Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikalarında Çalışan İşçilerin Solunum Fonksiyonlarının İncelenmesi

Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikalarında Çalışan İşçilerin Solunum Fonksiyonlarının İncelenmesi Melikşah ERTEM*, Ersen İLÇİN*, Mustafa KELLE**, Füsun TOPÇU*** * Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, ** Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, *** Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları ve Tüberküloz Anabilim Dalı, DİYARBAKIR ÖZET Tozlu iş ortamı solunum fonksiyonlarını olumsuz etkileyen faktörlerden biridir. Uzun yıllar boyunca tozlu iş ortamında çalışmış işçilerin solunum fonksiyonlarının incelenmesi amacıyla Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikası nda bir kesitsel çalışma planlanmıştır. İşçilerin, solunum fonksiyonlarının, çalışma süreleri ve çalıştıkları bölümlere göre gösterdiği farklılıkların incelenmesi amaçlanmıştır. Her iki fabrikada da organik tozlar önemli bir işyeri sorunudur. İş yerindeki toz düzeyini belirlemek için vertikal ayırıcılı gravimetric ölçüm metodu kullanılmıştır. İşçiler çalıştıkları bölümlerin toz düzeylerine göre guruplandırılmıştır. İkiyüzaltmışsekiz işçinin FEV 1.0, FVC, FEF 25-75, PEF ve MVV değerleri ölçülmüştür. Solunum sistemi şikayetleriyle ile ilgili bir de anket uygulanmıştır. Araştırmada tozsuz ortamda çalışan sosyal hizmet işçileri kontrol grubu olarak alınmıştır. Toz ölçüm sonuçlarının pamuk işleme aşamalarının ilerlemesiyle bir düşme gösterdiği bulunmuştur. Toz yoğunluğu; işlemlerin ilk aşaması olan açma harmanlama ve tarama gibi bölümlerde daha yüksek bulunmuştur. İşçilerin FEV 1.0 değerlerine bakıldığında beklenen % değerin 61-79 u arasında olanların oranı %22.76 ve 60 ın altında olanların oranı %5.60 olduğu saptanmıştır. Bu oranlar işçilerin çalıştıkları işyeri toz yoğunluğuna göre ve işçilerin çalışma yılları gruplarına göre farklılık gösterdiği belirlenmiştir. FEV 1.0 beklenen % değeri 80 inin altında sigarayla düzeltilmiş tahmini rölatif riski toz yoğunluğu 0.75 mg/m 3 ve üzerinde olan bölümlerde çalışan işçilerde 5.67 bulunmuştur. Yine kontrol grubu ile tozlu ortamda çalışanların karşılaştırılmasında FEV 1.0, PEF ve MVV beklenen yüzde değerlerinin farklı olduğu saptanmıştır. Araştırma bulguları literatür bilgileriyle uygunluk gösterdiği, uzun yıllar boyunca tozlu ortamda çalışmanın solunum fonksiyonlarını olumsuz yönde etkilediği saptanmıştır. Sonuç olarak tozlu ortamda çalışan halı ve iplik fabrikası işçilerinin solunum fonksiyonlarının etkilenmiş olduğu saptandı. Solunum fonksiyonlarında FEV 1.0, PEF ve MVV deki değişiklikler anlamlı bulundu. Uzun yıllardır tozlu ortamda çalışan işçilerde kronik değişikliklerin geliştiği saptandı. ANAHTAR KELİMELER: Pamuk tozu, solunum fonksiyonları, işçiler SUMMARY RESPIRATORY FUNCTIONS OF WORKERS IN SUMERBANK CARPET AND COTTON WIRE FACTORIES, DIYARBAKIR In this study we aimed to determine the effect of dusty working environment on respiratory functions. Thus we planned a cross sectional study in workers of Diyarbakır Sümerbank Carpet and Cotton Wire Factories. Both of the factories organic dusts are important environmental problem. To evaluate the dust level of the working environment we used Vertical Elutriator Gravimetric method. Workers were grouped according to work places dust levels. FEV 1.0, FVC, FEF 25-75, PEF ve MVV of the 268 workers also measured. Subjects working in places without dust were regarded as control group. A questionnaire about symptoms of respiratory illnesses and smoking habits also implemented. According to results: Me- 126

Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikalarında Çalışan İşçilerin Solunum Fonksiyonlarının İncelenmesi asurement of dust levels showed a reduction in dust level as cotton processing progressed. Dust level was highest in the early process like opening, carding etc. In 22.76% of the workers FEV 1.0 levels were between 61% and 79% of the predicted values and in 5.60% of the workers FEV 1.0 lower than 60% of the predicted values. These ratios were significantly different according to workplace dust level and employment duration. Smoking adjusted risk of having a FEV 1.0 level lower than 80% of predicted value was found 5.67 in subjects working in workplace with dust level more than 0.75 mg/m 3. There was also significant difference between control and study groups according to FEV 1.0, PEF and MVV percent of predicted values. As a result respiratory functions of the workers of Carpet and cotton wire factories were effected from dusty work environment. Especially FEV 1.0, PEF and MVV were effected more aberrantly. KEY WORDS: Cotton dust, respiratory functions, workers GİRİŞ Gelişen dünyamızda teknolojik ilerlemeler arttıkça insan sağlığını olumsuz yönde etkileyecek çevresel etmenler de artmaktadır. Bu çevresel etmenlerden en yoğun olarak etkilenen grup işçilerdir. Ülkemizde de teknolojik ilerlemelere ayak uydurulmaya çalışılmakta bir yandan da işçilerimizin sağlığı korunmaya çalışılmaktadır. Ülkemizde en yaygın iş kollarından biri tekstil iş koludur. Bu iş kolunda 1994 yılı verilerine göre 376.019 kişi çalışmaktadır ki bu rakam tüm işçilerin %10 unu içermektedir (1). Pamuklu iplik üretimi ve halı dokuma sanayiinde işçiler belli başlı bazı çevresel zararlı etkenlere sunuk kalmaktadırlar. Bunlardan en yoğun olanları gürültü, nemin yüksek oluşu ve tozdur. Çevresel etkenlerin yanında işin yürütülmesi ile ilgili etkenler bulunmaktadır. Bunlar vardiyalı çalışma koşulları, sürekli ayakta çalışma gibidir. İşyeri tozu en iyi bilinen meslek hastalığı nedenidir. Özellikle pamuk tozuna bağlı olarak tanımlanmış bissinozis çok eski dönemlerden beri bilinmektedir (2). Uzun yıllar iplik üretiminde çalışan işçilerde, solunum fonksiyonlarında etkilenme görülür. Pamuk tozuna 20-25 yıldan uzun süre maruz kalan bireylerde bissinozis geliştiği (3) ve bissinozis sıklığı çalışılan bölümlere göre farklılıklar gösterdiği belirtilmektedir (4). Bu çalışmada, Diyarbakır ilinde Sümerbank işletmelerine bağlı halı ve iplik fabrikalarında uzun yıllardır çalışan işçilerin solunum fonksiyonlarındaki etkilenme ve bunun çalıştıkları bölümlerle ve çalışma süreleriyle ilişkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. Değişik bölümlerde toz yoğunluğunu ölçerek işçilerin solunum fonksiyonlarındaki değişiklikler işyerindeki toz yoğunluklarıyla ilişkilendirilmesi amaçlanmıştır. GEREÇ YÖNTEM Bu çalışma kesitsel bir araştırmadır. Diyarbakır İplik Fabrikası nda harman, hallaç, tarak, cer, fitil, vater, bobin bölümleri bulunmaktadır. Halı fabrikasında tüm bu bölümler iplik dairesinde toplanmış bunlara ilaveten, dokuma, halı apre, kesim ve kalite kontrol bölümleri bulunduğu entegre bir tesistir. İplik fabrikası 25 yıl önce kurulmuştur. Halı fabrikası çok daha eski bir fabrika olup kullanılan teknoloji daha eskidir. Nitekim harmanlama iplik fabrikasında kapalı ortamda gerçekleştirilirken halı fabrikasında nispeten daha açık bir sistem ile yapılmaktadır. Her iki fabrika da özelleştirme kapsamındadır ve halı fabrikası tamamen kapatılacaktır. Halı fabrikasında 94 işçi, iplik fabrikasından ise 174 işçi araştırma örneğini oluşturmuştur. Araştırmada 321 işçinin tamamının solunum fonksiyonlarının ölçülmesi hedeflenmiştir. Ancak test için iyi koopere olamayan 31, araştırmayı kabul etmeyen 22 işçi çalışma dışında kalmış, araştırmaya 268 işçi katılmıştır (araştırmanın gerçekleşme oranı %83.48 olmuştur). Çalışma kapsamındaki bireylerin 42 si kadın (%15.67), 226 sı erkektir (%84.33). Ellidört işçi sosyal hizmetler, güvenlik gibi işlerde çalışmaktadır. Bu grup işçi toza sunuk kalmadıkları varsayılarak kontrol