Ergenlikte anne-baba izlemesi: Ergen, anne ve baba bildirimlerine göre bir inceleme

Çetin Gündüz ve Çok 433 Araştırma / Original article Ergenlikte anne-baba izlemesi: Ergen, anne ve baba bildirimlerine göre bir inceleme Hicran ÇETİN GÜNDÜZ, 1 Figen ÇOK 2 _ ÖZET Amaç: Bu çalışmanın amacı, anne-baba izlemesi ve izleme yollarını (ergenin kendini açması, anne-baba isteği, anne-baba kontrolü) ergen, anne ve baba bildirimlerine göre incelemektir. Yöntem: Araştırmaya Ankara ili merkez ilçelerinde bulunan farklı okul türlerinden 15-18 yaşlarında 972 ergen, 612 anne, 583 baba katılmıştır. Veriler t testi, ANOVA kullanılarak analiz edilmiştir. Sonuçlar: Ergen, anne ve baba bildirimlerinin sonuçları anne-baba izlemesinin öncelikli olarak anneler tarafından yapıldığını göstermiştir. Anneler ve babalar en çok kız çocuklarını izlemektedirler; anneler babalara göre kız ve erkek çocuklarını daha çok izlemektedir. Tartışma: Hem ergen, hem anne-baba bildirimlerinde izlemenin anne tarafından yapılması ve kız çocuklarının daha çok izlenmesi anne-babalık uygulamalarında annelerin daha etkin olarak rol aldıklarını göstermektedir. (Anadolu Psikiyatri Derg 2015; 16(6):433-441) Anahtar sözcükler: Anne-baba izlemesi, ergenin kendini açması, anne-baba isteği, anne-baba kontrolü, izleme yolları Parental monitoring in adolescence: an invesitgation according to adolescents, mothers, and fathers reports ABSTRACT Objective: The aim of this study is to investigate parental monitoring and ways of parental monitoring of adolescents (child disclosure, parental solicitation, and parental control) according to adolescents, mothers, and father s reports. Methods: Data were obtained from 972 15-18 years old adolescents and 972 mothers and 583 fathers who live in the center of Ankara. ANOVA and t-test were used to analyze the data. Results: Results of adolescents, mothers and fathers reports indicated that parental monitoring was primarily carried out by mothers. Both mothers and fathers monitored female adolescents more than males, and mothers monitoring of female adolescent was higher than that of fathers. (Anatolian Journal of Psychiatry 2015; 16(6):433-441) Key words: parental monitoring, adolescents disclosure, parental solicitation, parental control, ways of monitoring GİRİŞ Hayes ve arkadalrına 1 göre, anne-baba izlemesi ruhsal bir yapıdır ve bu yapı farkındalık, iletişim, endişe, denetleme ve izlemeyi içeren anne-babalık uygulamaları değişkenlerinin bütününü açıklamada kullanılmaktadır. Anne-baba izlemesini anne-babaların ergen çocuklarının günlük etkinlikleri, nerede oldukları, ne yaptıkları hakkında sahip oldukları bilgi olarak tanımlayan Stattin ve Kerr, 1 bu bilginin nasıl kazanıldığı ile de ilgilenmişlerdir. Anne-babalar, çocukları hakkındaki _ 1 Yrd. Doç. Dr., Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, RPD ABD, Nevşehir, Türkiye 2 Prof. Dr., TED Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, RPD ABD, Ankara, Türkiye Yazışma Adresi / Correspondence address: Yrd. Doç. Dr. Hicran ÇETİN GÜNDÜZ, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, RPD ABD, Nevşehir, Türkiye E-mail: hicrancetin@gmail.com Geliş tarihi: 18.11.2014, Kabul tarihi: 30.01.2015, doi: 10.5455/apd.178895

434 Ergenlikte anne-baba izlemesi: Ergen, anne ve baba bildirimlerine göre bir inceleme bilgileri, çocuğun istekli olarak bilgileri paylaşması (çocuğun kendini açması), anne-babanın bilgiyi elde etmek için etkin çaba harcaması (annebaba isteği), çocuğa, arkadaşlarına ve arkadaşlarının anne-babalarına sorması ve ergene kurallar koyarak kontrol etmesi ile de sağlamaktadır (anne-baba kontrolü). 1 Çocuk ve annebaba izlemeyi birlikte yapılandırmaktadırlar ve anne-baba izlemesi olarak ortaya konulan annebaba bilgisinin gerçek kaynağı çocuğun kendini açmasıdır. 1,2 Anne-babanın ergenlik dönemindeki çocuklarının günlük etkinlikleri hakkında sahip oldukları bilginin ergenlerin sorunlu davranışları ile ilişkili olduğu bilinmektedir. 3 Bazı ergenler diğerlerinden daha zor izlenmektedirler. 4 Ergenler etkinlikleri ve ilişkileri hakkındaki ayrıntıları anne-babalarına bunları bilmeye hakları olduğunu düşünüyorlarsa 5 ve anne-babalarının otoritesini haklı görüyorlarsa 6 anlatmaktadırlar. Ergenin bilgiyi anne-babası ile paylaşması anne-babaya güvenmesi ve ilişkilerinin doğası ile ilgilidir. 7 Ergenlik döneminde anne-baba izlemesi ile ilgili olarak izlemenin suç davranışları, 8 yıkıcı davranışlar, 9 şiddet davranışları, 10,11 dışsallaştırılmış sorunlu davranışlar 12 ile ilişkisinin incelendiği çok sayıda çalışma vardır. Anne-baba izlemesi ergenin suça karışmasında dolaylı bir değişken olarak rol oynamaktadır. 