Gıda Maddeleri Üretimi ve Tüketiminde Denetim Hizmetleri Etkinliğinin Değerlendirilmesi (Tokat İli Örneği)

Türkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi 18-20 Eylül 2002 Erzurum Gıda Maddeleri Üretimi ve Tüketiminde Denetim Hizmetleri Etkinliğinin Değerlendirilmesi (Tokat İli Örneği) A. Ahmet YÜCER Tokat Tarım tl Müdürlüğü.Tokat, c-posta: ayucer@hotmail.com ÖZET: Türkiye de gıda mevzuatı son yıllarda hızla yeniden düzenlenmiş ve AB nc uyumlu hale getirilmiştir Gıda maddelerinin üretim ve tüketim aşamalarında denetini görevi Tarım ve Sağlık Bakanlıklarına verilmiş, belediyelerin görevlen azaltılmıştır Ancak her ıkı bakanlık da çeş tli nedenlerle (nitelikli personel ve laboratuar imkanlarının yetersizliği vb) denetim görevini tam olarak yerme getirememektedirler. Bu nedenle de gerek halk sağlığında gerekse ihracatta çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Gıda maddeleri üretimi, Tokat Evaluation of Control Effectiviness on Food Production and Consumption (Tokat Province Model) ABSTRACT: In Turkey, Lavvs of food has repcatedly been recognaızed and adapted to EC in recentycars Control of food durıng production and consumption process has been gtveıı to Agrıcultural and Health Mınıstry and task of Munucıpalıtıes has been lessened However because of the dıfferent reasons, such as ınadequacy of qualıfîed stalt and laboratory equipment, they can't perform their duties completely For that reason, vvhether publıc health or export we face vvıth varıous problems Kcy*ords Processed food manulacturing, Tokat I. GİRİŞ Bir ülkede toplumu oluşturan bireylerin yaşamlarını sürdürebilmeleri yanında fizyolojik ve zihinsel olarak gelişebilmeleri sağlıklı beslenmelerine bağlıdır, ilkelerin kalkınmaları ve ekonomilerini güçlendirmeleri de ancak sağlıklı ve verimli insan gücü ile olanaklıdır. Sağlıklı ve üretken insanlara sahip toplumlarda dengeli beslenme büyük önem taşımaktadır. Bu ise ancak kaliteli gıdaların üretimi ve tüketimi ile sağlanabilmektedir. Kaliteli üretim; kaliteli ham maddeden başlayıp, uygun teknoloji ve ambalaj ile yine amacına uygun depolama, taşıma ve dağıtımla gerçekleştirilmektedir. Türkiye, gıda maddeleri üretimi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyelin değerlendirilmesi, halkımızın sağlıklı bir şekilde beslenmesi ve gıda ihracatı açısından büyük önem taşımaktadır. 1.1. Çalışmanın Önemi; Etkin gıda denetimi ile bir yandan ülke insanının sağlığı güvence altına alınırken, diğer yandan da ihraç edilen gıda maddelerinin ihraç edildikleri ülkelerden çeşitli nedenlerle geri dönmesine lırsat verilmeyecektir. Son yıllarda gıda kaynaklı hastalıklara bağlı olarak tüketicilerin sağlık, beslenme, kalite ve güvenlik konularına olan duyarlılıkları da artmıştır. Tarım ürünlerinin daha üretim aşamasında yanlış kullanılan gübre, ilaç ve hormon uygulamaları, ürünün albenisini artırmak amacıyla kullanılan renklendiriciler, işleme, depolama ve satış aşamalarında oluşabilecek hijyenik riskler (bulaşanlar) ve raf ömrünü uzatabilmek için kullanılan koruyucular insan sağlığı açısından denetim hizmetlerinin ve bu çalışmanın önemini ortaya koymaktadır. 