grubu olarak alınmıştır. Her iki fabrika da özelleştirme kapsamında olduğundan uzun yıllardır yeni işçi alınmadığı ve en yeni işçinin 7 yıldır çalışmakta olduğu saptanmıştır. İşçilerin ortalama çalışma süreleri 13.57 ± 3.73 ve ortalama yaşları 38.87 ± 7.43 tür. Solunum fonksiyonları Spiroanalyser ST-90 (Fukuda Sangyo) marka spirometreyle ölçülmüştür. FEV 1.0, FVC, PEF, FEF 25-75 ve MVV değerleri ölçülmüş ve aynı yaş, cinsiyet, boy, ağırlık ve etnik yapıdaki bireylerin prediktif değerleriyle karşılaştırılmıştır. Ölçümler 3 kez tekrarlanmış, en iyi sonuç değerlendirmeye alınmıştır. Bireyler, kronik etkilenmeleri saptamak amacıyla, FEV 1.0 ölçümüne göre beklenen % değerleri 80 in üstünde (normal), 80 ile 61 arasında (hafif-orta etkilenme) ve 60 ın altında (ağır etkilenme) olanlar şeklinde gruplandırılmıştır. FEV 1.0 /FVC ölçümüne göre beklenen % değeri 70 in üzerinde olanlar normal, 127

Ertem M, İlçin E, Kelle M, Topçu F. 70-61 arasındakiler hafif, 60 ın altındakiler orta ve ileri etkilenme olarak göstermiştir (4). Bununla beraber işçiler çalıştıkları bölümlerin toz yoğunluklarına ve çalışma sürelerine göre gruplara ayrılmıştır. Bu gruplar FEV 1.0, FVC, PEF, FEF 25-75, MVV % beklenen değerleri bakımından karşılaştırılmışlardır. Solunum fonksiyonları ölçülen bireylere solunum şikayetleriyle ilgili bir de anket uygulanmıştır. Bu anket solunum fonksiyon testlerinin yapıldığı sırada araştırmacı hekim tarafından uygulanmıştır. Bu ankette pazartesi ateşi bulguları, öksürük, balgam çıkarma, hırıltılı solunum, göğüs sıkışması, nefes darlığı ve sürekli olan burun akıntısı gibi solunum sistemi semptomları soruşturulmuştur. Ayrıca işçilere sigara içme alışkanlıklarıyla ilgili bir anket uygulanmıştır. Sigara içme alışkanlıklarına ilişkin anketteki sorular şunlardır: 1. Şimdiye kadar hiç sigara içtiniz mi? a. Evet b. Hayır 2. Şimdiye kadar hiç altı ay yada daha uzun süre günde en az bir tane sigara içtiniz mi? a. Evet b. Hayır 3. Halen sigara içiyor musunuz? a. Evet hergün günde en az bir tane b. Hergün olmamakla birlikte arasıra içerim c. Hayır içmiyorum 4. Günde ne kadar içiyor sunuz?... (Günde birden az içiyorsanız haftada ne kadar içiyor sunuz?...) Bu sorulara verdikleri cevaplara göre bireyler şu gruplara ayrılmıştır : İçmeyenler: Birinci soruya hayır diyenler; birinci soruya evet demesine rağmen ikinci ve üçüncü sorulara hayır diyenler. Bırakanlar: İkinci soruya evet demesine rağmen üçüncü soruya hayır içmiyorum diyenler. Hergün içenler: Üçüncü soruya evet günde en az bir tane veya daha fazla diyenler. Ağır içiciler: Hergün içenler arasında günde yirmiden fazla içenler. Arasıra içenler: Hergün olmamakla birlikte arasıra içerim diyenler. İşyeri toz ölçümleri vertikal ayırıcılı gravimetrik ölçüm yapan partikül ölçüm aleti ile yapılmıştır. Bu alet İSGÜM den temin edilmiştir. Partikül ölçme aleti saatte 7.4 L hava aspire etmekte ve vertikal ayırıcı sayesinde sadece solunabilir tozları emmektedir. Emilen hava kuru bir filtre kağıdı üzerine birikmekte ve bu filtre kağıdının ölçüm öncesi ve sonrası ağırlık farkı ortamdaki toz yoğunluğu olarak değerlendirilmiştir. Uygulamada partikül ölçüm aleti emiş ağzı çalışan işçinin ağız hizasına gelmesi sağlanmış ve alet 6 saat boyunca çalıştırılmıştır. Filtre kağıdının ortam neminden etkilenmesini engellemek için tartımlar fabrikada ölçümlerin yapıldığı yerde yapılmıştır. Bireyler solunum fonksiyonlarına göre gruplara ayrılmış ve çalışma süreleri ve çalıştıkları ortamdaki toz yoğunlukları bağımsız değişken olarak alınmıştır. Gruplar arasındaki farklılıklar ki-kare analizi ile değerlendirilmiştir. Sigara içmenin, solunum fonksiyonlarını etkileyeceği düşünülerek FEV 1.0 ölçümleri için sigara ile düzeltilmiş tahmini rölatif riskler hesaplanmıştır. Bu hesaplamada Mantel Haezsel Ki-kare yöntemi kullanılmıştır. Ayrıca FEV 1.0, FVC, FEF 