Mako İktisat 1 N.K.Ekinci, 2015 5. ÜNİTE: IS LM ANALİZİ Bu bölümde mako iktisadın en çok bilinen modeli olan IS-LM modelini göeceğiz. Model statikti. Mako iktisatta statik vasayımı cai değişmelein stoklaı ve bekleyişlei etkilemediği vasayımıdı. Buna göe öneğin cai faiz ya da cai ku değiştiğinde faiz ve kua ilişkin bekleyişle değişmeyecekti. Benze şekilde valık stoklaında atışlaın (diyelim yatıım yoluyla semaye stokunun atması) sevet stoku üzeindeki etkileini de gömezden geleceğiz. Ekonomide sadece iki valık olduğunu vasayacağız. Bunlada biisi getiisi olmayan paa, diğei de tahvil olaak adlandıacağımız sabit getiili genel bi valıktı. Paa politikası çeçevesinin paasal hedefleme olduğunu ve paa azının MB taafından kontol edilebilen dışsal bi stok olduğunu ve vasayacağız. 5.1 Valık piyasalaı Ekonomide iki valık olduğuna göe bunlaın toplamı sevet stokunu oluştuu: W = M s + B. Buada W = nominal sevet stoku, M S = nominal paa stoku, B = nominal tahvil stokudu. 4. Bölümde gödüğümüz gibi tahvil fiyatı ile tahvil faizi tes oantılıdı. Faiz atasa, tahvil fiyatı düşe; ya da tahvil fiyatlaı düşese/atasa faiz düşe/ata. Valık taleplei aşağıdaki bütçe kısıdına uymak zoundadı: W = M d + B d, ki buada M d nominal paa talebi, B d nominal tahvil talebidi. Buadan M d + B d = W = M s + B (M d M s ) + (B d B) = 0 olmak üzee Walas yasasının valık taleplei için özel halini elde edeiz. Buna göe bütçe kısıdına uyulduğu süece he iki valık için biden talep az fazlası oluşamaz: bi valık piyasasında talep/az fazlası vasa diğeinde az/talep fazlası olmalıdı. Öyleyse bu piyasaladan bii dengedeyse diğei de dengededi: M d = M S ise B d = B olu. Bu da bize piyasaladan sadece biisini ele alma olanağı vei. i i (M S /p) o LM o (M S /p) 1 i 1 LM 1 i o i o 1 1 L( o, i) L( 1, i) 1 M/p o 1 (a) (b) Şekil 5.1 Paa Piyasası dengesi ve LM Eğisi
Mako İktisat 2 IS LM Analizi Statik bekleyişle vasayımı altında 4.cü bölümde elde ettiğimiz L(i, Ei, Eπ, W, ) paa talebi fonksiyonunu M d /p = L(, i) + halini alı. Çünkü statik bekleyişlele Ei ve Eπ hiç değişmeyecekti. Bu nedenle fonksiyonu etkilemelei söz konusu değildi. Benze şekilde sevet stoku da değişmeyeceğine göe fonksiyonda ye almasına geek yoktu. Buada p fiyatla genel düzeyidi. Nominal paa talebi/azı bu fiyat endeksi ile indigendiğinde eel paa talebi/azı elde edili. Bu fonksiyonla paa piyasası dengesi Şekil 5.1 deki gibi olu. Şekli (a) panelinde vei olan eel paa azı (M S /p) o ve geli düzeyi o ile paa piyasası noktasında i o faiz oanı ile dengededi. Dolayısı ile denge faiz oanı eel paa azı ile geliin düzeyine bağlıdı. Şimdi, eel paa azı vei iken geli atasa paa talebi sağa/yukaıya kaya (Şekil 5.1 in (a) panelinde L( 1, i) konumuna) ve başlangıç i o faizinde paa piyasasında talep fazlası oluşu. Çünkü atan gelie bağlı olaak paa talebi ata. Paa azı MB kontolünde olduğuna göe atamaz ve atan paa talebini kaşılamanın tek yolu eldeki tahvillein bi kısmını satmak yani paaya çevimekti. ani paa