1.2. Çalışmanın Amacı; Yasal olarak gıda güvenliğinden sorumlu kuruluşların etkinliğinin incelenmesi ve gıda maddelerinin üretiminden tüketimine kadar geçirdiği evrelerde daha etkin bir denetim için alınması gereken önlemlerin ortaya konulmasıdır. 1.3. Çalışmanın Kapsamı; Bu kapsamda başta işletmeler olmak üzere Tarım ve Sağlık İl Müdürlükleri, İl Kontrol ve Halk Sağlığı Laboratuarları ile Belediye Başkanlıklarının gıda denetim birimlerinde görevlendirdikleri personel ve uygulama düzeyleri incelenerek yaptıkları çalışmalar değerlendirilmiş ve karşılaştıkları sorunlar saptanmaya çalışılmıştır. Yasal mevzuatın öngördüğü kurallara uygun olarak gıda maddelerinin üretilmesi ve tüketime sunulması bir anlamda denetim birimlerinin etkinliğini de ortaya koymaktadır, 477

Gıda Maddeleri Üretimi ve Tüketiminde Denetim Hizmetleri Etkinliğinin Değerlendirilmesi (Tokat İli örneği) 2. YASAL MEVZUAT A v r u p a B i r l i ğ i n e ( A B ) u y u m s ü r e c in d e g ıd a d e n e t im h iz m e t le r in d e e t k in liğ in a r t ır ılm a s ı a m a c ıy la 1 9 9 5 y ı l ı n d a 5 6 0 s a y ılı G ı d a l a r ı n Ü r e t im T ü k e t i m ve D e n e t le m e le r in e D a i r K a n u n H ü k m ü n d e K a r a r n a m e ( K H K ) u y g u l a m a y a k o n u lm u ş t u r. K a r a r n a m e ile C u m h u r i y e t i n k u r u lu ş u n d a n beri ilk d e fa ü r e t im d e n t ü k e t im e k a d a r g ıd a m a d d e le r in in t a n ı m l a n m a s ı, t e s c ili, d e n e t im i, h a lk s a ğ lığ ı ile ü re tic i v e t ü k e t ic i m e n f a a t le r in in k o r u n m a s ı b ir t a k ım u su l ve e s a s la r a b a ğ la n m ış t ır. U y g u l a m a g ö r e v i ise T a r ı m ve K ö y i ş l e r i, S a ğ l ı k v e İ ç iş le r i B a k a n l ı k l a r ı n a v e r ilm iş t ir. K a r a r n a m e ile ; 1) G ı d a iş le t m e le r in in a s g a ri t e k n ik v e h ijy e n ik ş a r tla r a ç ı s ı n d a n ç a l ış m a iz n i a lm a la r ın ı, 2 ) Ü r e t t ik le r i g ıd a m a d d e le r in in b ile ş im in d e b u lu n a n m a d d e le r i te s c il e ttire re k ü re tim izn i a l m a l a r ı n ı. 3 ) İ ş le t m e n in b ü y ü k lü ğ ü n e g ö re g ıd a b ilim i k o n u s u n d a e ğ it im a lm ış k iş ile r i s o r u m lu y ö n e t ic i o la ra k is t ih d a m e t m e le r in i, 4 ) G ı d a m a d d e l e r in in a s g a ri h ijy e n, k a lite k rit e r le r i, k a t k ı m a d d e l e r i. a m b a la jla m a, e tik e t le m e ve d e p o la n m a la r ın a il i ş k i n e s a s la rı d ü z e n le y e n T ü r k G ıd a K o d e k s i n e u y g u n ü r e t ilm e s in i, 5 ) İn s a n s a ğ lığ ın ın k o r u n m a s ı a m a c ıy la a lın m a s ı g e r e k e n t e d b ir le r i, 6 ) İh r a c a t, r e k la m v e ith a la tla ilg ili d ü z e n le m e le r i ö n g ö r m e k t e d ir. B ö y l e c e 1 9 5 2 y ılın d a n b eri y ü r ü r lü k t e o la n ve s a d e c e g ıd a m a d d e l e r in in ö z e lli k le r