25-75, PEF ve MVV beklenen yüzde değerleri çalışma yılları grupları ve işçilerin çalıştıkları bölümler arasındaki farklar ANOVA ile karşılaştırılmıştır. P< 0.05 olduğunda farklı grubun hangisi olduğunu saptamak için post hoc Tukey işlemi uygulanmıştır SONUÇLAR Tablo 1 de araştırmanın yürütüldüğü halı ve iplik fabrikalarında bölümler ve bu bölümlere ait partikül ölçümleri gösterilmiştir. Buna göre hammaddenin girdiği ilk bölümden iplik yada halı çıkıncaya kadar bölümler sırasıyla kaydedilmiştir. Tablo 1 de görüldüğü gibi iplik yada halı üretim prosedürü ilerledikçe partikül düzeyinde düşme saptanmıştır. Harman hallaç, tefrik, yıkama dairelerinde en yüksek toz ölçümü saptanırken (2.25 mg/m 3 ) en düşük toz yoğunluğu üretimin son aşaması olan kalite kontrol bölümünde (< 0.2) saptanmıştır. Tablo 2 de işçilerin çalışma yıllarına ve çalıştıkları bölümlere göre FEV 1.0 ölçüm sonuçları verilmiştir. Çalışma yılı faktörü sadece tozlu ortamda çalışan işçilerde incelenmiş, sonuçta farklı toz düzeylerinde çalışan işçilerde farklı düzeylerde etkilenme oranları saptanmıştır (p< 0.05). FEV 1.0 beklenen % değeri, 79-61 arasında olanlar 11 yıldan az çalışanlarda %15.8 iken, 12-16 yıl arası çalışanlarda %26.8, 17 128

Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikalarında Çalışan İşçilerin Solunum Fonksiyonlarının İncelenmesi Tablo 1. İşyeri toz ölçümleri. Fabrika Bölüm Toz (partikül) düzeyleri (mg/m 3 ) Halı Yıkama dairesi (tefrik, harman-hallaç, yıkama) 2.25 Boyahane - Klima kazan 0.2 İplik dairesi (tarak, cer, fitil, vater, bobin) 1.12 Dokuma ihzar 0.90 Dokuma dairesi 0.90 Halı apre < 0.2 Halı kesim ve kalite kontrol < 0.2 İplik Harman hallaç 2.25 Tarak 1.12 Cer 0.79 Fitil 0.79 Vater 0.41 Bobin 0.41 Tablo 2. FEV 1.0 beklenen % değerlerinin çalışma yılları ve farklı işyeri toz yoğunluğundaki bölümlere göre dağılımı. > 80 79-61 < 60 Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Çalışma yılı 11 yıl ve altı 60 81.6 14 15.8 2 2.6 76 35.5 12-16 yıl 45 63.3 19 26.8 7 9.9 71 33.2 17 yıl ve üzeri 40 59.7 23 34.3 4 6.0 67 33.3 Toplam 145 67.8 56 26.2 13 6.0 214* 100.0 x 2 = 11.02, p< 0.05 Çalışılan bölümün toz yoğunluğu Kontrol 47 87.0 5 9.3 2 3.7 54 20.2 0.2-0.74 mg/m 3 116 72.5 35 21.9 9 5.6 160 59.7 0.75 mg/m 3 + 29 53.7 21 38.9 4 7.4 54 20.1 Toplam 192 71.6 61 22.8 15 5.6 268 100.0 x 2 = 15.44, p< 0.01 * Kontrol grubu olarak alınan 54 işçi toza sunuk kalmadıkları için bu toplama alınmamıştır. yıl üzerinde çalışmış bireylerde %34.3 bulunmuştur. FEV 1.0 beklenen % değeri, 60 ın altında olanlar farklı toz yoğunluğundaki bölümlere göre sırasıyla %2.6, %9.9 ve %6.0 olduğu görülmüştür. İşçilerin solunum fonksiyonları ortamdaki toz yoğunluğuna göre incelendiğinde; farklı toz yoğunluğunda çalışan işçilerde farklı düzeylerde etkilenme oranları bulunmuştur (p< 0.01). FEV 1.0 beklenen % değeri, 80 in üzerinde olanların oranı, kontrol grubunda en yüksek bulunurken en tozlu bölümlerde (harman hallaç, yıkama, tarak, cer, fitil vs.) çalışan işçilerde en düşük bulunmuştur (p< 0.01). 129

Ertem M, İlçin E, Kelle M, Topçu F. Solunum fonksiyonlarındaki etkilerin obstrüktifrestriktif ayrımını yapabilmek için FEV 1.0 /FVC % değerleri de incelenmiştir (Tablo 3). Buna göre tozlu ortamda çalışan işçilerin %14.0 ında (30 işçi) FEV 1.0 /FVC beklenen % değeri 70-61 arasında ve %1.9 unda (4 işçi) 60 ın altında bulunmuştur. Çalışma yılları grupları arasında FEV 1.0 /FVC beklenen % değerleri bakımından fark olduğu anlaşılmıştır (p< 0.001). Kontrol grubunda FEV 1.0 /FVC beklenen değeri 70 in altında olanların oranı %7.4 (4 işçi) iken, 0.20-0.74 mg/m 3 toz yoğunlundaki işyerinde çalışan işçilerde %8.1 (13 işçi), 0.75 mg/m 3 ve üzeri toz yoğunluğunda çalışanlarda %16.7 (9 işçi) bulunmuştur. Aynı işçilerde FEV 1.0 /FVC beklenen yüzde değeri 60 ın altında olanların oranları sırasıyla %0.0, %1.3 