Ekosistemler 5. ÜNİTE İnsan ve Çevre İlişkileri 1. Bölüm Ekosistemler 2. Bölüm Biyoçeşitlilik
5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 1. Bölüm: Ekosistemler Çevremizde gördüğümüz her canlı, bir tür müdür? Canlının bir tür olması için ne gibi özelliklere sahip olması gerekir? Canlıların birlikte yaşadığı yere ne ad verilir? Dünya'mızı oluşturan su, hava, toprak ve canlılar ekosistemimizi oluşturur. Yaşadığınız yerin ekosistemini nasıl tanımlarsınız? Neler Öğreneceğiz? Ekosistem, tür, habitat ve popülasyonun anlamını, Bu kavramlara örnek olarak neleri gösterebileceğimizi öğreneceğiz. Konu/Kavramlar Ekosistemler Tür Habitat Popülasyon 210 Fen Bilimleri 7
Ekosistemler Kutup Çizgisini Bisikletle Geçen İlk Türk Doruk, hafta sonu gazetede aşağıdaki okuduğu haberi sınıf arkadaşlarıyla paylaşmak için öğretmeninden izin alarak yüksek sesle okumaya başladı. Resim 5.1 Türk kaşif Dünya'yı keşfediyor. İlk kez bir Türk, bisikletiyle kutup çizgisine ulaştı. Eylül 2012 de başlayan ve 7 yıl sürecek olan bisiklet yolculuğuna çıkan Gürkan Genç, doğayı korumak için verdiği mesajları kendi blog sayfasında yayımlıyor. 32 yaşındaki kâşif, Finlandiya nın en kuzeyindeki Napapiriri şehrine ulaşarak kutup çizgisini geçmiş oldu (Resim 5.1). Blog sayfasında paylaştığı fotoğraf ve bilgilere göre bu bölgedeki hayvan ve bitki çeşitliliği Türkiye dekinden çok farklı. Sıcaklık ortalaması bütün yıl boyunca 0 C un altında ve bazen 40 C a hatta daha da altına inebiliyor. Sıcaklık düşük olduğundan buharlaşma ile atmosfere karışan nem de az oluyor. Dolayısıyla yağışlar son derece az ve her zaman kar şeklinde. Bu sebeple kutup iklimine 'soğuk çöl iklimi' de deniyor. Zemin buzlarla kaplı olduğu için bitki örtüsü gelişemiyor... Kutup bölgesinde yaşayan canlı türleri Dünya nın diğer bölgelerinde yaşayan canlı türelerine göre hangi özelliklere sahip olabilir? Bu bölgede yaşayan canlılar, daha sıcak bölgelere taşınsa bu durumdan nasıl etkilenirler? Dünya üzerinde yaşayan canlı türleri nelerdir? Çevremizdeki cansız etkenlerin, örneğin toprak kalitesi ve su tuzluluğu gibi özelliklerin, canlıların yaşam alanlarını seçmelerine ne gibi etkisi olmaktadır? 1.1. Tür, Habitat ve Popülasyon Nedir? Dünya üzerinde birbirinden farklı özelliklere sahip canlılar yaşamaktadır. Ortak özellikleri olan ve kendi aralarında üreyebilen canlıları içeren biyolojik gruba tür denir. Birleşmiş Milletler Çevre Koruma Programı nın araştırmasına göre Dünya, 8 milyon 700 bin canlı türüne ev sahipliği yapmaktadır. Ördek, inek, papatya, gül gibi canlılar bu türlere örnek olarak verilebilir (Resim 5.2). Resim 5.2 Dünya'mızda farklı birçok canlı türü yaşamaktadır. 211
5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 1. Çözümlü Soru Evde Yapıyorum Aşağıdaki konularda araştırma yaparak araştırma sonuçlarınızı sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Yaşadığınız çevrede en fazla hangi canlı popülasyonu bulunmaktadır? Aynı habitatı paylaşan canlılar hangileridir? Türün tanımıyla ilgili olarak verilen aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) Bir bölgede yaşayan ve benzer şekilde avlanan canlı grubudur. B) Ortak atadan gelen ve aralarında çiftleştiklerinde verimli yeni bireyler üreten canlı grubudur. C) Bir bölgede yaşayan ve benzer şekilde üreme ve beslenme özelliklerine sahip canlı grubudur. D) Bir bölgede yaşayan, görünüşleri ve renkleri benzer olan canlı topluluğudur. Çözüm Türe ait canlıların aynı ortamda yaşaması