piyasasında talep fazlası tahvil piyasasında eşdeğe az fazlasına kaşılık geli (Walas yasası). Az fazlası olan he mala olduğu gibi tahvil fiyatı düşe, faiz yükseli. eni denge noktasında oluşu. Aynı eel paa azı ((M S /p) o ) ile faklı geli düzeyleinde oluşan faklı denge faiz oanlaı i düzleminde Şekil 5.1 in (b) panelinde LM eğisi üzeinde gösteilmişti. LM eğisi valık piyasalaında dengeyi sağlayan faiz ve geli düzeyleinin geometik yeidi. Eği üzeinde he noktada paa ve Walas yasası uyaınca tahvil piyasalaı dengededi. Paa talebinin faiz duyalılığı attıkça LM eğisi yatıklaşı. Paa talebinin geli esnekliği attıkça LM eğisi dikleşi. Çünkü paa talebinin faiz duyalılığı yüksekse (L(i, ) fonksiyonu yatıksa) geli attığında otaya çıkan paa piyasası talep fazlası daha küçük bi faiz atışı ile gideili ve LM eğisi daha yatık olu. Öte yandan paa talebinin geli esnekliği ne kada yüksekse Şekil 5.1 (a) panelinde L( 1, i) konumuna kayma o kada fazla olu ve faiz aynı geli değişmesi ile daha yüksek oluşu. Şimdi eel paa azında bi değişmenin LM eğisini nasıl etkileyeceğini ele alalım. Paa azı attı demek MB açık piyasa işlemlei ile piyasadan tahvil alıp, piyasaya paa südü demekti. Şekil 5.1 geli vei iken eel paa azı (M S /p) 1 düzeyine atasa, başlangıç denge faizinde paa piyasasında az fazlası oluşu ki bu da tahvil piyasasında talep fazlası oluşu demekti. Bu fazlala MB nın yaptığı açık piyasa işlemine kaşılık geli. MB nın tahvil piyasasında yaattığı talep fazlası tahvil stokunun vei olduğu piyasada tahvil fiyatlaını attıı, faiz düşe. Düşen faiz potföy tecihini paa lehine değiştii ve yeni 1 o dengesinde daha düşük i o faizi oluşu. Buna göe aynı geli düzeyinde daha yüksek eel paa azına daha düşük faiz oanı kaşı geli ki bu da LM eğisinin sağa/aşağıya kayması demekti: Reel paa azı atasa (fiyat düzeyi vei iken nominal paa azı atasa ya da nominal paa azı vei iken fiyat düzeyi düşese) LM eğisi sağa/aşağıya kaya. Tesine eel paa azı azalısa (fiyat düzeyi vei iken nominal paa azı azalısa ya da nominal paa azı vei iken fiyat düzeyi atasa) LM eği sola/yukaıya kaya
Mako İktisat 3 N.K.Ekinci, 2015 Ekonomi LM eğisinin üzeinde değilse valık piyasalaı dengede değildi. Öneğin Şekil 5.2 de A gibi LM eğisinin üstünde kalan bi noktada paa piyasasında az ve Walas yasası geeği tahvil piyasasında talep fazlası vadı. Çünkü geli o iken paa piyasasında denge için faiz oanı LM üzeinde o olmak geekiken, A noktasına kaşı gelen faiz oanı daha yüksekti. Öyleyse A noktasında paa talebi düşe ve paa piyasasında az fazlası vadı. Aksine Şekil 5.2 de B gibi bi noktada faiz denge değeinden düşüktü ve paa talebi olması geekenden güçlüdü ve paa piyasasında talep (tahvil piyasasında az) fazlası vadı. Şimdi, valık piyasalaında valıklaın az stoklaı vei olduğuna göe otaya çıkan dengesizlikle valık fiyatlaının intibakıyla geçekleşi. Buna göe, Paa piyasasında az fazlası = Tahvil piyasasında talep fazlası tahvil fiyatı ata, faiz düşe Paa piyasasında talep fazlası = Tahvil