i ile h a n g i h a lle rd e b o z u ld u k la r ın ı a ç ı k la y a n G ı d a M a d d e le ri T ü z ü ğ ü ( G M T ) a ş a m a l ı o la r a k y ü r ü r lü k t e n k a ld ır ılm ış t ır. A y r ı c a 5 6 0 s a y ılı K H K d e d e ğ iş ik lik y a p a n 4 1 2 8 s a y ılı y a s a ile d e G M T ne u y m a y a n l a r h a k k ın d a a d li y a r g ıy a g itm e z o r u n lu lu ğ u k a l d ı r ı l m ı ş v e u y g u la m a y ı h ı z l a n d ı r m a k a m a c ı y l a id ari c e z a l a r g e t ir ilm iş t ir. K H K n in ö n g ö r d ü ğ ü g ö r e v le r in y a p ıla b il m e s i a m a c ı y l a d a se ri b ir ş e k ild e y ö n e t m e lik le r ve t e b liğ le r y a y ı m l a n m a y a b a ş la n m ış v e 10 a d et y ö n e t m e lik ile 4 8 0 a d e t ü rü n t e b liğ i y a y ı m l a n m ı ş t ı r. B u n la r d a n b a z ıla r ı; 1. G ı d a l a r ı n Ü r e t im T ü k e t i m v e D e n e t le n m e s in e D a i r Y ö n e t m e l i k, 2. G ı d a l a r ı n Ü r e t im v e S a tış Y e r l e r i n e D a ir Y ö n e t m e l i k, 3. T ü r k G ı d a K o d e k s i Y ö n e t m e l i ğ i, 4. G a y r i S ıh h i M ü e s s e s e le r Y ö n e t m e liğ i, 5. K ı r m ı z ı ve K a n a t l ı E t Ü r ü n le r i Ü re t im T e s is le r in in A ç ı l m a, Ç a l ı ş m a ve D e n e t im U s u l ve E s a s la r ın a D a i r Y ö n e t m e l i k l e r, 6. G ı d a m a d d e le r i Ü r e te n İ ş y e r le r in e V e r ile n Ç a l ı ş m a İz n in e A it İş le m le r İç in A l ı n a c a k Ü c re tle rin T a h s il v c H a r c a m a U s u l ve E s a s la r ın a D a ir Y ö n e t m e lik 7. D o ğ a l K a y n a k, M a d e n ve İ ç m e S u la r ı İle T ıb b i S u la r ın İs t ih s a li, A m b a la j la n m a s ı v e S a tış ı H a k k ın d a Y ö n e t m e l i k l e r, 3. DENETİMDE GÖREVLİ KURUMLAR a) T a r ı m v e K ö y i ş l e r i B a k a n l ığ ı İl M ü d ü r lü k le r i ve İl K o n t r o l L a b o r a t u a r M ü d ü r lü k le r i, c ) S a ğ l ı k B a k a n l ığ ı İt M ü d ü r lü k le r i ve H a lk S a ğ lığ ı L a b o r a t u a r M ü d ü r lü k le r i, e ) B e l e d i y e B a ş k a n l ı k l a r ı, 5 6 0 s a y ılı K H K, k u r u m la r m ü re tim z in c ir i n in hangi a ş a m a la r ın d a g ö r e v a la c a k la r ın ı b e lir le m iş t ir. B u n a g ö re g ıd a m a d d e le r in in, ü r e tim in d e n satış n o k ta la rın a u la ş a n a k a d a r T ü r k G ı d a K o d e k s in e u yg u n ü r e t ilm e s in d e n (k a lit e s in d e n ) T a r ı m ve K ö y iş le r i B a k a n l ığ ı s o r u m lu ik e n, g ıd a m a d d e si üreten iş y e r le r in in t a ş ım a s ı g e re k e n a sg a ri te k n ik ve h ijy e n ik ş a r tla r ile sa tış n o k t a la rın ın d e n e tim in d e n S a ğ lık B a k a n l ı ğ ı s o r u m lu d u r. B e le d iy e le r i n m ü s ta k il d en e tim y a p m a y e t k ile r i k a ld ır ılm ış v e sa tış n o k ta la rın d a S a ğ lık B a k a n l ı ğ ı ile b irlik t e d e n e tim e k a tılm a la r ı ö n g ö r ü lm ü ş t ü r. 3.1. G ö r e v l i k u r u l u ş l a r ı n in s a n k a y n a k l a n Ç iz e lg e 3. 