ve görünüşlerinin benzer olması gerekir. Ancak sadece bir özelliklerinin aynı olması yeterli değildir. Sadece aynı özelliklere sahip bir ata canlıdan meydana gelen, çiftleştiklerinde verimli bireyler oluşturabilen canlı grubuna tür denir. (Cevap B) Bir organizmanın (canlı türünün) yaşayabildiği ve gelişebildiği yer olarak tanımlanan fiziksel bölgeye habitat denir. Habitat, bir okyanus olabileceği gibi bir çiçek hatta bir hayvanın bağırsakları da olabilir. Habitat, her zaman fiziksel olarak tanımlanabilen sınırlı bir bölgedir. Habitatlar bir türün yaşam alanı veya arandığında bulunduğu yaşam adresidir. Örneğin, kutup ayılarının habitatı Kuzey Kutbu, penguenlerin habitatı Güney Kutbu'dur. Aynı habitatı paylaşan birden fazla canlı türü olabilir. Kuzey Kutbu'nda Eskimolar, kutup ayıları ve kutup tilkileri aynı ortamda yaşayabilmektedirler. Resim 5.3 Fethiye'deki Kızılçam ağaçları Belli bir bölgede yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluğa popülasyon denir. Bir başka deyişle popülasyon, ortak özellikler taşıyan aynı türden canlıların, üreyerek oluşturdukları topluluktur. Örneğin, bir tek hamsi balığı popülasyon değildir. Ancak Karadeniz de yaşayan hamsiler bir popülasyondur. Fethiye de bulunan kızılçam ağaçları, Ankara daki tiftik keçileri popülasyona örnektir (Resim 5.3). Bir popülasyon belli bir habitatta yaşamasına karşılık, her habitatta çok sayıda farklı popülasyon bulunabilir. Habitat ne kadar büyükse farklı popülasyonların yaşayabilmesi de o kadar kolay olmaktadır. 1.2. Ekosistem Nedir? Ormanlar ve okyanuslar büyük habitatlara verilebilecek en iyi örneklerdendir. Bu habitatlarda birçok farklı türde bitki ve hayvan beraberce yaşar. Belirli bir habitattaki canlı ve cansız varlıkların oluşturduğu sisteme ekosistem 212 Fen Bilimleri 7
Ekosistemler denir. Ekosistemleri oluşturan ögeler başlıca iki grupta toplanır. Bunlar canlı ve cansız varlıklardır (Şema 5.1). Ekosistemleri Oluşturan Ögeler Merak Ediyorum Canlı Varlıklar Hayvanlar, Bitkiler, Mantarlar ve Mikroorganizmalar Şema 5.1 Ekosistemi oluşturan ögeler Cansız Varlıklar Işık, Sıcaklık, Rüzgâr, Yağış, Su, Oksijen, Karbondioksit, Mineraller Çevrenizde bulunan ekosistemlerin devamlılığını sağlamak için neler yapılmalıdır? Sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. Dünya mızı tanımlarken basitten karmaşığa doğru bir sıralama yapabiliriz. Örneğin; hücrelerden dokular, dokulardan organlar, organlardan sistemler, sistemlerden bireyler, bireylerden popülasyonlar, popülasyonlardan ekosistemler ve ekosistemlerden de Dünya mız oluşur. Birbiriyle doğrudan ilişki içinde olan ekosistemlerin tamamı en büyük ekosistem olan Dünya yı oluşturur. Yeryüzündeki doğal ortam farklı ekosistemlerin birleşmesiyle oluşur. Her ekosistemi farklı kılan fiziksel ve kimyasal özellikleri vardır. Ekosistemlerin sahip olduğu fiziksel özellikler arasında toprağın yapısı, sıcaklık, ışık alma miktarı, sahip olduğu nem, yağış miktarı ve hava gibi etkenler bulunur. Ekosistemlerin kimyasal özellikleri arasında toprağın mineral yapısını, topraktaki şeker, yağ, protein miktarını ve havadaki gaz oranlarını sayabiliriz (Resim 5.4). Havanın sıcak, ışığın bol, toprağın nemli, yağışların sık, rüzgârın uygun, mineralce zengin ve besinlerin bol olduğu ortamlar, canlılar için son derece uygundur. Bir ekosistemdeki canlı çeşitliliğini belirleyen en önemli faktörlerden biri iklimdir. İklim koşulları arasında yağış durumu, nem oranı, rüzgârlanma ve sıcaklık değişimi gibi faktörler bulunur. Örneğin, küçük bir su birikintisini incelediğimizde içinde birçok farklı bitki ve hayvan türü olduğunu görebiliriz (Resim 5.5). Resim 5.4 Dünya mız en büyük ekosistemdir. Resim 5.5 Su birikintisindeki ekosistemde farklı birçok canlı vardır. 213