piyasasında az fazlası tahvil fiyatı düşe, faiz ata. Üstelik bu intibakla çok hızlı geçekleşi. ani valık piyasalaında kalıcı bi dengesizlik oluşmaz. Bunu şu şekilde ifade edebiliiz: Ekonomi he zaman LM eğisinin üzeindedi: valık piyasalaında otaya çıkan az talep fazlalaı anlık fiyat haeketlei ile gideili. Dolayısı ile Şekil 5.2 de A ve B gibi noktaladan başlayaak faizin hızla düşmesi (atması) ile ekonomi dehal LM eğisinin üzeine gelecekti. Paa Piyasası: Az Faz. Tahvil Piyasası: Talep Faz. A LM o B Paa Piyasası: Talep Faz. Tahvil Piyasası: Az Faz. o Şekil 5.2 Valık Piyasalaında Dengesizlik 5.2 Mal piyasası Bu aşamada kapalı bi ekonomi vasayacağız. 3. Bölüm de gödüğümüz gibi bu vasayımla denge gelii k = 1 c(1 t) = t + s(1 t) olmak üzee = (1/k)(C o + ct ct o + I o + G o ), olu. Ama Bölüm 2 den yatıımın (bekleyişle vei iken) eel faizin azalan fonksiyonu olduğunu biliyouz: I = I(), di/d < 0. Öyleyse denge geli düzeyini = (1/k)(C o + ct ct o + I()+ G o ) olaak yazabiliiz. Buna göe faiz attığında yatıım ve denge gelii azalı. Bunu Şekil 5.3 üzeinden izleyebiliiz. Şekil 5.3 ün (a) panelinde (I() yatıım fonksiyonu ile iki faklı eel faiz oanı ile iki faklı yatıım düzeyi oluşu. Şeklin (b) panelinde ise bu iki yatıım düzeyine kaşı gelen denge geli
Mako İktisat 4 IS LM Analizi düzeylei gösteilmişti. Buna göe faiz ile denge geli düzeyi aasında tes bi ilişki vadı ve bu ilişki sağ alt köşede düzleminde IS o eğisi olaak gösteilmişti. IS o üstündeki ve noktalaı Şekil 5.3 (b) panelindeki aynı noktalaa kaşı geli. IS eğisi üzeinde he noktada mal piyasası dengededi. S, I S + T 1 A 1 I o + G o o A o 1 I() I () I 1 + G o I 1 I o (a) I (b) 1 o 1 o IS o (G o, T o, T o ) 1 o Şekil 5.3 Mal Piyasasında Denge ve IS Eğisi Buada anlaşılması geeken husus eel faizin valık ve mal piyasalaı aasında köpü oluştuduğudu. Modelimizde genel olaak bekleyişle özel olaak da enflasyona ilişkin bekleyişle vei olduğuna göe nominal faizdeki he değişme eel faiz değişmesi olacaktı. Dolayısı ile mal piyasasında denge valık piyasalaında oluşan valık fiyatlaı/faiz oanlaından bağımsız değildi. Bu da zaten 2. Bölüm de gödüğümüz gibi Keynes in temel önemesi idi. En basit haliyle IS modeli bu ilişkiyi sadece faiz üzeinden göstei. Ama valık piyasalaıyla mal piyasası aasında daha faklı kanalladan etkileşim vadı ve yei geldikçe bunlaa işaet edeceğiz. IS eğisi mal piyasasında dengeyi sağlayan faiz ve geli düzeyleinin geometik yeidi. atıım talebinin faize duyalılığı attıkça IS eğisi yatıklaşı, azaldıkça dikleşi. Çünkü yatıım talebi faize az duyalıysa (yatıım talep fonksiyonu dikse, bunu şekil üzeinde gösteiniz) eel faiz düştüğünde yatıım az ata. Dolayısı ile çoğaltan yoluyla geli atışı da az olu. Aynı faiz değişmesi ile geli atışının az olması ise IS eğisinin dikleşmesi demekti. Ekonomi IS eğisinin üzeinde değilse mal piyasası dengede değildi. Öneğin Şekil 5.4 te A gibi IS eğisinin üstünde kalan bi noktada piyasada az fazlası vadı. Çünkü geli o iken mal piyasasında denge için