1 d en g ö rü ld ü ğ ü ü ze re ild e to p la m 127 ad et g ıd a k o n tro lö rü v e y a k o n tro lö r y a r d ım c ıs ı b u lu n m a k t a d ır. B u n la r ı n % 3 7 si T a r ı m ve K ö y iş le r i B a k a n l ı ğ ı n ı n, % 5 6.7 si S a ğ l ık B a k a n l ığ ın ın, % 6. 3 ü d e b e le d iy e le r in p e r s o n e lid ir. A y r ı c a bu p e rs o n e lin % 4 6. 5 i L i s a n s, % 5 3.5 i de lis e ve Ö n lis a n s m e z u n u d u r. Ö z e l l i k l e g ıd a d e n e t im in d e ç o k ö n e m li o la n b ö lü m le r d e n g ıd a, k im y a, v e t e rin e r v e z ir a a t m ü h e n d is le r in in T a r ı m v e K ö y i ş l e r i B a k a n l ı ğ ı p e rs o n e li iç in d e, lise v e ön lisa n s m e z u n la r ın ın da S a ğ l ık B a k a n l ığ ı p e rso n e li iç in d e y o ğ u n la ş t ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir. 478

A. A. YÜCER Çizelge 3.1. G ö r e v li K u r u l u ş l a r ı n İn s a n K a y n a k l a n ( 2 0 0 2 ) Gıda Mühendisleri Kimyagerler Veterinerler Ziraat Mühendisleri Biyolog ve Diğer Lisans Mezunlan o > 5 E u 2 > c ) 3 B N * ± S S o Lise ve Meslek Okul Mezun. Tarım II Müdürlüğü 4 12 4 6 26 İl Kont.Laboratuar M ü d. 1 1 1 9 1 4 4 21 İl Sağlık Müdürlüğü 3 9 18 29 59 Halk Sag.Laboratuar M d 1 4 1 1 6 13 Belediyeler 8-8 Toplam 6 5 21 16 11 29 39 127 1.2. G ıd a İ ş l e t m e l e r i n i n R u h s a t Ö z e l l i k l e r i Çizelge 3.2 deıı g ö r ü ld ü ğ ü ü z e r e k u r u m l a r f a r k lı farklı ruhsatlar v e r m e k t e d ir le r. Çizelge 3.2. G ıd a Ü r e t im İ ş l e t m e l e r i n i n R u h s a t D u r u m la r ı ( 2 0 0 1 ) IS E " İ l s GSM Ruhsatı- Çalışm a izni 79 178 Gıda Sicil izni Ruhsatsız 86 103-165 281 - işletme sa y ıla rı k o n u s u n d a d a k u r u m l a r a r a s ın d a b ir uyumsuzluk sö z k o n u s u d u r. B u n u n n e d e n in in S a ğ l ı k Müdürlüğünce v e r ile n r u h s a t la r ın S ıh h i v c G a y r i s ıh h i Müessese R u h sa tı o la r a k i k iy e a y r ı l m a s ı d ı r. G a y r i Sıhhi M üesseseler T a r ı m İl M ü d ü r l ü ğ ü G ı d a s i c i l i n e kaydederken sıh h i m ü e s s e s e le r h a k k ı n d a h e rh a n g i görevi b u lu n m a m a k ta d ır. Tarım İl M ü d ü r lü ğ ü g ö r e v a la n ı n d a k i :=5 V >OJD ^ 2 OD L. a ts C/3 " C :3 b ir iş le t m e le r in 0/* 51 S inı g ıd a s i c i l i n e k a y d e d e r k e n, S a ğ l ı k Müdürlüğü % 6 3.3 4 ü n ü n ı h s a t l a n d ı r m ı ş t ı r. T ü r k i y e D O g e n e lin d e 2 4 0 0 0 g ıd a iş le tm e s in d e n a n c a k % 3 5 in in g ıd a s ic il in e k a y ıt lı o ld u ğ u d ik k a te a lın d ığ ın d a T o k a t i l i n in o r t a la m a n ın ü z e rin e ç ık tığ ı g ö rü lm e k te d ir. 3.3. Gıda Üretim ve Satış Yerlerinin Denetlenme Düzeyi (2001) G ı d a Ü re tim ve sa tış y e r le r in in d e n e tle n m e s ık lığ ı, d e n e t le y e n k u r u m a ve iş y e r in in n ite liğ in e g ö re d e ğ iş m e k t e d ir. ( Ö r n e k o la ra k S a ğ lık B a k a n l ığ ın c a y a p ıla n d e n e t im le r h a y v a n s a l