5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 1. Etkinlik: Çevremdeki Ekosistemi Araştırıyorum Tüm canlılar, bir ekosistem içinde yaşar. İçinde yaşadığımız ekosistemi keşfedelim. Araç-Gereç Okul bahçesi ya da okul yakınındaki bir park, büyüteç, termometre, kürdan, kâğıt, kalem ve küçük bahçe malzemeleri Nasıl Yapacağım? - Üçer kişilik gruplara ayrılınız. - Grubunuzla inceleme yapmak için okul bahçesinde ya da parkta bir bölge seçiniz. - Kendi bölgenizde fark ettiğiniz canlı ve cansız varlıkları kâğıdınıza not ediniz. - Termometre kullanarak hava sıcaklığını ölçünüz. - Küçük bahçe malzemelerini kullanarak, kendi bölgenizde bir miktar toprağı alt üst edip toprağın altını inceleyiniz. - Her grup elde ettiği sonuçları arkadaşlarına sunsun. Değerlendirme Soruları 1. Yaşadığınız ekosistemdeki canlı ve cansız varlıklar nelerdir? Birey sayısı en fazla olan canlı türü hangisidir? 2. Toprağın altında gördüklerinizle yaşadığınız ekosistemin nasıl bir ilişkisi vardır? 3. Yaşadığınız ekosistemdeki yaşamsal olan ihtiyaçlarınız nelerdir? Hava, su, yiyecek, güneş ışığı mıdır? Cevabınızı açıklayınız. Ekosistem, farklı boyutlarda olabilir. Ekosistemlere bir kaya parçasının altında, bir su birikintisinde ya da yağmur ormanlarında rastlayabiliriz. Ekosistemler birbirinden belirgin bir çizgiyle değil genellikle dağ, çöl, okyanus, göl ve nehir gibi doğal engeller ile ayrılmıştır. Ancak bu doğal engeller de keskin bir ayrım yapamamaktadır. Bu nedenle birbiri içine geçmiş olarak varlıklarını sürdürürler. Ekosistemleri kara ve su ekosistemleri olarak iki temel grupta inceleyebiliriz (Şema 5.2): Ekosistem Kara Ekosistemleri Orman Dağ Çöl Savan Tundra Kutup Su Ekosistemleri Tatlı su Tuzlu su Şema 5.2 Ekosistem çeşitleri 214 Fen Bilimleri 7
Ekosistemler a. Kara Ekosistemleri Kara ekosistemlerinin orman, savan, çöl, tundra, kutup ve dağ ekosistemleri gibi daha küçük ekosistem çeşitleri vardır. Her bir ekosistem, çeşitli çevre şartlarına göre daha küçük ekosistemlere ayrılabilir. Bu bölgelerde yaşayan canlı sayısı ve çeşitliliği oldukça fazladır (Resim 5.6). b. Su Ekosistemleri Su ekosistemleri tuzlu sular (denizler ve okyanuslar) ve tatlı suların (akarsu, göl, yer altı suları) olus turdug u ekosistemdir. Su, canlı yas amı için çok önemli oldug undan canlı sayısı ve çes idi su ekosistemlerinde fazladır. Yosun gibi su bitkileri, balık, bakteri, balina, yunus, ıstakoz, sünger ve sölenter gibi canlılar su ekosistemlerinde yas ar (Resim 5.6). Ta t l ı s u O r m a nlar Tu n d r a K ut u plar Tu z l u s u S ava n Çöl D a ğlar Resim 5.6 Dünya'mızda farklı ekosistemler bulunur. Farklı ekosistemlerde yaşayan canlı sayısı ve çeşitliliği ekosistemlerin özelliklerinden etkilenir. Örneğin, yağış oranı, güneş alma miktarı, iklim koşulları, toprak özellikleri ve hava koşulları önemli değişkenlerdendir. Bu koşulların uygun olduğu ekosistemlerde daha fazla canlı bulunur. Canlı çeşitliliğinin en fazla olduğu ekosistemler Amazon ormanları ve okyanuslardır. 215