13 İzleme ve izleme yolları ile ilgili boylamsal çalışmalarda da, izleme sapkın davranışlar, suç davranışları 14 ve alkol bağımlılığı 15 ile ilişkili bulunmuştur. Anne-baba izlemesinin, aynı zamanda madde kullanımını, alkol kullanımı, riskli cinsel etkinlik gibi davranışlar 16-18 ve cinsel sağlığı koruma 19 ile de ilişkili olduğu görülmüştür. Anne-baba izlemesi anlamlı şekilde ergenin iyi oluşuna katkı sağlamakta ve etkinlikleri yakından izlenen ergenler daha iyi uyum sağlayarak diğer ergenlere göre daha az sorun yaşamaktadırlar. 2 Ergenin diyabeti kontrol altına almasında izlemenin anne-babaya ergenle ilgili bilgi sağlamada anlamlı bir etkiye sahip olduğunu gösteren çalışma vardır. 20 Anne-baba izlemesi depresyonla da ilişkili bulunmuştur. 21 Çalışmalar genel olarak değerlendirildiğinde anne-baba izlemesinin birçok riskli davranış ve uyum sorunlarıyla ilişkili olduğu görülmektedir. Anatolian Journal of Psychiatry 2015; 16:433-441 Türkiye de ergenlik döneminde anne-babalık ile ilgili çalışmaların çoğunlukla anne-baba stillerine yönelik olduğu görülmekle birlikte, anne-babalık uygulamalarına yönelik anne-baba kontrolü, 22 anneden algılanan kontrol, 23 ergenin anne-babadan algıladığı ruhsal kontrol 24 konularında yapılmış çalışmalar azdır. Anne-babalık uygulamalarına yönelik bu çalışmaların çoğunlukla ergenlerin bildirimleri ile gerçekleştirildiği, anne ve baba bildirimlerine yer verilmediği de görülmektedir. Bu araştırmada, yukarıda özetlenen çalışmalar ve bulgular ışığında, Türkiye de ergenlik döneminde çocuğa sahip anne-babaların, ergen çocuklarını izleme durumlarını ve ergenle ilgili bilgileri edinme yollarını (ergenin kendini açması, anne-baba isteği, anne-baba kontrolü) ergen, anne ve baba değerlendirmelerine göre belirlemek amaçlanmıştır. Ergen bildirimlerinde anne ve baba izlemesine ilişkin bulgular da karşılaştırılmıştır. Araştırmadan elde edilecek bulgular ışığında anne ve babaların ergen çocuklarının günlük etkinlikleri hakkında bilgi sahibi olup olmadıkları ve bu bilgileri hangi yollarla edindikleri belirlenmeye çalışılacaktır. Böylece ergenlik döneminde anne-babalık uygulamalarına bir yönüyle ışık tutulması amaçlanmaktadır. YÖNTEM Araştırma grubu Bu araştırmanın örneklemi, Ankara ili merkez ilçelerinde bulunan ortaöğretim (meslek liseleri, genel lise, anadolu lisesi) 10. ve 11. Sınıflarındaki 15-18 yaşları arasındaki 972 ergen, 612 Tablo 1. Ergenlere ilişkin demografik bilgiler Değişkenler Sayı % Cinsiyet Kız 536 55.1 Erkek 436 44.9 Sınıf 10. sınıf 507 52.2 11. sınıf 465 47.8 Algılanan sosyoekonomik düzey (SED) Alt SED altı 16 1.6 Alt SED ortası 36 3.7 Alt SED üstü 24 2.5 Orta SED altı 69 7.1 Orta SED ortası 587 60.4 Orta SED üstü 190 19.5 Üst SED altı 18 1.9 Üst SED ortası 23 2.4 Üst SED üstü 9 0.9 Okuduğu okul Okul 1: Genel Lise 153 15.7 Okul 2: Anadolu Lisesi 137 14.1 Okul 3: Endüstri Meslek Lisesi 89 9.2 Okul 4: Adalet Meslek Lisesi 57 5.9 Okul 5: Endüstri Meslek Lisesi 78 8.0 Okul 6: Kız Meslek Lisesi 93 9.6 Okul 7: Kız Meslek Lisesi 58 6.0 Okul 8: Genel Lise 173 17.8 Okul 9: Genel Lise 134 13.7

Çetin Gündüz ve Çok 435 Tablo 2. Anne ve babalara ilişkin demografik bilgiler Anne Baba Değişkenler Sayı % Sayı % Eğitim düzeyi Okuryazar 29 4.7 5 0.9 İlkokul mezunu 267 43.6 145 24.9 Ortaokul mezunu 107 17.5 108 18.5 Lise mezunu 124 20.3 175 30.0 Önlisans mezunu 31 5.1 47 8.1 Lisans mezunu 48 7.8 67 11.5 Lisansüstü 6 1.0 36 6.2 Çalışma durumu Çalışmıyor 427 69.8 51 8.7 Yarı zamanlı çalışıyor 32 5.2 31 5.3 Tam zamanlı çalışıyor 125 20.4 399 68.4 Emekli 28 4.6 102 17.5 Çocuk sayısı Bir çocuk 53 8.7 38 6.5 İki çocuk 277 45.3 253 43.4 Üç çocuk 199 32.5 200 34.3 Dört çocuk 57 9.3 67 11.5 Beş çocuk ve üstü 26 4.2 25 4.3 Algılanan sosyoekonomik düzey Alt SED altı 10 1.6 3 0.5 Alt SED ortası 44 7.2 47 8.1 Alt SED üstü 11 1.8 19 3.3 Orta SED altı 62 10.1 57 9.8 Orta SED ortası 364 59.5 314 53.9 Orta SED üstü 100 16.0 117 20.1 Üst SED altı 2 0.3 9 1.5 Üst SED ortası 16 2.6 13 2.2 Üst SED üstü 3 0.5 4 0.7 anne, 583 babadan oluşmaktadır. Araştırmaya katılan 972 ergenin 536 sı (%55.1) kız, 436 sı (%44.9) erkektir. Araştırmaya katılan annelerin (s=612) yaşlarının 29-67 arasında (41.22±5.05), babaların (s=583) yaşlarının ise 30-76 arasında (45.16±5.10) olduğu görülmektedir. Tablo 1 de görüldüğü üzere, ergenlerin büyük çoğunluğu %47.2 (s=460) genel lisede, %38.7 si (s=375) çeşitli meslek liselerinde, %14.1 i (s=137) anadolu lisesinde öğrenim görmektedir. Tablo 2 de görüldüğü gibi, annelerin %4.7 si (s=29), babaların %0.9 u (s=5) okuryazardır. Annelerin ve babaların çoğunlukla ilkokul, ortaokul ve lise düzeyinde eğitim aldıkları görülmektedir. Babaların eğitim düzeyi annelere göre biraz daha yüksektir. Çalışmayan annelerin oranı %69.8 (s=427), yarı zamanlı çalışanların oranı %5.2 (s=32), tam zamanlı çalışanların oranı %20.4 tür (s=125). Çalışmayan