ü rü n im a l eden iş le tm e le r d e y ıld a en a z 6 k e z, u n lu m a m u l üreten iş le tm e le r d e en a z 4 k e z, g ıd a m a d d e s i satış y e rle rin d e ise y ıld a en a z 1 k e z d ir. T a r ı m v e K ö y i ş l e r i B a k a n l ı ğ ı n c a y a p ıla n d e n e tim le r ise h a y v a n s a l ü rü n im a l e den iş le tm e le rd e en a z 4 k e z, m e y v e - s e b z e iş le y e n iş le tm e le r d e 3 k e z, d iğ e r iş le tm e le rd e en az 2 k e z d ir ). G ı d a k o n tro lö rle ri d e n e tim s ıra s ın d a ih tiy a ç d u y a r la r s a n u m u n e a la ra k la b o ra tu a ra a n a liz e g ö n d e r m e k te d ir le r. Ç iz e lg e 3. 4 den g ö rü le c e ğ i ü ze re ilg ili k u r u m la r d e n e tim a m a ç lı a ld ık la rı n u m u n e le ri k e n d i b a k a n lık la r ın a b ağlı la b o ra tu a rla rd a a n a liz e tt ir m e k te d ir le r. B e le d iy e le r m e v z u a t g ereğ i d e n e t im le r in i S a ğ l ık M ü d ü r lü ğ ü ile b era b er y a p m a la r ı g e r e k tiğ in d e n n u m u n e a lm a m a k ta d ır la r. A lı n a n n u m u n e le r in % 4 6. 8 3 ü İl K o n tr o l L a b o r a tu a r ın d a, % 5 2. 7 5 1i H a l k S a ğ lığ ı L a b o r a t u a r ın d a a n a liz e d ilm iş tir. İI 'd e k i Ü n iv e r s it e L a b o r a t u a r ın d a h e n ü z d e n e tim a m a ç lı g ıd a a n a liz i y a p ılm a d ığ ı s a p ta n m ış tır. 479

Gıda Maddeleri Üretimi ve Tüketiminde Denetim Hizmetleri Etkinliğinin Değerlendirilmesi (Tokat ili Örneği) Ç i z e l g e 3 3. G ı d a Ü r e t im ve S a tış Y e r l e r i n i n D e n e tle n m e D ü z e y i ( 2 0 0 1 ) Tarım İl Müdürlüğü İl Sağlık Müdürlüğü Üretim Yerleri Üretim Yerleri Satış Y e r le r i P ro g ram lan an D enetim S a y ısı 411 4300 23000 Y a p ıla n D enetim S a y ısı 332 4276 23351 Y a p ıla n İk a z sayısı 93 İdari para C e za sı C.S a v c ılığ ı S u ç D u y u ru su 18 1 - Ç i z e l g e 3 4. L a b o r a t u a r la r a G e t ir ile n N u m u n e M ik t a r la r ı ( 2 0 0 1 ) İl Kontrol Halk Sağlığı Laboratuar Laboratuar Müdürlüğü Müdürlüğü Diğer İllerdeki Laboratuarlar T a rım il M ü d ü rlü ğ ü 432 5 437 İl S a ğ lık M ü d ü rlü ğ ü 609-609 İsteğe B a ğ lı G e le n le r 138 33-171 570 642 5 1217 A n c a k ç iz e lg e 3. 5 den g ö rü ld ü ğ ü ü ze re la b o r a tu a r la r d a y a p ıla n a n a liz le r in % 6 7. 8 2 si İl K o n t r o l L a b o r a t u a r ın d a, % 3 2. 1 7 si ise H a lk S a ğ lığ ı L a b o r a t u a r ın d a y a p ılm ış t ır. D iğ e r y a n d a n İl K o n tr o l L a b o r a t u a r ın d a k a tk ı k a lın tı ve r e n k le n d ir ic i a n a liz le r in in y a p ıla b il m e s i de Ö n e m li b ir k o n u o la ra k g ö r ü lm e k t e d ir. S o n y ı l l a r d a y u r t iç in d e k a r ş ıla ş ıla n s a ğ lık v e y u r t d ış ın d a k a r ş ıla ş ı la n ih r a c a t s o r u n la r ı n e d e n iy le T a r ı m B a k a n l ı ğ ı g ıd a m a d d e le ri d e n e tim i v e n u m u n e a n a liz le r in d e k la s ik k im y a s a l a n a liz le r y e r in e, in sa n s a ğ lığ ı a