5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 2. Çözümlü Soru Bilgi Köşesi Amazon ormanlarında yaklaşık 2.000 kelebek türü bulunur. http://odsgm.meb.gov.tr Evde Yapıyorum Türkiye de bulunan ekosistemleri harita üzerinde gösteren bir poster hazırlayınız ve sınıfta arkadaşlarınıza sunum yaparak posterinizi açıklayınız. Bilgi Köşesi Deniz ekosisteminde canlı çeşitliliği fazladır. http://bilimgenc.tubitak.gov.tr I. Ortalama sıcaklığı normal değerlerden yüksektir. II. Yağış oranı azdır ve kuraklık görülür. III. Canlı sayısı ve çeşidi azdır. Çöl ekosisteminin özellikleriyle ilgili olarak yukarıda verilen ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Çözüm Çöl ekosisteminde yağış azdır ve kuraklık görülür. Ortalama sıcaklık yüksektir. Ortam koşullarının canlılar için uygun olmaması nedeniyle az sayıda bitki ve hayvan yaşar. (Cevap D) 2. Etkinlik: Kendi Ekosistemimi Yapıyorum Teraryum; genellikle cam ve plastik maddelerden imal edilen ve içinde sürüngenler, böcekler, bazı bitki türleri için kara ekosisteminin taklit edildiği akvaryum benzeri kapalı alandır. Araç-Gereç Akvaryum, çiçek toprağı, ufalanmış kömür, küçük taşlar, streç film, eğrelti otu, liken, peperomia veya deve tabanı bitkisi Nasıl Yapacağım? - Akvaryumun içini temizleyiniz. - Akvaryumun tabanını kaplayacak şekilde 1 parmak kalınlığında küçük taşları yerleştiriniz. - Ufalanmış kömürü taşların üzerini kaplayacak şekilde 1 parmak kalınlığında yayınız. - Kömürün üzerine çiçek toprağını seriniz. - Eğrelti otu, liken, peperomia veya deve tabanı bitkilerinden birini seçiniz. - Seçtiğiniz bitkiyi kökleri toprak içinde kalacak şekilde toprağa yerleştiriniz. - Toprağı yeterince sulayınız ve akvaryumu streç film ile kapatınız. - Hazırladığınız teraryumu 1 ay boyunca gözlemleyiniz. Değerlendirme Soruları 1. Ekosistem ile teraryum arasındaki benzerlikler nelerdir? 2. Hazırlamış olduğunuz teraryum hangi ekosisteme benzemektedir? Açıklayınız. 3. Teraryumu hazırlarken su ilave edilmeseydi seçtiğiniz bitki bu durumdan nasıl etkilenirdi? 216 Fen Bilimleri 7
Ekosistemler 3. Çözümlü Soru Ormanlarda en fazla karşılaşılan canlı grubu, aşağıdakilerden hangisidir? A) Ağaçlar B) Hayvanlar C) Çiçekler D) Mantarlar Çözüm Ormanlar incelendiğinde ilk ve en fazla dikkat çeken canlı grubu bitkilerdir. Bitkiler içinde dikkat çeken grup ise ağaçlardır. Daha sonra diğer canlılar görülebilir. (Cevap A) 4. Çözümlü Soru Aynı türden canlıların oluşturduğu topluluktur. Bir canlının arandığında bulunabileceği yerdir. Çiftleştirildiğinde verimli döller ortaya çıkarabilirler. Aşağıdakilerin hangisinin tanımı yapılmamıştır? A) Ekosistem B) Tür C) Habitat D Popülasyon (Cevap A) Çözüm Evde Yapıyorum Sınıf arkadaşlarınızla 3 ya da 4 kişilik gruplar oluşturarak kara ya da su ekosistemlerinden biri hakkında araştırma yapınız. Araştırma sonuçlarınızı görsellerle destekleyerek bir poster hazırlayınız. Posterinizi sınıfta arkadaşlarınıza sununuz ve panoya asınız. Çiftleştiğinde verimli döller verebilen canlılar aynı türdendir. Aynı türe sahip canlıların biraraya gelerek oluşturduğu topluluğa popülasyon denir. Canlının ana vatanı olarak da ifade edilebilen kavram habitattır. Belirli bir habitataki canlı ve cansız tüm varlıkların oluşturduğu sisteme ekosistem denir. 