babaların oranı %8.7 dir (s=51). Araştırmaya katılan annelerin ortalama çocuk sayısı 2.55±0.92, babaların ortalama çocuk sayısı 2.63±0.92 dir. Tablo 1 de ergenlerin kendi bildirimlerine göre sosyoekonomik düzeyleri görülmektedir. Ergenlerin algıladıkları sosyoekonomik düzey dokuz derece olarak değerlendirilmiştir. Ergenlerin 587 si (%60.4) kendilerini ortanın ortası, 190 ı (%19.5) ortanın üstünde tanımlamışlardır. Sosyoekonomik düzey bakımından ergenler kendilerini çoğunlukla ortanın ortası ve üstünde algıladıklarını belirtmişlerdir. Algılanan sosyoekonomik düzey ortalaması annelerde 4.84±1.25, babalarda 4.9±1.27 dir. Anneler (%59.5) ve babalar (%53) kendilerini sosyoekonomik düzey bakımından daha çok ortanın ortasında görmektedir. Babaların çoğu tam zamanlı bir işte çalışırken, annelerin çalışmadığı görülmektedir (Tablo 2). Veri toplama araçları Anne ve Baba İzleme Ölçekleri (Parental Monitoring Scale): Kerr ve Stattin 5 tarafından

436 Ergenlikte anne-baba izlemesi: Ergen, anne ve baba bildirimlerine göre bir inceleme geliştirilen ölçekler, araştırmacılar tarafından Türkçeye uyarlanmıştır ve anne-babaların ergen çocukları hakkında ne yaptıkları, nerede oldukları gibi bilgilere sahip olup olmadıklarını ölçmeyi amaçlamaktadır. İzleme ölçekleri hiçbir zaman, nadiren, bazen, genellikle ve her zaman seçeneklerinden oluşan beşli Likert tipi ölçeklerdir. Özgün izleme ölçeğinin Cronbach alfa iç tutarlılık katsayısı çocuk formu için 0.85, annebaba formu için 0.82 dir. Uyarlanan ölçekler 11 maddeden oluşmaktadır. Cronbach alfa iç tutarlılık katsayısı anne izleme ölçeği ergen formu için 0.88, baba izleme ölçeği ergen formu için 0.91, anne izleme ölçeği anne formu için 0.76, baba izleme ölçeği baba formu için 0.88 olarak bulunmuştur. Bu çalışmada ölçeğin yapı geçerliği için Lisrel 8.7 kullanılarak doğrulayıcı faktör analiz yapılmıştır. Ölçeklere ilişkin fit indeksi değerleri Tablo 3 de sunulmuştur. Kendini Açma Ölçekleri (Child Disclosure Scales): Anne-babaların ergen çocukları hakkında bilgileri ergenin kendisinden öğrenip öğrenmediğini belirleyebilmek için Kerr ve Stattin 5 tarafından geliştirilmiş olan Kendini Açma Ölçeği, Türkçeye araştırmacılar tarafından uyarlanmıştır. Beş maddeden oluşan beşli Likert tipi ölçekler ergenler, anneler ve babalar tarafından doldurulmaktadır. Ölçekte yüksek puan ergenlerin herhangi bir baskı olmadan kendilerini annebabalarına açtığını belirtmektedir. Kendini açma ölçeklerinin Cronbach alfa iç tutarlılık katsayıları 0.81-0.86 arasında değişmektedir. Özgün ölçeklerin anne-baba formu için Cronbach alfa güvenilirlik katsayısı 0.80, çocuk formu için 0.78 dir. Ölçeğin yapı geçerliliği için Lisrel 8.7 kullanılarak doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır. Ölçeklerin fit indeksi değerleri Tablo 3 te sunulmuştur. Anne-Baba İsteği Ölçekleri (Parental Solicitation Scales): Araştırmacılar tarafından Türkçeye uyarlanan, Kerr ve Stattin 5 tarafından geliştirilmiş özgün ölçeklerde her form altı maddeden oluşmakta ve beş dereceli olarak yanıtlanmaktadır. Özgün ölçekler için Cronbach alfa iç tutarlılık katsayıları anne-baba formu için 0.69, çocuk formu için 0.70 dir. Ölçeklerde yüksek puan anne ve babanın ergenin günlük yaşamına ilişkin bilgi toplamak için aktif çaba harcadığını, bilgiyi istediğini göstermektedir. Ölçeklerin Cronbach alfa iç tutarlılık katsayıları ergenler için anne isteği ölçeğinde 0.76, ergenler için baba isteği ölçeğinde 0.82, anne isteği ölçeği anne formunda 0.74, baba isteği ölçeği baba formunda 0.75 olarak bulunmuştur. Ölçeğin yapı geçerliğine ilişkin fit indeksi değerleri Tablo 3 te sunulmuştur. Anne-Baba Kontrolü Ölçekleri (Parental Control Scale): Kerr ve Stattin 5 tarafından geliştirilen ölçekler, anne ve babaların ergenlerin günlük etkinliklerine ilişkin bilgileri kontrol yolu ile elde edip etmediklerini belirlemeyi amaçlamaktadır ve Türkçeye araştırmacılar tarafından uyarlanmıştır. Ölçek beş dereceli olarak değerlendirilmektedir (1-hiçbir zaman, 5-her zaman). Ölçekten alınan yüksek puan anne-babaların ergenlerin günlük etkinliklerine ilişkin bilgileri kontrol yolu ile kazandıklarını göstermektedir. Ölçekler sekiz maddeden oluşmaktadır. Ölçeklerin Cronbach alfa iç tutarlılık katsayıları 0.92-0.93 arasında değişmektedir. Özgün anne-baba kontrolü ölçeğinde anne-baba formu için Cronbach alfa katsa- Tablo 3. İzleme ve izleme yolları ölçekleri fit indeksi değerleri χ 2 (sd) χ 2 /sd RMSEA GFI AGFI CFI IFI Anne izleme ölçeği (ergen) 259.50 (42) 6.16 0.08 0.95 0.92 0.98 0.98 Baba izleme ölçeği (ergen) 412.00 (41) 10.50 0.11 0.91 0.86 0.97 0.97 Anne izleme ölçeği (anne) 129.07 (42) 3.07 0.08 0.94 0.90 0.96 0.96 Baba izleme ölçeği (baba) 190.09 (42) 4.53 0.10 0.91 0.86 0.97 0.97 Kendini anneye açma