Mako İktisat 5 N.K.Ekinci, 2015 faiz oanı IS üzeinde o olmak geekiken, A noktasına kaşı gelen faiz oanı daha yüksekti. Öyleyse A noktasında yatıım talebi yetesizdi ve mal piyasasında az fazlası vadı. Aksine B gibi bi noktada faiz denge değeinden düşüktü ve yatıım talebi olması geekenden güçlüdü. Bu da IS eğisinin altında kalan noktalada mal piyasasında talep fazlası va demekti. o B A Mal Piyasasında Az Fazlası Mal Piyasasında Talep Fazlası o Şekil 5.4 Mal Piyasasında Dengesizlik IS Şimdi, Şekil 5.3 ten açık olması geektiği gibi IS eğisinin konumu vei olan kamu hacama, kamu tansfe hacaması, otonom vegile ve yatıım fonksiyonunun konumuna bağlıdı. Önce kamu hacamalaında bi atışın IS eğisini nasıl etkilediğini ele alalım. Kamu hacamalaı atasa Şekil 5.3 ün (b) panelinde I o + G o ve I 1 + G o eğilei yukaıya kaya (bunun şekil üzeinde gösteilmesini okuyucuya bıakıyouz) ve denge gelii he faiz düzeyinde (1/k) G kada ata. Dolayısı ile he eel faiz oanına kaşı gelen denge gelii atmış olu ki bu da IS eğisi sağa/yukaıya kaya demekti [Şekil 5.5 da IS 1 konumuna]. Aynı sonuç yatıım düzeyi vei iken denge geliini attıan diğe değişmele (kamu tansfe hacamalaında atış, otonom vegilede azalış, otonom tüketimde atış) için de doğudu. 1 (1/k) G o IS 1 (G 1, T o, T o ) IS o (G o, T o, T o ) 1 o Şekil 5.5 Genişlemeci Maliye Politikası ve IS Eğisi
Mako İktisat 6 IS LM Analizi Öte yandan yatıım fonksiyonu sağa kayasa (Şekil 5.3 (a) panelinde I () konumuna gelise) he faize kaşı gelen yatıım düzeyi ve buna kaşı gelen denge geli düzeyi atacağına göe IS eğisi sağa kaya. Çünkü he eel faiz oanına daha yüksek bi geli düzeyi kaşı gelecekti. Özetle Genişlemeci maliye politikası (daha yüksek nihai mal ve hizmet hacaması, daha yüksek tansfe hacaması, daha düşük vegile) IS eğisini sağa/yukaıya kaydıı. Benze şekilde otonom tüketim hacamalaında atış ile yatıımlada atış (yatıım fonksiyonunun sağa kayması) IS eğisini sağa/yukaıya kaydıı. 5.3 Kısa dönemde mal ve valık piyasalaında eşanlı denge Bu bölümde fiyatla düzeyinin vei olduğunu ve ekonomide talep atışlaını üetim atışı ile kaşılayacak şekilde üetim kapasite fazlası olduğunu düşüneceğiz. Bu koşullada mal ve valık piyasalaında denge Şekil 5.6 de gösteilmişti. Statik bekleyiş vasayımı altında beklenen enflasyon oanı vei olduğu için eel ve nominal faiz tam olaak aynı yönde ve miktada değişi. Bu nedenle ikisini aynı değişken gibi düşünebiliiz. Şekil 5.6 bu anlayışla faiz ekseninde nominal faiz ile oluştuulmuştu. i A LM o i o B IS o o Şekil 5.6 Mal ve Valık Piyasalaında Eşanlı Denge Şekilde denge noktasında olu. Ekonomi dengede değilse LM eğisi üzeinde olacak şekilde A ya da B gibi bi noktadadı. A gibi bi noktada mal piyasasında az fazlası vadı ve geli düşe. Geli düştükçe paa talebi azalı ve paa piyasasında az fazlası oluşu. Bu da faizin düşmesi ile gideili. Ekonomi he zaman LM eğisi üzeinde olacağına göe geli ve faiz LM eğisi üzeinde azalaak dengesine gelini. Tesine B gibi bi noktada mal piyasasında talep fazlası üetim ve gelii attıı. Geli atışı paa talebini attıı ve ekonomi LM üzeinde olacak şekilde geli ve faiz ataak noktasına gelini. Genişlemeci Maliye Politikası: Şimdi modelimizde maliye politikasının etkileini ele alabiliiz. Genişlemeci maliye politikası Şekil 5.5 da olduğu gibi IS eğisini sağa kaydıı ve başlangıç faiz oanı ile mal piyasasında Şekil
