, öğrenenleri ve dil öğretim metodu üzerine çalışan uzmanları ilgilendiren bir konudur. Ana dili dışında farklı bir dil öğrenen bir öğrencinin önce bilinçli olarak, daha sonra da farkında olmadan ana dili yardıma çağırması olağan bir reflekstir. Bir yabancı dille ne kadar iç içe olunursa, dil becerileri kazanmada o ölçüde başarılı olunur. Bir dil ne kadar dinlenirse o kadar anlaşılır, ne kadar anlaşılırsa o kadar konuşulur. Öğrenme bilişsel bir süreç olduğundan, her bir beceri ve öğrenilen her bilgi birbirini etkiler ve geliştirir. Bu çalışmanın duyduğunu anlama, konuşma sesle duygularını iletebilme ve ses tonuyla karşısındakini yönlendirebilme konusunda becerileri kazanmış öğrenciler, değişik bağlamlarda karşılaştıkları benzer durumlarda daha duyarlı olabilecek ve duyduklarını anlama konusunda daha başarılı olacak; daha rahat ve etkili bir iletişim kurabileceklerdir. Algılamak ve anlamlandırmak için daha az zaman harcadıkları yapıları daha kolay hafızalarında tutabilecek ve bunu yazılı anlama ve anlatım becerilerine de yansıtabileceklerdir.
RUS DİLİNİN FONETİK YAPISINDAN KAYNAKLI ÖĞRETİM ZORLUKLARI 1941 KAYNAKÇA Kitap Tek Yazarlı Banguoğlu, T. (1990) Türkçenin Grameri. (3. bs) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Gordelevskiy V.A. (1961). Grammatika turetskogo yazyka (2. bs). Moskova: Akademiya Nauk SSSR. Kadırov, R.S. (1999). Sopostavitelnaya grammatika russkogo i turetskogo yazykov. (3. bs) Moskova: Russkiy Yazık. Kononov, A.N. (1956). Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazyka 1956. Moskova: Akademiya Nauk SSSR. Vardar, B. (1998). Dilbilim Terimleri Sözlüğü. (2. bs). İstanbul: ABC kitabevi. Makale Tek Yazarlı Çerçi, A. (2014). Telaffuz Vurgu ve Tonlama Konularının Dinleme Destekli Öğretimi. Turkish Studies, 9.3, 467-485. Naumenko, Yu.M. (2004). Predposılka k obucheniyu arabogovoryashchih studentov russkomu udareniyu. Uchenyye zapiski Tavricheskogo natsionalnogo universiteta im. V.I. Vernadskogo. Seriya Filologiya. Sotsial'nyye kommunikatsii. 17 (56) 01, 263-267 Onursal Ayırır, İ. (2012). Fransızca Duyduğunu Anlama Becerisinde Türk Öğrencilerin Karşılaştıkları Sorunlardan Biri: Ulama Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 22, 31-44. Öksüz, G. (2014). Rus Dili Öğretiminde Karşılaşılan Ana Dil Kaynaklı Girişim Hataları. Turkish Studies, 9.6, 843-857. Polat, H. (2014). Ana Dili Rusça Olanlara Türkçe Öğretiminde Ortaçlar I. JASSS, 28, 369-392. Selen, N. (1986). Yabancı dil öğreniminde yapılan sessel yanlışlar. Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2, 15-23. Şahin, Z. (2014). Türk Öğrencilere Rusça Dil Öğretiminin Sesbilimsel Yönü. İdil, 3.11, 191-203. Uçgun, D. (2007). Konuşma Eğitimini Etkileyen Faktörler. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 22, 59-67. Yaşar, M. (2006). Tablitsa Transkriptsii S Russkogo yazıka Na Turetskiy. Bolgarskaya Rusistika, 1-2, 51-65. Zincirci, O. (2014). Rus Dilinde Sözcük Vurgusu. AVRASYA, 5, 1-11. Makale Çok Yazarlı Önbaş, D., Ortakçı, M. S. (1999). Türkçe ve Rusçada Tonlama, Kurgu Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5, 281-286. Tez Racapaliyeva R. G. (2003). Foneticheskiye osobennosti turetskogo i kumykskogo yazykov v sopostavlenii s russkim. Yayımlanmamış doktora tezi, Dağıstan Devlet Pedagoji Üniversitesi, Nalçik
1942 Mustafa YAŞAR İnternet Kaynağı Avrupa Konseyi. (2009). Diller İçin Avrupa Ortak Başvuru Metni. (Çev. Milli Eğitim Bakanlığı Çeviri Komisyonu). 03 Ocak 2014 tarihinde http://digm.meb.gov.tr/uaorgutler/ak/cefr_ Turkce.pdf adresinden erişildi. Aydın, K. (2013). Konuşmada Ses Eksikliğini Giderme Yöntemleri. 15 Mayıs 2015 tarihinde http://ses-eksikligi.blogspot.com.tr/ adresinden erişildi.