ölçeği (ergen) 78.56 (5) 15.72 0.13 0.96 0.89 0.97 0.97 Kendini babaya açma ölçeği (ergen) 55.62 (7) 7.95 0.11 0.97 0.92 0.98 0.98 Kendini anneye açma ölçeği (anne) 11.91 (4) 2.98 0.08 0.99 0.95 0.99 0.99 Kendini babaya açması ölçeği (baba) 11.33 (4) 2.83 0.07 0.99 0.95 0.99 0.99 Anne isteği ölçeği (ergen) 35.71 (7) 5.10 0.07 0.99 0.96 0.98 0.98 Baba isteği ölçeği (ergen) 84.52 (7) 12.07 0.12 0.97 0.90 0.98 0.98 Anne isteği ölçeği (anne) 11.81 (8) 1.48 0.04 0.99 0.97 1.00 1.00 Baba isteği ölçeği (baba) 89.34 (8) 11.17 0.17 0.92 0.80 0.91 0.91 Anne kontrolü ölçeği (ergen) 246.30 (19) 0.12 0.12 0.93 0.87 0.98 0.98 Baba kontrolü ölçeği (ergen) 156.05 (18) 8.67 0.10 0.95 0.91 0.98 0.98 Anne kontrolü ölçeği (anne) 116.91 (18) 6.50 0.12 0.92 0.85 0.98 0.98 Baba kontrolü ölçeği (baba) 145.63 (20) 7.28 0.13 0.91 0.83 0.97 0.97 Anatolian Journal of Psychiatry 2015; 16:433-441

Çetin Gündüz ve Çok 437 yısı 0.75, çocuk formu için 0.70 dir. Ölçeğin yapı geçerliliğine ilişkin fit indeksi değerleri Tablo 3 de sunulmuştur. Verilerin analizi Verilerin analizinde SPSS 13.0 kullanılmıştır. Analizlerde, iki faktörlü ANOVA, t-testi uygulanmıştır. İki faktörlü ANOVA kullanılarak ergenlerce anne ve baba izlemesi arasında anlamlı bir fark olup olmadığı, ergenlerce anne ve baba izleme yolları arasında anlamlı fark olup olmadığı, ergenlerin cinsiyeti ile anne-baba izlemesi, kendini açma, anne-baba isteği ve anne-baba kontrolü arasında anlamlı fark olup olmadığı incelenmiştir. Anne-baba bildirimlerinde, ergenlerin cinsiyeti ile anne-baba izlemesi, kendini açma, anne-baba isteği ve anne-baba kontrolü arasında anlamlı fark olup olmadığını belirlemek için t testi kullanılmıştır. Araştırmanın etik yönü Araştırma meslek liseleri, anadolu liseleri ve genel liselerde, Ankara İl Milli Eğitim Müdürlüğü nün ilgili birimlerinden izin alınarak yapılmıştır. Veriler okul yönetimince uygun görülen saatlerde, rehber öğretmenlerin desteği ile gerçekleştirilen uygulamalarla toplanmıştır. Ergenlere araştırmanın amacı anlatılmış, kimliklerinin gizli tutulacağına ilişkin bilgi verilmiştir. Ayrıca ergenlere doldurdukları formların benzerlerinin anne ve babalarına da gönderileceği ve kendilerinin desteği ile formların toplanacağı belirtilmiştir. Ergenlerden elde edilen veriler, gönüllü öğrencilerden, ders ortamında bir ders saatinde toplanırken, anne-babalardan toplanan veriler ergenlerin ölçekleri eve götürerek anne-babalarına doldurtmaları ile toplanmıştır. BULGULAR Anne ve baba izlemesine ilişkin bulgular İki faktörlü ANOVA testi sonuçları, ergenlerin belirttikleri anne ve babaları tarafından izlenme düzeylerinin cinsiyete göre anlamlı farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır (F(1,970)=54.59, p<0.01). Ergenlerin annelerince ve babalarınca izlenmeleri arasındaki fark cinsiyete göre anlamlı bulunmuştur (F(1,970)=117.75, p<0.01). Kızlar babalarından çok (36.56±10.15) anneleri tarafından (44.69±6.71), erkekler de benzer şekilde babalarından çok (33.34±9.24) anneleri tarafından (37.39±8.08) izlendiklerini düşünmektedirler. Kızlar (44.69) erkeklere göre (37.39) anneleri tarafından daha çok izlendiklerini belirtirken aynı şekilde kız ergenler (36.56±10.15) erkeklere göre (33.34±9.24) babaları tarafından daha çok izlendiklerini düşünmektedir. Grup ayrımı yapılmaksızın anne izleme puanları ile baba izleme puanlarının ortalamaları arasındaki farkın anlamı olduğu söylenebilir (F(1,970)=487.78, p<0.01). Ergenler annelerince (41.42±8.20) babalarından daha çok (35.12±9.88) izlediklerini düşünmektedirler. Anne ve baba bildirimlerini değerlendirmek için kullanılan t testi sonuçları, annelerin ergen çocuklarını izlemeleri ile ergenin cinsiyeti arasında anlamlı bir farka işaret etmektedir (t(610)=8.31, p<0.01). Anneler ergenlik dönemindeki kız çocuklarını (47.75±5.31) erkek çocuklara göre (43.33±7.86) daha çok izlemektedirler. Baba bildirimlerinde de babaların ergen çocuklarını izlemeleri ergenin cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermektedir (t(581)=2.30, p<0.05]. Babalar ergenlik dönemindeki kız çocuklarını (42.98±7.90) erkek çocuklara göre (41.45±7.68) daha çok izlediklerini bildirmektedir. Bu bulgular anne ve baba izlemesinin ergenin cinsiyetine göre farklılaştığını göstermektedir. Kendini açmaya ilişkin bulgular Ergenlerin bildirdikleri anne ve babaya kendini açma düzeylerinin cinsiyete göre anlamlı farklılık gösterdiği görülmektedir (F(1,970)=138.73, p<0.01). Ergenin cinsiyeti anne ve babasına kendini açmasında farklılık göstermektedir. Analiz sonuçları ergenlerin bildirdiği anneye ve babaya kendini açmanın toplam puanlarının ortalamaları arasında cinsiyete göre anlamlı bir fark olduğuna işaret etmektedir (F(1,970)=111.93, p<0.01). Kız ergenler babalarından çok (14.54±5.51) annelerine (19.10±4.72), erkek ergenler benzer şekilde babalarından çok (13.64±5.00) annelerine (14.17±4.79) kendilerini daha çok açtıklarını bildirmişlerdir. Ergen kızlar (19.10) erkeklere göre kendilerini annelerine (14.17), kızlar (14.54) erkeklere göre (13.64) kendilerini babalarına daha çok açmaktadır. Grup ayrımı yapılmaksızın annelere kendini açma ile babalara kendilerini açma toplam puanlarının ortalamaları arasındaki fark istatistiksel yönden anlamlıdır (F(1,970)=221.82, p<0.01). Ergenler kendilerini annelerine (16.89±5.35) babalarından daha çok (14.13±5.30) açmaktadırlar. Anne bildirimlerinde, ergenlerin kendilerini anneye açmaları (t(610)=9.19, p<0.01] ergenin cinsiyetine göre anlamlı farklılık göstermektedir. Ergen kızlar (20.67±3.81) erkeklere göre (17.58±4.43) kendilerini annelerine daha çok açmaktadır. Baba bildirimlerinde, ergenlerin kendilerini babalarına açmaları (t(571)=-0.543, p>0.05) ve cinsiyet arasında anlamlı farklılık bulunmamıştır. Hem anne baba, hem de ergen bildirimleri ergenlerin kendilerini en çok annelerine açtığını ve kızların kendini en çok açan grup olduğunu göstermektedir.

438 Ergenlikte anne-baba izlemesi: Ergen, anne ve baba bildirimlerine göre bir inceleme Anne ve baba talebine ilişkin bulgular Ergen bildirimlerinde anne ve baba istekleri cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermektedir (F(1,970)=59.23, p<0.01). Ergenlerin bildirimleri annenin bilgiyi istemesi ile babanın bilgiyi istemesinin toplam puanlarının ortalamaları arasında cinsiyete göre anlamlı bir fark olduğunu göstermektedir (F(1,970)=55.62, p<0.01). Kız ergenler annelerinin (24.36±3.84) babalarından (19.83±5.55) daha çok bilgi istediklerini, erkek ergenler de annelerinin (21.08±4.59) babalarından (19.06±5.53) daha çok bilgi istediklerini belirtmişlerdir. Kızlar (24.36) erkeklere göre (21.08) annelerinin daha çok bilgi istediğini belirtirken, kızlar (19.83) erkeklere göre (19.06) babalarının daha çok bilgi istediğini düşünmektedir. Grup ayrımı yapılmaksızın annelerin bilgi istemesi ile babaların bilgiyi istemesi toplam puanlarının ortalamaları arasındaki fark anlamlı bulunmuştur (F(1,970)=400.88, p<0.01); genel olarak anneler (22.89±4.49) babalardan daha çok (19.48±5.55) bilgi istetmektedir. Anne bildirimlerinde annenin ergenden bilgi istemesi (t(610)=5.99, p<0.01) ergenin cinsiyetine göre anlamlı farklılık göstermektedir. Anneler kız çocuklarından (25.60±3.30) erkeklere göre (23.75±4.33) daha çok bilgi istemektedir. Baba bildirimlerinde, babaların ergenlerden bilgi istemesi (t(571)=-0.58, p>0.05) ile cinsiyet arasında anlamlı farklılık bulunmamıştır. Ergen ve annebaba bildirimleri bilginin daha çok anneler tarafından toplandığı ve kızlardan daha çok bilgi isteğinde bulunulduğunu göstermektedir. Anne ve baba kontrolüne ilişkin bulgular Bulgular, ergenlerin bildirdikleri anne ve baba kontrolünün cinsiyete göre anlamlı farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır (F(1,970)=40.38, p<0.01). Analiz sonuçları, ergen bildirimlerinde anne kontrolü ile baba kontrolü toplam puanlarının ortalamaları arasında cinsiyete göre anlamlı bir fark olduğunu ortaya koymaktadır (F(1,970)=264.76, p<0.01). Kız ergenler annelerinin (35.18±5.30) kendilerini babalarından (31.52±7.97) daha çok kontrol ettiklerini, erkek ergenler de annelerinin (27.12±7.49) kendilerini babalarından (26.34±8.01) daha çok kontrol ettiklerini düşünmektedirler. Kız ergenler (35.18) anneleri tarafından erkeklere göre (27.12) daha çok kontrol edildiklerini ve yine kızlar (31.52) babaları tarafından erkeklere göre (26.34) daha çok kontrol edildiklerini belirtmiştir. Cinsiyet ayrımı yapılmaksızın annelerin kontrolü ile babaların kontrolü toplam puanlarının ortalamaları arasındaki fark anlamlı bulunmuştur (F(1,970)=95.81, p<0.01). Ergenlere göre anneler (31.57±7.53) Anatolian Journal of Psychiatry 2015; 16:433-441 babalardan daha çok (29.20±8.39) kontrol etmektedir. Anne bildirimlerinde, cinsiyete göre anne kontrolünde de anlamlı farklılık görülmektedir (t(610)=8.85, p<0.01). Anneler kızlarını (37.64±3.45) erkeklere göre (34.28±5.90) daha çok kontrol etmektedir. Baba bildirimlerinde, baba kontrolü (t(571)=0.48, p>0.05) ve cinsiyet arasında anlamlı farklılık bulunmamıştır. Diğer bulgular ile benzer şekilde kızlar erkeklerden daha çok kontrol edilmektedir ve kontrol daha çok anne tarafından sağlanmaktadır. TARTIŞMA Araştırma bulgularına göre kız ergenler erkek ergenlere göre anneleri ve babaları tarafından daha çok izlenmektedir. Ergen bildirimlerindeki bir diğer bulgu ise, annelerin kız çocuklarını daha çok izledikleri ve iki cinsiyetten ergeni de annelerin babalardan daha fazla izlediği yönündedir. Bu bulgular literatürde izleme ve cinsiyet açısından farklılıkları ortaya koyan diğer çalışmaları destekler niteliktedir. Birçok araştırma kız ergenlerin erkek ergenlere göre daha çok izlendiklerini, 2,19-22 başlangıçta kız ve erkek çocuklar arasında sahip olunan bilgi açısından fark yokken, zaman içinde anne-baba bilgisinin kızlar için daha sabit kaldığını ve erkeklerde azaldığını 25 göstermiştir. İzleme çoğunlukla anneler tarafından yapılmaktadır. 