Mako İktisat 7 N.K.Ekinci, 2015 5.7 de A kada talep fazlası oluşu. Buna bağlı olaak üetim ve geli ata. Geli atışı paa talebini attıı ki bu da faizi yükselti. Ekonomi LM eğisi üzeinde haeketle dengesine geli. eni dengede faiz ve geli, sıasıyla i 1 ve 1, daha yüksekti. Genişlemeci maliye politikası (daha yüksek nihai mal ve hizmet hacaması, daha yüksek tansfe hacaması, daha düşük vegile) kısa dönemde faizin ve geliin yükselmesine yol aça. Tesine daaltıcı maliye politikası (daha düşük nihai mal ve hizmet hacaması, daha düşük tansfe hacaması, daha yüksek vegile) kısa dönemde faizin ve geliin düşmesine yol aça. Bu aşamada genişlemeci maliye politikasının mekaniğine biaz daha detaylı bakmak faydalı olu. Hekes için geçeli olan kamu kesimi için de geçelidi: hacama yapmak için nakit imkânlaın hazı olması geeki. Buada söz konusu olan kamunun nakit imkânlaın yeni tahvil ihaç edeek, yani boçlanma yoluyla yapmasıdı. Kamu boçlanması tahvil piyasasında az fazlası yaatı, tahvil fiyatlaı düşe, faiz yükseli. 1 Özetle, faizin yükselmesine yol açan kamunun atan boçlanma geeğidi. Ama bu statik modelde boçlanmanın sevet stoku üzeindeki etkilei hesaba katılmadığından son tahlilde faiz atışını LM eğisi üzeinde geli atışına bağlı olaak göüyouz. Eğe kamu denk bütçeli bi hacama atışı yapsaydı, yeni boçlanma ve özel kesimin potföyleinde bi değişiklik olmazdı. Denk bütçe çoğaltanı pozitif (ama daha küçük) olduğu için IS gene sağa kayadı. Ama bu kayma daha az olacağı için geli ve faiz atışı daha az oludu. i LM o i 1 i o A IS 1 o 1 A Şekil 5.7 Genişlemeci Maliye Politikası dengesinde geli attığına göe gelie bağlı olan tüketim, tasauf ve vegile ata. Ama 3. Bölüm de gödüğümüz gibi vegi atışı kamu dengesindeki bozulmayı azaltmakla bilikte tam olaak gideemez. ani dengesinde kamu dengesi bozulu (açık büyü ya da fazla azalı) ve kamu boçlanma geeği daha yüksekti. Üstelik buada geli atışı daha az olduğuna göe vegile daha az ata ve bozulma 3. Bölüm dekinden daha güçlüdü. Öte yandan kamu hacama atışı faizi attıdığı için yatıım düşe. Buna genişlemeci maliye politikasının yatıımlaı dışlama etkisi deni. Bunun IS o 1 Başlangıçta özel kesim daha fazla tahvil alınca, sabit paa azı vasayımıyla, özel kesimin tutabileceği paa miktaı da düşe ve aslında LM eğisi de sola kaya. ani faiz yükselmesi başlangıçta daha fazladı. Ama kamu elde ettiği fonlaı hacayınca özel kesimin paa balanslaı eski düzeyine, bununla bilikte LM eğisi de eski konumuna geli. Bu nedenle genellikle olduğu gibi Şekil 5.7 LM eğisi hep aynı konumda kalmış gibi oluştuulmuştu.