ve %7.4 bulunmuştur. Aradaki fark istatistiksel olarak anlamlıdır (p< 0.01). Sigara içmenin solunum fonksiyonlarına etki edeceği düşünülerek, değişik toz yoğunluğundaki bölümlerde çalışan işçiler sigara içme sıklıklarına göre sınıflara ayrılarak tekrar analiz edilmişlerdir (Tablo 4). Yapılan analiz ile sigara içme faktörüyle düzeltilmiş tahmini rölatif riskler (odds ratio) hesaplanmıştır. Buna göre toz konsantrasyonu 0.75 mg/m 3 ün üzerinde çalışan işçilerin solunum fonksiyonlarının etkilenme riski, tozsuz ortamda çalışan işçilere göre 5.76 kat arttığı bulunmuştur. Sigaranın etkisi düzeltilerek yapılan analiz sonucunda, farklı toz konsantrasyonunda çalışan işçilerde farklı oranlarda etkilenme saptanmıştır (p< 0.0001). Tablo 5 te işçilerin solunum fonksiyon ölçümleri beklenen yüzde değerleri çalıştıkları bölümlere göre ve çalışma sürelerine göre gösterilmiştir. Ortalama FEV 1.0, PEF ve MVV beklenen % değerleri kontrol grubuna göre farklı bulunmuştur (sırasıyla p= 0.02, p= 0.04, p= 0.001). Ortalama FVC ve FEF 25-75 ölçümleri kontrol grubuna göre farksız bulunmuştur (sırasıyla p= 0.53, p= 0.16). Çalışma sürelerine göre ortalama FEV 1.0 beklenen % değeri gruplar arasında farklı bulunmuştur. Yapılan ANOVA sonrası değerlendirmede farklı olan grubun 11 yıldan kısa süredir çalışan grup olduğu saptanmıştır. Çalışma süreleri bakımından diğer parametrelerde gruplar arasında farklılık saptanmamıştır (p> 0.05). İşçilere sürekli var olan öksürük, balgam, nefes darlığı, göğüs sıkışması, göğüs daralması, wheezing, göğüste yanma hissi ve kronik bronşit öyküsü sorulmuş ve şikayetler kaydedilmiştir. İşçilerin solunum sistemiyle ilgili saptanan şikayetleri farklı toz yoğunluğunda çalışan işçiler ve kontrol grubu karşılaştırılmıştır (Tablo 6) ve gruplar arasında anlamlı farklılık bulunmuştur (p< 0.001). Kontrol grubunda solunum sistemine ait şikayet sıklığı %33.3 iken bu oran 0.2-0.74 mg/m 3 ve 0.75 mg/m 3 ve üzerindeki toz yoğunluğunda çalışan işçilerde sırasıyla %58.1 ve %66.7 olduğu belirlenmiştir. Kontrol grubu analiz dışında tutularak, çalışma süresi grupları karşılaştırıldığında 11 yıldan az süredir çalışanlarda solunum sistemi şikayetlerinin görülme sıklığı %55.3, 12-16 yıl arası çalışanlarda ve 17 yıl ve üzerinde çalışma süresine sahip bireylerde sırasıyla bu sıklığın %63.4 ve %62.7 olduğu saptanmıştır. İstatistiksel olarak arada önemli bir fark olmadığı saptanmıştır (p> 0.05). Çalışmamızda Bissinosis vakasına rastlanmamıştır. Bununla birlikte kontrol grubu dışında kalan işçilerin %60.3 ünde (129 işçide) solunum sistem şikayetleri saptanmıştır. En sık rastlanan şikayetlerin balgam çıkarma (50 işçide %23.4), öksürük (54 işçide %25.2), nefes darlığı (61 işçide %28.5) olduğu anlaşılmıştır. TARTIŞMA Bu çalışmada Diyarbakır Sümerbank İplik ve Halı Fabrikalarında çalışan işçilerin solunum fonksiyonları incelenmiştir. Her iki fabrikada da benzer bölümler bulunmakta ve işçiler benzer risklerle karşılaşmaktadırlar. Toz yoğunluğunun ölçülmesi, işyerinin işçilere ne düzeyde zarar verdiğini anlamamıza yardımcı olabilecek bir yoldur. Çalışmada işyeri toz yoğunlukları vertikal ayırıcılı gravimetrik ölçüm yapan partikül ölçüm aleti ile yapılmıştır. Dünya Sağlık Örgütü kaynaklarında aynı tip toz ölçüm aleti ile sınır düzeylerini pamuk çırçırlama için 0.5 mg/m 3, pamuk ipliği yapımı (tarak, cer, fitil, vater, bobin vs.) için 0.2 mg/m 3, pamuk dokuma için 0.75 mg/m 3, keten için 2 mg/m 3 olarak belirlenmiştir (4). Buna göre çalışmamızda, her iki fabrikada da saptanan değerler sınır düzeylerin üzerinde bulunmuştur. Çalışmamızda saptanan bulgulardan biri, Niven MLR ve arkadaşlarının (5) çalışmalarında belirtildiği gibi pamuk işlenme aşamaları ilerledikçe toz yoğunluğunda azalma olduğudur. İS- GÜM tarafından (6) yapılan pamuk tekstil fabrikalarındaki toz yoğunlukları vertikal ayırıcılı gravimetrik ölçüm yapan aletle yapılmış ve fabrika bölümlerinde toz yoğunlukları farklı bölümlerde 0.2 130

Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikalarında Çalışan İşçilerin Solunum Fonksiyonlarının İncelenmesi Tablo 3. FEV 1.0 /FVC beklenen % değerlerinin çalışma yılları ve farklı işyeri toz yoğunluğundaki bölümlere göre dağılımı. > 70 69-61 < 60 Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Çalışma yılı 11 yıl ve altı 72 94.7 4 5.3 0 0.0 76 35.52 12-16 yıl 61 85.9 8 11.3 2 2.8 71 33.17 17 yıl ve üzeri 47 70.1 18 26.9 2 3.0 67 33.31 Toplam 180 84.1 30 14.0 4 1.9 214* 100.0 x 2 = 16.4, p< 0.001 Çalışılan bölümün toz yoğunluğu Kontrol 50 92.6 4 7.4 0 0.0 54 20.15 0.2-0.74 mg/m 3 145 90.6 13 8.1 2 1.3 160 59.70 0.75 mg/m 3 + 42 77.8 9 16.7 3 5.5 54 20.15 Toplam 237 88.4 26 9.7 5 1.9 268 100.0 x 2 = 7.6, p< 0.05 Tablo 4. Sigara içme faktörü ile düzeltilmiş FEV 1.0 beklenen % değerlerinin işyeri toz yoğunluğuna göre dağılımı. Hiç içmez Günlük içici Ağır içici Odds ratio Toplam yada bırakmış İşyeri toz yoğunluğu < 80 > 80 < 80 > 80 < 80 > 80 Kontrol 2 16 1 7 4 24 1 54 (3.7) (29.6) (1.9) (13.0) (7.4) (44.4) (20.2) 0.2-0.74 mg/m 3 14 46 9 18 21 52 2.57 160 (8.8) (28.8) (5.5) (11.3) (13.1) (32.5) (59.7) 0.75 mg/m 3 + 8 11 7 6 10 12 5.76 54 (14.8) (20.4) (13.0) (11.1) (18.5) (22.2) (20.1) Toplam 24 73 17 31 35 88 268 (9.0) (27.2) (6.3) (11.6) (13.1) (32.8) (100.0) Mantel Haezsel x 2 = 14.25, p< 0.0001 mg/m 3, 0.21-0.50 mg/m 3, 0.51-0.80 mg/m 3 ve 0.81 mg/m 3 ün üzerinde bulunmuştur. Bu değerler bizim bulgularımızla benzerlik göstermektedir. Toz yoğunluğu ile Bissinozis görülme sıklığı arasında ilişki olduğu belirtilmektedir (7). Zuskin E ve arkadaşları (8) toz yoğunluğu 0.97 mg/m 3 olan pamuk tekstil fabrikasında bissinozis sıklığının %42.9 ile %51.6 arasında değiştiğini saptamıştır. Çalışmamızın yürütüldüğü fabrikalarda toz yoğunluğu daha yüksek olan bölümler bulunmaktadır. Bir başka deyişle işçilerin önemli bir sağlık riski altında oldukları ortaya çıkmıştır. Çalışmamızda işçilerin solunum fonksiyonları FEV 1.0, incelenmiştir. Buna göre fabrikanın içinde çalışan işçilerin FEV 1.0 değerleri bakımından ancak %67.76 sının solunum fonksiyonları beklenen % değeri 80 in üzerinde bulunmuştur. Bu oran solunum fonksiyonları normal olan bireyler olarak kabul edilecek olursa işçilerin %35 ine yakınının solunum fonksiyonlarının etkilenmiş olduğu sonucu ortaya çıkar. Araştırmamızda bireylerin solunum fonksiyonları, çalışma yılları ve çalıştıkları toz yoğunluklarına göre farklılık gösterdiği saptanmıştır. Woldeyohannes M ve arkadaşları (9) pamuk tekstil 131

Ertem M, İlçin E, Kelle M, Topçu F. Tablo 5. Çalışılan bölüm ve çalışma sürelerine göre solunum fonksiyon test sonuçlarının ortalama beklenen % değerleri. FEV 1.0 % FVC % FEV 1.0 /FVC % FEF 25-75 % PEF % MVV % Toz yoğunluğu Kontrol 91 ± 14 80 ± 14 95 ± 19 102 ± 32 93 ± 23 88 ± 11 0.2-0.74 mg/m 3 87 ± 18 81 ± 17 90 ± 13 100 ± 24 85 ± 27* 87 ± 17 0.75 mg/m 3 81 ± 17* 77 ± 14 86 ± 15 92 ± 21 80 ± 20* 77 ± 15* p= 0.02 p= 0.53 p= 0.03 p= 0.16 p= 0.04 p= 0.001 Çalışma süresi < 11 yıl 93 ± 10 83 ± 10 0.90 ± 0.12 97 ± 26 87 ± 28 88 ± 16 12-16 yıl 85 ± 18* 81 ± 18 0.85 ± 0.16 100 ± 30 82 ± 24 85 ± 19 17 yıl 84 ± 19* 77 ± 16 0.73 ± 0.25* 96 ± 20 89 ± 24 83 ± 14 p= 0.04 p= 0.07 p= 0.000 p= 0.65 p= 0.24 p= 0.37 * ANOVA sonrası Tukey işlemi ile farklı olduğu saptanan gruplar Tablo 6. Farklı işyeri toz yoğunluğunda çalışan işçilerde solunum sistemi şikayetlerinin varlığı. Semptom (-) Semptom (+) Toplam Toz yoğunluğu Sayı % Sayı % Sayı % Kontrol 36 66.7 18 33.3 54 20.2 0.2-0.74 mg/m 3 67 41.9 93 58.1 160 59.7 0.75 mg/m 3 18 33.3 36 66.7 54 20.1 Toplam 121 45.2 147 54.8 268 100.0 x 2 = 13.83, p< 0.001 Çalışma süresi < 11 yıl 34 44.7 42 55.3 76 35.5 12-16 yıl 26 36.6 45 63.4 71 33.2 17 yıl 25 37.3 42 62.7 67 33.3 