3. Etkinlik: Su Kirliliği Bitki Büyümesine Nasıl Etki Eder? Arıtılmadan suya atılan atıklar suyun kirlenmesine neden olur. Bu sular ile sulanan bitkiler su kirliliğinden etkilenir. Araç-Gereç Eşit büyüklükte iki saksı menekşe, su, bulaşık deterjanı, baget, 2 adet beher Nasıl Yapacağım? - Beherlere temiz su koyunuz. - Beherlerden birine bir miktar bulaşık deterjanı döküp bagetle karıştırınız. - Menekşe bitkilerinin olduğu saksılardan birini sürekli temiz su, diğerini de sürekli deterjanlı su ile sulayınız. - İki hafta boyunca bitkileri sulamaya devam ediniz. Bu süreçte bitkilerdeki değişiklikleri gözlemleyiniz. Değerlendirme Soruları 1. İki hafta sonunda bitkilerde nasıl değişiklikler oldu? 2. Doğaya salınan atık suların bitkilere zarar vermemesi için ne gibi önlemler alınabilir? Bu konuda bireysel olarak neler yapabiliriz? Merak Ediyorum Ekosistemlerin özelliklerini olumsuz etkileyen insan davranışları nelerdir? Bu sorunlara karşı ne gibi önlemler alınabileceğini sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. 217
5. Ünite İnsan ve Çevre İlişkileri 1. Bölüm Değerlendirme Soruları 1. Birey, tür, popülasyon ve ekosistem arasındaki ilişkiyi kendi cümlelerinizle açıklayınız. 2. Bir canlı, yaşadığı habitattan alınıp farklı özelliklerdeki bir ortama konursa neler olabilir? 3. Her canlı türü, hayatını kendisi için uygun olan bir ortamda sürdürür. Örneğin, hamsi balığı Karadeniz de, İnci kefali Van Gölü nde, Ankara keçisi Ankara da yaşar. Bir canlının yaşam alanı ya da arandığı zaman bulunduğu yere ne ad verilir? A) Habitat B) Popülasyon C) Ekosistem D) Tür 4. Aşağıda, insan ve çevre ilişkileri ile ilgili bazı açıklamalar ve bunlarla ilgili kavramlar verilmiştir. Açıklamalar ile kavramları eşleştiriniz. Açıklamalar ( ) 1. Çeşitli balıkların yaşadığı en büyük ekosistemdir. ( ) 2. Belirli bir bölgede bir türe ait bireylerin oluşturduğu canlı topluluğudur. ( ) 3. Canlı çeşitliliğinin ve sayısının fazla olduğu bir kara ekosistemidir. ( ) 4. Bir bölgenin iklim koşullarını oluşturan faktörlerden biridir. Kavramlar a) Yağmur ekosistemi b) Güneş ışığı c) Su ekosistemi ç) Popülasyon d) Sıcaklık ( ) 5. Yokluğunda fotosentez yapılamaz ve tüm ekosistemlerin yok olma ihtimali vardır. 5. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerini de kapsar? A) Tür B) Popülasyon C) Habitat D) Ekosistem 6. Ekosistemde bozulmalar gerçekleşebilir. Aşağıdakilerden hangisi ekosistemde gerçekleşen doğal kaynaklı bozulmalara örnek gösterilemez? A) Toprak kayması B) Evsel atıklardan kaynaklanan kirlilik C) Volkanik patlamalar D) Depremler 218 Fen Bilimleri 7
Ekosistemler 7. Umut, tür, popülasyon ve habitat kavramlarını sembollerle göstermek için bir tablo hazırlıyor. Umut, canlı türlerini,, ve sembolü ile gösterdiğine göre popülasyon ve habitatı nasıl göstermelidir? A) B) C) D) Popülasyon Habitat 8. Cihan öğretmen, Pınar a ekosistemle ilgili bazı ifadeler veriyor. Bunların doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğunu belirtmesini istiyor. I. (D) Mantarlar, hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizmalar ile hava, su, toprak gibi cansız faktörler bir ekosistemin ögeleridir. II. (Y) Değişik ekosistemlerde aynı özellikteki popülasyonlar vardır. III. (D) Bir ekosistemde belli bir alanda yaşayan, aynı türe ait canlı topluluğuna habitat denir. IV. (D) Güney Kutbu, leylek popülasyonunun en yoğun olduğu ekosistemdir. Bu ifadelere yukarıdaki gibi cevap veren Pınar, hangi ifade ya da ifadelerde hata yapmıştır? A) Yalnız IV B) I ve II C) II ve IV D) I, II ve III 9. Bir göldeki balık türü ile göldeki kirlilik oranı arasındaki ilişkiyle ilgili olarak aşağıdaki değişim grafiklerinden hangisi doğru çizilmiştir? A) Balık sayısı B) Balık sayısı C) Balık sayısı Göldeki kirlilik oranı D) Balık sayısı Göldeki kirlilik oranı Göldeki kirlilik oranı Göldeki kirlilik oranı 219