ç ıs ın d a n te h lik e a rz eden r is k a n a liz le rin e (h o r m o n, p e stisit, k a tk ı v e k a lın tı) y ö n e lm iş le r d ir. A B ta le p le ri ve B a k a n l ık p o litik a la rı d o ğ ru ltu su n d a T o k a t T a r ı m il M ü d ü r lü ğ ü n c e 2 0 0 2 y ılın d a 25 bal n u m u n e s in d e n a fta lin, 15 un n u m u n e s in d e B e n z o y l P e r o k s it, 2 0 çiğ süt n u m u n e s in d e a fla to k s in ve 2 0 m e y v e - s e b z e n u m u n e s in d e de p estisit a n a liz le ri y a p t ır ılm ış t ır. A n c a k u y g u la m a d a g ere k la b o ra tu a r o la n a k la r ın ın y e te r s iz liğ i g e re k se işle tm e le rin k a y ıt a ltın d a o lm a m a s ı n e d e n iy le b ir ç o k so ru n la k a r ş ıla ş ıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir. Ç i z e l g e 3.5. L a b o r a t u a r la r d a Y a p ı l a n G ıd a A n a l i z M ik t a r la r ı ( 2 0 0 1 ) İl Kontrol Laboratuar Müdürlüğü Halk Sağlığı Laboratuar Müdürlüğü Üniversite Laboratuarı F iz ik s e l A n a liz le r 705 - - 705 K im y a s a l A n a liz le r 482 396-878 M ik ro b iy o lo jik A n a liz le r 48 291-339 K a tk ı K a lın tı A n a liz le ri 202 - - 202 R e n k le n d iric i ve K o ru y u c u A n a liz le ri 11 - - 11 1448 687. 2135 480

A A V fjc F R â T A R T IŞM A V t S O N I C, (jula imletmeleri ve ü re tic iicr snğlıkl g dn ıvaddcs üretim i konusunda b ilin çsiz d i! G d? ipletmeleri işletme maliyetini artırdığımdan sorundu yönetici istihdamı konusunda istek sı/d 11. İsletm elerinin küçüklüğü n ed en iyle Özel ıkle \ â < m eyve \e sebzede T ü rk G ıd a k o d e k sin in Öngördüğü dökm e etiket u y g u anam am aklad n Df*r< ıiffll«g örevli F akan! ıkl arın la^ra örgütler nd t yeterli sayıda konu ölür m eveul dci1idi r LaHoı ain arl ar özellikle ınsfln sağlığını değıurar etkileyen risk analizlerini ^pestisit katkı, kalınlı vb) yapabilecek donarmış sahip c e ğ Idil Bakar11klaca bağlı iki ayrı laboratuar yerme 11 idaresine bağlı ve bütün ar'al i? erir yapılabildiği donar m ı tek bir laboratuarın daha verimli OÎacağ düşünülmekte^ r Sağlık Müdürlükler; gıda satış noktaların m fazla ığı nedeniyle yeterli denetim yapamamaktadır, ilg ili kıırnm İBf nitelikli k o n ro lm yetersiz.ig; redeniyle m evzuatın u y^ tıin rn ia vr^ a yetersiz kalm flkiar ılar SnJI k Mı;düfIÜkIerirce yapılmadı gereken R c e d i y e l e ı d e k k o n t r o l «3u r r a n la r ı m n eğilimleri yapıamarrştjr Beled iyeler s a b i p olduk an el kesim yerlerinde (rre^hnha anla] ruhsal I and ırıltr a için yapma ar gfrtaerı dilyenlerreleri yapmamakladırlar Sağ ıklı gıda rrardeı korusunda tüketiciler bilinçsizdir T tk etıci hılincı gelişm em işi ir Özellikle gıda üretim işletme erinde iiç farklı kurum arasında görev ve yeikı kargaşası yaşanınaktadı r. KAVN.4 K I.4 H 11tip /.'Vv w w I l ı un gev tf i f: R COŞ K I N A Q iâ rrı T» Hfmnv Ynyrlsn A r kam K A T IF O C j L L İ. M, 2ûı! G.:rla Rrhb<r. ve C ^,W*.7iaaı. Y ıyif* JVlîJlbaJCi k T çare1 i etme? 0c ed ye Başfeanlıi'. T*r ır vc <^,k İl T c I aı 1 0 fjl