Toplam 85 39.7 129 60.3 214 100.0 x 2 = 1.25, p> 0.05 fabrikasında işçilerin çalışma süreleri ve işyeri toz yoğunluğuna bağlı olarak FEV 1.0 ve FVC değerlerinde belirgin düşme olduğunu saptamışlardır. Love RG ve arkadaşları (10) benzer çalışmayı yün tekstil fabrikasında yapmış ve FEV 1.0 /FVC oranında gelişen kaybın, toz yoğunluğundaki artma ile değiştiğini saptamıştır. Buna benzer olarak birçok çalışmada toz yoğunluğu ile akciğer fonksiyonları arasında ilişki saptanmıştır (11-13). Çalışmamızda da farklı toz yoğunluğunda çalışan işçilerde FEV 1.0 /FVC beklenen % değerleri farklı oranlarda bulunmuştur. Bir başka deyişle toz yoğunluğu azaldıkça solunum fonksiyonlarındaki bozulma sıklığı artmaktadır. Bu bağlamda işyerlerinde toz yoğunluğunun azaltılmasına yönelik çalışmalar yürütülmesi gerekliliği ortaya konmuştur. Zuskin ve arkadaşları (8) yaptıkları 10 yıllık kohort çalışmasında, FVC ölçümlerinin her çalışma yılında 0.036-0.059 L azaldığını bulmuştur. Çalışmamızın sınırlı olan özelliği kesitsel tipte bir araştırma olması ve bu tip izlemenin yapılamamış olmasıdır. Bir başka izleme çalışmasında da toz yoğunluğu 1 mg/m 3 olan bir pamuk tekstil fabrikasında yıllık 132

Diyarbakır Sümerbank Halı ve İplik Fabrikalarında Çalışan İşçilerin Solunum Fonksiyonlarının İncelenmesi FEV 1.0 değerindeki düşüş 0.025 L/yıl, sigara içenlerde 0.045 L/yıl olduğu bildirilmiştir (13). İS- GÜM ün çalışmasında çalışma süresi ile FVC ölçümlerinin değiştiği gösterilmiştir (6). Tozlu ortamda çalışma süresi ile FEV 1.0 ölçümleri arasında güçlü bir korelasyon olduğu şeker, kömür, çimento işletmelerinde yapılan çalışmada gösterilmiştir (14). Çalışma süresiyle FEF 25-75 ölçümlerindeki düşme arasında anlamlı bir korelasyon saptanmıştır (15). Bir başka çalışmada yine kontrol grubu ile pamuk tozuna maruz kalan işçiler arasında FEF 25-75 ölçümleri farklı bulunmuştur (16). Çalışmamızda FEV 1.0 değeri çalışma yılları grupları arasında farklı bulunmuştur. Bu bize uzun süreli etkilenme nedeniyle daralmanın küçük hava yollarından çok büyük hava yollarında olduğunu göstermiştir. Nitekim FEF 25-75 teki etkilenmenin erken dönemlerde FEV 1.0 ve PEF teki etkilenmelerin geç dönemlerde olacağı belirtilmektedir (17). Çalışmamızda FEV 1.0, PEF ve MVV beklenen yüzde değerlerinde kontrol grubuna göre farklılık saptanırken FVC beklenen yüzde değeri kontrol grubundan farklı olmadığı saptanmıştır. Çalışma yıllarına göre sadece FEV 1.0 değerinde değişme olduğu gözlenmiştir. Viegi G ve arkadaşlarının (18) Kuzey İtalya da toplumun genelinde yaptıkları çalışmada mesleksel olarak toza sunuk kalan bireylerde solunum sistemine ait belirtilerin daha sık olduğu saptanmış ve pamuk tekstil fabrikasında kronik solunum sistemi şikayetleri olan bireylerde FEV 1.0 değerinde belirgin düşme olduğu belirlenmiştir (19). Bizim çalışmamızda da solunum sistemine ait belirtiler toza daha fazla maruz kalan işçilerde kontrol grubuna göre daha sık saptanmıştır. Solunum sistemi semptomları ile çalışma süresi arasında pozitif korelasyon olduğu belirtilmektedir (16). Ancak çalışma grubumuzdaki işçilerin çalışma sürelerinin birbirine yakın ve işçilerin uzun yıllardır çalışıyor olması bu farklılığın saptanmasını engellemiştir. Sigara içilmesi solunum fonksiyonlarına etki eden önemli bir faktör olduğu düşünülmüştür. Nitekim endüstriyel tozun solunum fonksiyonlarına etkisi sigara içenlerde çok daha yüksek bulunmuştur (20). Bu bağlamda işçiler ağır içici, günlük içici ya da hiç içmeyen-bırakmış olarak ayrılmış, FEV 1.0 ölçümlerindeki değişiklikler kaydedilmiştir. Böylelikle sigaranın etkisi düzeltilerek FEV 1.0 beklenen % değeri 80 in altında olan işçi oranı toz yoğunluğu en yüksek olan bölümlerde çalışan işçilerde kontrol grubuna göre daha fazla çıkmıştır. Toz yoğunluğu yüksek olan bölümlerde çalışan işçilerin FEV 1.0 beklenen % değeri 80 in