Mako İktisat 8 IS LM Analizi sonucu olaak genişlemeci maliye politikasının geli çoğaltan etkisi ( 1 o ) Bölüm 3. te elde ettiğimiz çoğaltan etkisinden ( A o ) daha küçüktü. Çünkü ( A o ) etkisi faiz ve yatıım sabitken elde edili. Ama valık piyasalaını hesaba katınca faiz attığı için yatıım talebi azalı. atıım düşüşü çoğaltan etkisiyle talebi düşüü. Dolayısı ile Şekil 5.7 de ( A 1 ) azalması genişlemeci maliye politikasının yatıımlaı dışlama etkisinin sonucudu. Kamu hacama atışının yol açtığı faiz atışı ne kada yüksekse, dışlama etkisi de o kada güçlü olu. Dışlama etkisinin kısmi oluşu, yani yatıımlaın kamu hacamasının attığı kada düşmemesi, hacama çoğaltanının pozitif olması nedeniyledi. Kamu hacama atışı gelii attıdığı için gelie bağlı olan vegi gelilei ve tasauf ata. Dolayısı ile kamu hacama atışı kısmen vegi gelileinin atışı ile kaşılanmış olu ve kamu boçlanma geeği düşe. Öte yandan tasauf attığı için de kamuya boç veilmesi yatıma bie bi yansımaz. Bunu denge koşulundan daha kolay göebiliiz. Dengede S I = G T olmalıdı. G attığında S ve T aynı kalısa yatıımın biebi düşmesi geeki. Ama geli ve buna bağlı olaak S ve T atasa yatıım biebi düşmez. Sonuçla Tablo 5.1 de özetlenmişti. Tablo 5.1 Genişlemeci Maliye Politikasının Etkisi Değişken Etki Üetim ve Geli () İstihdam Faiz Tasauf Tüketim atıım Azalı Vegile Kamu Dengesi Bozulu Kamu maliyesinde sıkılaşma (daha az hacama/daha fazla vegi) ise he değişken için bu etkilein tam tesini yaatacaktı. Bunu şekil üzeinde göstemeyi okuyucuya bıakıyouz. Sıkı maliye politikasının geli üzeinde negatif etkisi, faiz düşüşü yatıım canlanmasına yol açtığı oanda, Bölüm 3 sonuçlaına göe daha az olu. Buadan anlaşılacağı gibi maliye politikasın çoğaltan etkisinin gücü paa talebinin faiz esnekliği ile doğu, yatıım talebinin faiz esnekliği ile tes oantılıdı. Çünkü paa talebi faize göe ne kada esnekse (LM eğisi ne kada yatıksa), paa piyasasını dengeye getiecek faiz atışı o kada küçük olu. Son tahlilde LM tam yatıksa, faiz hiç değişemeyecek ve dışlama etkisi otaya çıkmayacaktı (bunu bi şekil üzeinde gösteiniz). Ama LM tam dikse dışlama etkisi biebi olu ve geli atmaz. atıım talebinin faiz esnekliği düşük ise (IS dik ise), he faiz değişmesi için yatıımlada azalma daha az olu. Son tahlilde yatıım talebinin faiz esnekliği sıfı ise dışlama etkisi oluşmaz. Genişlemeci Paa Politikası: Genişlemeci paa politikası MB nın açık piyasa işlemlei yoluyla piyasadan tahvil alması sonucu paa azının atmasıdı. Bu işlem başlangıçta tamamen valık piyasalaında etkilidi; daha önce
Mako İktisat 9 N.K.Ekinci, 2015 gödüğümüz gibi paa piyasasında az, tahvil piyasasında talep fazlası yaatı ve tahvil fiyatı ataken faiz düşe. APİ işlemi sonuçlandığında paa azı atmıştı ve LM eğisini LM 1 konumuna kaya (Şekil 5.8). Valık piyasalaı LM 1 eğisi üstünde A noktasında dengeye geli. Bu noktada geli başlangıç o düzeyinde iken faiz i A düzeyine düşe. Çünkü ekonomi he zaman LM eğisi üstünde olmalıdı ve valık piyasalaında intibakın tamamlandığı süede valık fiyatlaındaki değişmele mal piyasasında bi etki yaatamaz. dengesindeki faiz başlangıçta valık piyasalaını dengeye getien faizdi. İşte bu noktadan sona daha düşük faizin