26 Literatürdeki diğer bulgularla 26,27 paralellik gösteren bir başka sonuç, anne ve baba bildirimleriyle ilgilidir. Bulgular hem annelerin, hem de babaların ergenlik dönemindeki kızları erkek çocuklara göre daha çok izlediklerini ortaya koymuştur. 23,28,29 Erkek ergenlerin kızlara göre daha az izlenmesi anne-babaların bu alanda eksik davranışlarından veya bilişsel olarak kızların daha çok izlenmesi gerektiğine ilişkin inançlardan kaynaklanabilir. Kağıtçıbaşı, 30 erkek çocuklarının genel olarak hareketlerinde ve okul konusunda daha serbest bırakıldıklarını belirtmiştir. Ergen bildirimlerine göre, kızlar erkeklere göre kendilerini hem anneye, hem de babaya daha çok açmaktadır. Benzer şekilde hem kız, hem de erkek ergenler kendilerini babalarından çok annelerine açmaktadır. 31,32 Anneler, ergenlik dönemindeki kızlarının erkeklere göre kendilerini annelerine daha çok açtığını düşünmektedirler. Baba bildirimleri cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermemektedir. Ergenin kendini açmasına ilişkin ergen, anne ve babalardan elde edilen bulgular literatürdeki diğer çalışmaların birçoğu ile tutarlılık göstermektedir. Kızlar kendilerini erkeklerden daha çok açmaktadırlar. 33 Ataşalar, 31 kız üniveriste öğrencilerinin erkek öğrenci-

Çetin Gündüz ve Çok 439 lere göre kendisini daha çok açtığını bulmuştur. Benzer bulgular Aker in 32 ve Ekebaş ın 34 çalışmalarında da bulunmuştur. Kız lise öğrencileri kendilerini erkek öğrencilerden daha çok açmaktadır. Ergenlerle yapılan diğer çalışmalara göre hem kızlar, hem de erkekler, özellikle kızlar kişisel konularda kendilerini annelerine babalarından daha çok açmaktadırlar. 3 Araştırma sonuçlarına göre kızlar erkeklere göre annelerinin daha çok bilgi istediğini belirtmiştir. Kız ve erkek ergenler annelerinin babalarından daha çok bilgi istediklerini belirtmiştir. Anneler kızlardan erkeklere göre daha çok bilgi istemektedir. Bu bulgular, literatürdeki anne-babaların kızlardan daha çok bilgi istediği 1 ve annelerin babalara göre daha çok bilgi istediğine ilişkin bilgileri destekler niteliktedir. 35 Anneler ergenlere doğrudan soru sormaya daha çok eğilimlidirler. Öğretmenlere veya diğer kişilere ne yaptıkları konusunda bilgi amaçlı daha çok soru sormakta ve ergenin etkinliklerine etkin olarak daha çok katılmaktadırlar. 26 Annelerin babalardan daha çok bilgi istemesinin nedenlerinden birisi, çocuğun etkinliklerini bilmenin annenin işi olarak görülmesi olabilir. Çocuk bakımının diğer yönleri gibi, anne-baba izlemesi de anneler için temel görevlerden görülmektedir. 27 Araştırmada anne ve baba kontrolü cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermektedir. Bu bulgular literatürdeki bulgularla 35 paralel bir biçimde ergen, anne ve baba bildirimlerinde kızların hem anne, hem de babaları tarafından daha çok kontrol edildiğini ve annelerin babalara göre kızları da erkekleri de daha çok kontrol ettiğini göstermektedir. Kağıtçıbaşı na 36 göre bireyci sosyokültürel bağlamlar bağımlılık gereksinmesini azaltırken, bağımsızlık gereksinmesini doyurmaktadır. Buna karşılık toplulukçuluğu öngören bağlamlar bağımlılığı ve gruba bağlılığı kolaylaştırmada bağımsızlık gereksinmesini frenlemektedir. Bu açıdan Türk toplumunda kızların bağımsızlık gereksinmelerinin daha çok frenlendiği ve kontrol edildiği söylenebilir. Annelerin ergenlik dönemindeki çocuklarını daha çok izliyor olmaları, babanın para kazanma ve otorite figürü olma özelliği, annenin çocuk yetiştirme rolünün sürekliliğine işaret sayılabilir. Hoghughi - ye 37 göre, etkili anne-baba olma yeteneği doğuştan değildir. Çocuk sahibi olma isteği bilgi ile ilgili olsa da, anne-babalar için insan gelişiminde evrensel, doğuştan gelen tepkiler veya kolayca ulaşılabilen yeterlilikler yoktur. Bu nedenle, bu yeterlilikler kazanılmalıdır. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada anne-baba izlemesi ergen, anne ve baba bildirimlerine dayalı olarak incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda hem ergenler, hem de anne-babaların öncelikli olarak kız çocuklarını izlediklerini bildirdikleri ve annelerin babalara göre iki cinsiyetteki ergen çocuklarını daha çok izlediği görülmüştür. Bu açıdan Türkiye de kız ve erkek çocuklar arasındaki çocuk yetiştirme farklılıkları, erkek çocukların daha bağımsız olma istekleri, erkek çocukları etkin biçimde izlemede engel olarak görülebilir. Kağıtçıbaşı 30 çocuklardan beklenen özellikleri incelediği Çocuğun Değeri Araştırmasında 1975 yılında bağımsızlık/kendine güven hiç vurgulanmayan bir değer olarak görülürken, 2003 teki çalışmasında kentli orta/yüksek sosyoekonomik düzey grubunda istenen bir özellik olarak ortaya çıktığını belirtmiştir. Bu değişim çocuk yetiştirmede özerkliğin ortaya çıkışını yansıtmaktadır. Yıllar içinde çocuğun değerinde ortaya çıkan bu değişimlerin çocuk yetiştirme sürecindeki anne-babalık uygulamalarına yansıması da beklenmektedir. Özetle anne-baba izlemesi ve izleme yollarına ilişkin bu çalışma anne-baba eğitimlerinin içeriklerine yön verebilecek veriler sağlamaktadır. Araştırmanın, özellikle babalardan veri toplayarak yapılan az sayıdaki çalışmalaradan biri olarak babalık uygulamalarının, baba-çocuk iletişimlerinin geliştirilmesi açısından da katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Hem anne, hem de babalara ulaşılmış olması, çalışmanın güçlü bir yanı olarak görülmektedir. Ayrıca anne-baba tutumları dışında ülkemizde anne-baba uygulamalarına ilişkin az sayıda çalışma bulunması açısından da literatüre katkı sağlayacaktır. Öte yandan araştırmada bir anne-babalık uygulaması olarak izlemenin suç, antisosyal davranışlar, şiddet, madde kullanımı veya cinsel davranışlar gibi diğer değişkenlerle ilişkisine bakılmamıştır. Araştırmanın bir başka sınırlılığı, izleme durumunun annenin eğitim düzeyi, sosyoekonomik düzey, sahip olunan çocuk sayısı gibi değişkenler açısından değerlendirilmemesidir. Çalışmada ergenlerin bilgi yönetimi ve kendisini açma stratejilerinin ayrıntısına girilmemiştir. Daha sonra yapılacak çalışmalarda izleme konusu bu açıdan geliştirilebilir. Aynı zamanda ergenlerin kendilerini en çok hangi alanlarda açtıkları, ergenlik öncesinde izleme durumlarının nasıl olduğu, kendini açan ergenlerin kişilik özellikleri de değerlendirilebilir. Çalışmanın yalnız nicel verilere yer vermiş olması bir sınırlılık olarak kabul edildiğinde, sonraki çalış-

440 Ergenlikte anne-baba izlemesi: Ergen, anne ve baba bildirimlerine göre bir inceleme maların nitel verilerle de desteklenmesi yararlı olacaktır. KAYNAKLAR 1. Stattin H, Kerr M. Parental monitoring: Reinterpretation. Child Dev 2000; 71(4):1072-1085. 2. Kerr M, Stattin H. What parents know, how they know it and several forms of adolescents adjustment, further support of a reinpretation of monitoring. Dev Psychol 2000; 36(3):366-380. 3. Crouter AC, Bumpus MF, Davis KD, McHale SM. How do parents learn about adolescents experiences? Implication for parental knowledge and adolescent risky behavior. Child Dev 2005; 76(4):869-882. 4. Dishion TJ, Nelson SE, Kavanagh K. The Family check-up with high-risk yound adolescents: Preventing early-oncet substance use py parent monitoring. Behav Ther 2003; 34:553-571. 5. Lachausse RG. Parental Characteristic and Parental Monitoring: Effects of Parental Influence on Adolescent Disclosure, Parent Knowledge and Adolescent Risk Behavior. Doctor of Philosophy, California, Faculty of Claremont Graduate University, 2008. 6. Keijsers L, Laird RD. Mother-adolescent monitoring Dynamics and legitimacy of parental authority. J Adolesc 2014; 37:515-524. 7. Kerr M, Stattin H, Trost K. To know you is to trust you: Parents trust is rooted in child disclosure of information. J Adolesc 1999; 22:737-752. 8. Kerr M, Stattin H, Burk WJ. A Reinterpretation of parental monitoring in longitudinal perspective. J Res Adolesc 2010; 20(1):39-64. 9. Patrick MR. The Effects of Early Parenting and Child Variables on Subsequent Parental Monitoring. Doctor of Philosophy, USA, The Faculty of the Graduate School of Wichita State University, Dev Psychol, 2004. 10. Geartner AE, Rathert JL, Fite PJ, Viyulano M, Wynn PT, Harber J. Source of parental knowledge as moderators of the relation between parental psychological control and relational and phsical/ verbal agression. J Child Fam Stud 2010; 19(5):607-616. 11. Spano R, Rivera C, Vazsonyi AT, Bolland JM. Specific the interrelationshio between exposure to violence and parental monitoring for younger versus older adolescent: A Five year longitudinal test. Am J Community Psychol 2012; 49:127-141. 12. Hani Y, Grogan-Kaylor A, Bares C, Ma J, Castillo M, Delva J. Relationship between discordance in parental monitoring and behavioral problems among Chilean adolescents. Children and Youth Services Review 2012; 34:783-789. 13. Alboukordi S, Nazari AM, Nouri R. Predictive factors for juvenile delinquency: the role of family structure, parental monitoring and delinquent peers. International Journal of Criminology and Sociology Theory 2012; 5(1):770-777. 14. Keijsers L, Frijins T, Branje SJT, Meeus W. Developmental links of adolescent disclosure, parental solicitation and control with delinquency: Moderation by parental support. Dev Psychol 2009; 45(5):1314-1327. 