3. ÇEKİM FİİLLER 3. Çekim fiiller, bilhassa ilk üç zamanın çekimi (praesens, imprefectum, futurum simplex) Latincedeki 4 fiil grubu içerisinde en farklı olandır (birinci çekim -ā-, ikinci çekim -ē-, dördüncü çekim fiiller -ī- gövdelidir). Çünkü bu grubun gövde ünlüsü ĕ dir ve bu ĕ genelde ya düşmüş ya da harf değişimine uğramıştır. Bu nedenle de bu gruptan fiilleri öğrenmenin en garanti yolu, örnek tablodaki çekimleri ezberlemektir. Latincede yine 3. çekim fiillere dahil olan ancak çekimi hem bu grupla hem de 4. çekim fiillerle ortak biçimlere sahip olduğu için 4. grup fiillerden sonra öğretilen -io bitişli fiiller de vardır. Bu fiiller belirtildiği üzere 3. çekim grubuna dahildir ancak muhtemelen öğrencilerin daha rahat öğrenebilmeleri için kimi ders kitaplarında -io fiilleri diye ayrı bir grup olarak ele alınır.
3. ÇEKİM FİİLLER PRAESENS Şimdiki Zaman Gövdesi + Şahıs Eki regĕre > regĕ > reg -o regĕre > regĕ > regĭ -s regĕre > regĕ > regĭ -t regĕre > regĕ > regĭ -mus regĕre > regĕ > regĭ -tis regĕre > regĕ > regŭ -nt - Praesens çekiminde gövde ünlüsü olan -ĕ sesi 1. tekil şahısta düşer, 3. çoğul şahısta u, diğer şahıslarda - i sesine dönüşür. Praesens Praesens regō yönetiyorum, yönetirim vincō yeniyorum, yenerim regis yönetiyorsun, yönetirsin vincis yeniyorsun, yenersin regit yönetiyor, yönetir vincit yeniyor, yener regimus yönetiyoruz, yönetirsiniz vincimus yeniyoruz, yenersiniz regitis yönetiyorsunuz, yönetirsiniz vincitis yeniyorsunuz, yenersiniz regunt yönetiyorlar, yönetirler vincunt yeniyorlar, yenerler
3. ÇEKİM FİİLLER IMPERFECTUM Şimdiki Zaman Gövdesi + Imperfectum Zaman Eki + Şahıs Eki -m -s regĕre > regĕ > regē bā -t -mus -tis -nt - Imperfectum çekiminde gövde ünlüsü olan -ĕ sesi uzayarak -ē ye dönüşür. - Zaman ekinin sonundaki ā sesi, sözcüğün sonundaki-m, -r, -t seslerinden ve sözcüğün herhangi bir yerindeki sesli harflerden ya da -nt çift seslisinden önce kısalır. Imperfectum Imperfectum regēbam yönetiyordum, yönetirdim vincēbam yeniyordum, yenerdim regēbās yönetiyordun, yönetirdin vincēbās yeniyordun, yenerdin regēbat yönetiyordu, yönetirdi vincēbat yeniyordu, yenerdi regēbāmus yönetiyorduk, yönetirdik vincēbāmus yeniyorduk, yenerdik regēbātis yönetiyordunuz, yönetirdiniz vincēbātis yeniyordunuz, yenerdiniz regēbant yönetiyorlardı, yönetirlerdi vincēbant yeniyorlardı, yenerlerdi
3. ÇEKİM FİİLLER FUTURUM SIMPLEX Şimdiki Zaman Gövdesi + Futurum Zaman Eki + Şahıs Eki regĕre > regĕ > reg a -m ē -s -t -mus - 1. ve 2. çekim fiillerin futurum zaman eki bi bu çekimde ē ye dönüşmüştür. - Futurum çekiminde gövde ünlüsü olan -ĕ sesi kaynaşma sonucu düşer. - Zaman ekinin sonundaki ē sesi, - sözcüğün sonundaki-m, -r, -t seslerinden ve sözcüğün herhangi bir yerindeki sesli harflerden ya da -nt çift seslisinden önce kısalır. -tis -nt Futurum Simplex regam yöneteceğim regēs yöneteceksin reget yönetecek regēmus yöneteceğiz regētis yöneteceksiniz regent yönetecekler vincam vincēs vincet vincēmus vincētis vincent Futurum Simplex yeneceğim yeneceksin yenecek yeneceğiz yeneceksiniz yenecekler
3. ÇEKİM FİİLLER IMPERATIVUS (EMIR KIPI) ACTIVA reg/o, -ĕre, rexī, rectum vinc/o, -ĕre, vīcī, victum 2. Pers. Sing. regĕ* yönet vincĕ* yen 2. Pers. Plur. regĭte** yönetin vincĭte** yenin * Fiilin praesens gövdesiyle aynıdır. ** Yine praesens gövdesindeki -ĕ sesi -ĭ sesine dönüşür. Regĕte > regĭte; vincĕte > vincĭte Yine 3. çekimden duco fiilinin imperativus ikinci tekil şahsı aslen kurala uygun olarak duce dir (Plautus ta görülür). Ancak sonradan sondaki -e düşerek duc haline dönüşmüştür. Aynı durum bu gruptan 3 fiil için daha geçerlidir: dicere > dice > dic (söylemek, dile getirmek) facere > face > fac (yapmak) = -io lu fiil ferre > ferre > fer (taşımak) dic mihi: söyle bana Diğer bütün 3. çekim fiillerde rege, vince kalıbı geçerlidir. Yalnızca bu 4 fiil istisnadır.
3. ÇEKİM FİİLLERE ÖRNEKLER dūc/ō, ĕre, dūxī, dūctum: liderlik, önderlik etmek; dikkate almak, hesaba katmak dic/ō, ĕre, dīxī, dictum: söylemek, dile getirmek, belirtmek scrīb/ō, -ĕre, scrīpsī, scrīptum: yazmak, yazıya dökmek mitt/ō, -ĕre, mīsī, misum: göndermek, yollamak ag/ō, -ĕre, egī, actum: sürmek, götürmek; yapmak, etmek, davranmak, geçirmek, harcamak gratias ago: teşekkür ederim trah/ō, - ĕre, trāxī, tractum: çekmek, çekip çıkarmak, sürüklemek; türetmek, elde etmek vinc/ō, -ĕre, vīcī, victum: yenmek, galip gelmek, fethetmek. disc/ō, -ĕre, didicī: öğrenmek discēd/ō, -ĕre, discessī, discessum: ayrılmak, bırakıp gitmek, yola çıkmak. leg/ō, -ĕre, lēgī, lēctum: ayıklamak, seçmek; okumak. vīv/ō, -ĕre, vīxī, vīctum: yaşamak bib/ō, ĕre, bibī: içmek pōn/ō, - ĕre, posuī, positum: koymak, yerleştirmek, kurmak,
ALIŞTIRMALAR 8 1. Tempora nostra nunc sunt mala; vitia nostra, magna. 2. Quārē soror mea uxōrī tuae litteras scribit? 3. Tyrannus populum stultum ē terrā vestrā dūcet. 4. Ubi satis ratiōnis animōrumque in hominibus erit? 5. Cōpia vērae virtūtis multās superāre poterat. 6. In līberā cīvitāte adulēscentiam agēbāmus. 7. Rēgem malum tolerāre numquam debēmus. 8. Post parvam moram multa verba de īnsidiīs scrīptōrum stultōrum scrībēmus.