başta yatıım hacamalaı olmak üzee faize duyalı hacamalaı uyadığı ölçüde etki mal piyasalaına geçe. atıım atışı çoğaltan yoluyla talebi ve üetimi attıı ve geli attıkça paa talebi ata. Böylece ekonomi LM 1 eğisi üstünde kalacak şekilde mal piyasasında intibakın hızına bağlı olaak noktasına geli. i LM o i o LM 1 i 1 i A o 1 Şekil 5.8 Genişlemeci Paa Politikası A Paasal aktaım mekanizması olaak bilinen olayla zinciini aşağıdaki gibi gösteebiliiz: (1) (2) APİ tahvil alımı Paa piyasasında az fazlası faiz düşe yatıım ata geli ata. Paa politikasının etkinliği, yani gelide yol açacağı atışın büyüklüğü, iki esnekliğe bağlıdı. Paasal aktaım mekanizması şemasında göüldüğü gibi önce (1) aşamasında paa talebinin faiz esnekliği; daha sona da (2) aşamasında yatıım talebinin faiz esnekliği önem kazanı. Paa talebi faize çok duyalı değilse APİ işlemleinde faiz düşüşü güçlü olu. atıım talebinin faiz esnekliği yüksekse vei bi faiz değişmesinin yatııma etkisi güçlü olu. O halde Genişlemeci paa politikası başlangıçta sadece faiz düşüşüne yol aça. Zamanla düşük faiz yatıım hacamalaını uyadığı ölçüde geli ata. atıım talebinin faiz esnekliği attıkça paa politikasının etkinliği ata. Paa talebinin faiz esnekliği attıkça paa politikasının etkinliği azalı. Genişlemeci paa politikasının sonuçla Tablo 5.2 de özetlenmişti: IS o
Mako İktisat 10 IS LM Analizi Tablo 5.2 Genişlemeci Pa Politikasının Etkisi Değişken Etki Üetim ve Geli () İstihdam Faiz Düşe Tasauf Tüketim atıım Vegile Kamu Dengesi Düzeli Paa politikasının etkinliğini kaybettiği duumladan biisi likidite tuzağı olaak bilinen ve paa talebinin vei (genellikle sıfıa yakın çok düşük) bi faiz oanında sonsuz esnek olduğu duumdu. Deyim Keynes e aitti ve likidite tecihinin mutlaklaştığı duumu ifade ede. Likidite tecihinin mutlaklaşması bekleyişlein çok bozulmuş olmasına bağlı olaak vei bi faiz oanında sevet sahipleinin he miktada paayı tutma eğiliminde olmasıdı. i (M S /p) i o (M S /p) IS o i o L(, i) (a) M/p (b) Şekil 5.9 Likidite tuzağı, LM Eğisi ve Paa Politikası o LM o = LM 1 Şekil 5.9 (a) panelinde paa talebi i o faiz oanında sonsuz esnekti. Sevet sahiplei bu faiz oanında he miktada paayı emip atıl paa fonlaı olaak tutacakladı. Dolayısı ile paa azı atsa bile faiz değişmeyecek ve paa piyasası aynı faiz oanı ile ve dengeleinde olacaktı. Buna kaşı gelen LM eğisi de Şekil 5.9 (b) panelinde sonsuz esnek LM o eğisidi. Genişlemeci paa politikası LM eğisini etkilemeyeceği için paa azı atsa bile LM aynı kalı ve denge gelii o düzeyindedi ve paa politikası etkisizdi. 1990 lı yıllada Japonya ve 2008 kizi sonasında ABD ve AB mekez bankalaının politika faiz oanlaının needeyse sıfıa kada düşümeleine ve büyük oanda paasal genişlemeye gitmeleine ağmen söz konusu ekonomilede paa politikasından kaynaklı bi canlanma gözlenememişti. Bunun bi açıklaması likidite tuzağı olabili. He üç duumda da valık fiyatlaında çökme ve çok sayıda banka ve finansal kuuluşun (fiili ya da ötük) iflası ile otaya çıkan kiz piyasalada dein bi güven bunalımı ve likidite geeksinimi otaya çıkamıştı. Bu şatlada atan likidite tamamen emilmektedi. Zaten likidite atışı geleneksel APİ yoluyla değil mekez