altında olma riski (odds ratio) kontrol grubuna göre 5.67 kat fazla olduğu saptanmıştır. Sonuç olarak her iki fabrikada da işçiler önemli düzeyde toza maruz kaldıkları, bu maruziyetin sonucu olarak solunum fonksiyonlarında etkilenme olduğu saptanmıştır. Solunum fonksiyonlarından özellikle FEV 1.0 da etkilenmenin işçilerin %26.17 sinde orta derecede, %6.07 sinde ağır derecede olduğu gözlenmiştir. Kontrol grubu ile karşılaştırılmasında FEV 1.0, PEF, MVV beklenen % değerlerinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Ancak işyeri toz yoğunluğunun azaltılmasına yönelik girişimlerin ne kadar önemli olduğu anlaşılmıştır. Yıllar boyunca giderek artan etkilenmenin önceden tespiti için işçilerin periyodik muayeneleri gerekmektedir. Bu muayenelerin solunum fonksiyon testlerini içermesi ve işlevsel olması önemlidir. KAYNAKLAR 1. Çalışma Hayatı İstatistikleri. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ankara: 1994; yayın no:57. 2. Schilling RSF. Byssinosis. In: Encyclopedia of occupational health and safety Parmeggiani L, ed. 3 th ed. Geneva: International Labor Office (ILO), 1983;351-3. 3. Niven RML, Pickering CAC. Byssinosis: A Review, Thorax 1996;51:632-7. 4. Cotton. Recommended Health-Based Occupational Exposure Limits for Selected Vegetable Dusts. Technical Report Series no: 684. Geneva 1983. 5. Niven MLN, Fishwich D, Pickering CA, Fletcher AM. Study of sampling response to cotton dust. Annual of Occupational Hygien, 1992;36:349-62. 6. İSGÜM Ankara, İzmir, ve Adana Enstitü Şubeleri. Pamuklu tekstil endüstrisinde Bissinozis sorunu. İSGÜM Bülteni, 1989;11:9-17. 7. Bronchopulmonary Diseases Caused by Cotton, Flax, Hemp or Sisal Dust. In:Early Detection of Occupational Diseases. WHO, Geneva, 1986. 8. Zuskin E, Jacobs JJ, Schachter EN, Witek TJ. A ten year follow-up study of cotton textile workers. Am Rev Respir Dis 1991;143:301-5. 9. Woldeyohane M, Bergevin Y, Mgeni AY, Theriault G. Respiratory problems among cotton textile mill workers in Ethiopia. Br J Indust Med 1991;48:110-5. 10. Love RG, Muirhad M, Collins HPR, Souter CA. The characteristics of respiratory ill health of wool textile workers. Br J Indust Med 1991;48:221-8. 133

Ertem M, İlçin E, Kelle M, Topçu F. 11. Glindmeyer HW, Lefante JJ, Jones RN et al. Cotton dust and across shift changes in FEV1.0 as predictors of annual changes in FEV 1.0. Am J Respir Crit Care Med 1994;149:584-90. 12. Jenison E, Jacobs RR. Evaluation of the association of acute overshift change in pulmanory function and atopy using OSHA cotton surveillance data. Am J Respir Crit Care Med 1994;25:737-47. 13. Zuskin E, Mustajbegovic J, Schachter EN. Follow-up study of respiratory function in hemp workers. Am J Respir Crit Care Med 1994;26:103-15. 14. Akgün K, Saltık A, Keriş R, Suerdem M. Şeker, Çimento ve Kömür işletmelerinde çalışan 679 işçide ventilatuar akciğer fonksiyonları (PFR ve ZVK ölçümleri). İSGÜM Bülteni 1990;15:1-12. 15. Polatlı M, Çildağ O Pamuk tozuna maruz kalan işçilerde Bissinozis riski. Tüberküloz ve Toraks 1999;47:299-304. 16. Çelik P, Yorgancıoğlu A, Akın M ve ark. Tekstil fabrikası işçilerinde solunum fonksiyon parametreleri. Solunum Hastalıkları 1999;10:140-4. 17. Field GB, Owen P Respiratory function in an Australian cotton mill. Bull Eur Physiopathol Respir 1979;15:455-68. 18. Viegi G, Prediletto R, Paoletti P et al. Respiratory effects of occupational exğposure ina general population sample in North Italy. Am Rev Respir Dis 1991;143:510-5. 19. Christiani DC, Ye TT, Wegman DH et al Pulmonary functions among cotton textile workers. Chest 1994;105: 1713-21. 20. Oxman AD, Muır DCF, Shannon S et al. Occupational dust exposure and chronic obstructive pulmonary disease. Am Rev Respir Dis 1993;148:38-48. Yazışma Adresi Melikşah ERTEM Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı DİYARBAKIR 134