15. Kaynak Ö, Meyers K, Caldeira KM, Vincent, KB, Winters KC, Arria AM. Relationships among parental monitoring and sensetion seeking on the development of substance use disorder among college students. Addict Behav 2013; 38(1):1457-1463. 16. Branstetter SA, Furman W. Buffering effect of parental monitoring knowledge and parent-adolescent relationships on consequences of adolescent substance use. J Child Fam Stud 2013; 22(2):192-198. 17. Fosco GM, Stormshak EA, Dishion TJ, Winter CE. Family relationships and parental monitoring during middle school as predictors of early adolescent problem behavior. J Clin Child Adolesc Psychol 2012; 41(2):202-213. 18. Mlunde LB, Poudel KC, Sunguya BF, Mbwambo JKK, Yasuoka J, Otsuka K, et al. A call for parental monitoring to improve condom use among secondary school students in Dar es Salaam, Tanzania. BMC Public Health 2012; 12:1061. 19. Maria SD, Markham C, Swank P, Baumler E, McCurdy S, Tortolero S. Does parental monitoring moderate the relation between parent-child communication and pre-coital sexual behaviors among urban, minotiry early adolescents? Sex Education 2014; 14(3):286-298. 20. Ellis DA, Templin TN, Moltz K, Naar-King S, Dekelbaba B, Carcone AI. Psychometric properties of the revised parental monitoring of diabetes care questionnaire in adolescents with type 1 diabetes. J Adoelsc Health 2012; 50:289-295. 21. Hamza CA, Willoughby T. Perceived parental monitoring, adolescent disclosure, and adolescent depressive symptoms: A Longitudinal examination. J Youth Adolesc 2011; 40(7):902-915. 22. Kaner S. Anababa denetimleriyle ergenlerin suç kabul edilen davranışları arasındaki ilişkinin incelenmesi. 1. Ulusal Çocuk ve Suç: Nedenler ve Önleme Çalışmaları Sempozyumu (29-30 Mart 2001), A.Ü. ATAUM Bildiriler, Ankara: Adalet Bakanlığı, 2002. Anatolian Journal of Psychiatry 2015; 16:433-441

Çetin Gündüz ve Çok 441 23. Kındap Y, Sayıl M, Kumru A. Anneden algılanan kontrolün niteliği ile ergenin psikososyal uyumu ve arkadaşlıkları arasındaki ilişkiler: Benlik değerinin aracı rolü. Türk Psikoloji Dergisi 2008; 23(61):92-107. 24. Sayıl M, Kındap Y. Ergenin anne-babadan algıladığı psikolojik kontrol: Psikolojik kontrol ölçeğinin geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikoloji Yazıları 2010; 13(25):62-71. 25. Laird RD, Pettit GS, Bates JE, Dodge KA. Parents monitoring-relevant knowledge and adolescens delinquent behavior: Evidence of correlated developmental changes and reciprocal influences. Child Dev 2003; 74(3):752-768. 26. Crouter AC, Helms-Erikson H, Updegraff K, McHale SM. Conditions underlying parents knowledge about children s daily lives in middle childhood: Between and within family comparisons. Child Dev 1999; 70(1):246-259. 27. Waizenhofer RN, Buchanan CM, Jackson-Newsom J. Mothers and fathers knowledge of adolescents daily activities: Its sources and its links with adolescent adjustment. J Fam Psychol 2004; 18(2):348-360. 28. Aker Ç. Lise Öğrencilerinin Kendini Açma Davranışlarının Kaygı Düzeyleri ile Cinsiyetleri Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996. 29. Kaner S. Anababa Denetimi ile Ergenlerin Suç Kabul Edilen Davranışları Arasındaki İlişki. Yayımlanmamış Araştırma Raporu. Ankara, A.Ü. Eğitim Bilimleri Fakültesi, 1996. 30. Kağıtçıbaşı, Ç. Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2010. 31. Ataşalar J. Üniversite Öğrencilerinin Empatik Eğilim Düzeylerine Cinsiyet ve Yaşlarına Göre Kendini Açma Davranışları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996. 32. Aker Ç. Lise Öğrencilerinin Kendini Açma Davranışlarının Kaygı Düzeyleri ile Cinsiyetleri Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996. 33. Laird RD, Marrero, MD, Sentse M. Revisiting parental monitoring: Evidence that parental solicitation can be effective when needed most. J Youth Adolesc 2010; 39(12):1431-1441. 34. Ekebaş M. Lise Son Sınıf Öğrencilerinin Kendini Açma Davranışlarının Cinsiyet ve Kendini Gerçekleştirme Düzeyleri Açısından İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994. 35. Keijsers L, Branje SJT, VanderValk IE, Meeus W. Reciprocal effects between parental solicitation, parental control, adolescent disclosure and adolescent delinquency. J Res Adolesc 2010; 20(1):88-13. 36. Kağıtçıbaşı Ç. Kültürlerarası bir perspektiften aile, ana-babalık ve çocuk gelişimi araştırmaları. M Sayıl (Çev.) Türk Psikoloji Bülteni 1995; 3:25-27. (International Psychological Science Progress, Problems and Prospects, 1992). 37. Hoghughi M. Parenting-an introduction. M Hoghughi, N Long (Eds.), Handbook of Parenting: Theory and Research for Practice, London: Sage Pub., 2004, p.1-18.