Mako İktisat 11 N.K.Ekinci, 2015 bankalaının bankaladan ve diğe bazı finansal kuuluşladan doğudan valık alımı yoluyla olmaktadı. Bu suetle değeini kaybetme duumuna gelmiş valıklaa değe kazandıaak bu kuuluşlaın ayakta kalması sağlanmaktadı. Anılan şatlada yatıım (ve faize duyalı diğe hacamalaın) canlanmamasının likidite tuzağı açıklamasını destekleyecek şekilde paalel bi açıklaması da kiz sonası atan belisizlik ve bozulan finansal dengele nedeniyle yatıım talebinin faiz duyalılığını kaybetmesi olabili. Politika Kaması: Maliye politikasının etkinliğini azaltan, yani çoğaltan etkisini kısıtlayan, dışlama etkisi faizin yükselmesi nedeniyle otaya çıka. Mekez bankası maliye politikasına yadımcı olusa dışlama etkisi gideilebili. Maliye ve paa politikasının bilikte kullanımı Şekil 5.10 da gösteilmişti. i LM o LM 1 i o IS o IS 1 o 1 Şekil 5.10 Kama Politika Genişlemeci maliye politikası Şekil 5.7 de olduğu gibi IS eğisinin IS 1 konumuna gelmesi ile sonuçlanı. Atan kamu boçlanması faizi yükselti. İşte bu aşamada MB açık piyasa işlemlei ile özel kesimin elindeki tahvillei almaya başlasa, paasal genişleme olu ve Şekil 5.8 deki gibi LM eğisi sağa kaya ve faiz düşe. MB bu desteğini yeteince südüüse faiz başlangıç i o düzeyinde sabit kalı, dışlama etkisi oluşmaz ve yeni dengesinde geli 1 olu. MB nin bu politikası özünde uzun dönem kamu boçlanma maliyetini (faizi) sabit tutmak anlamına geli ki Keynes de paa politikası deyince bunu anlıyodu. 5.4 Klasik vasayımlala IS LM modeli Bölüm 2.1 de ele aldığımız klasik modelin temel özelliği üetim ve geliin işgücü piyasasında belilendiğidi. Buna göe kısa dönemde K o vei iken klasik modelde = * = F(K o, N*) olmak üzee işgücü piyasasında oluşan denge N* istihdam düzeyince belileni. Denge eel üceti, (w/p)*, de işgücü piyasasında belileni. Bu şatlada mal piyasası denge koşulu Şekil 5.11 un (a)
Mako İktisat 12 IS LM Analizi panelinde gösteilmişti.. Şeklin (a) paneli Bölüm 2. Şekil 2.5 in eşdeğeidi. Buna göe denge gelii veildiğinde valık piyasalaını hesaba katmadan denge eel faizi IS o üzeinde mal piyasasında dengeyi tesis edecek şekilde noktasında belileni. LM o (M S /p o ) * A A LM(M S /p*) B IS o (G o ) IS o (G o ) * A * (a) (b) Şekil 5.11 Klasik vasayımlala mal ve valık piyasalaında eşanlı denge Şekil 5.11 in (b) panelinde paa (valık) piyasası denge koşulu eklenmişti. Buada hem IS hem de LM eğisi statik bekleyişle vasayımıyla bu kez düzleminde gösteilmişti. Diyelim ki başlangıç fiyat düzeyi p o ve buna kaşı gelen (M S /p o ) eel paa stoku ile kısa dönem denge IS o ve LM o eğileinin kesiştiği A noktasında oluşmuştu. Bu noktada valık ve mal piyasalaı dengededi ama işgücü piyasasında * ile A fakına kaşılık gelen bi az fazlası vadı (Şekil 2.3). ani A dengesi eksik istihdam dengesidi ve klasik mekanizma deveye gie. İşgücü piyasasında az fazlası nominal ücetlede düşmeye yol aça. Rekabetçi fimala maliyet düşüşünü fiyatlaa yansıtı ve fiyat düzeyi de azalmaya başla. Ama fiyat düzeyi düşünce eel paa azı ata ve LM eğisi sağa/aşağıya kaymaya başla. Bunun işgücü piyasasındaki kaşılığı düşen eel ücete paalel olaak az fazlasının azalmasıdı. Bu deflasyonist (fiyatlaın düşmesi) süeç sonucunda eel paa azı LM eğisini nihayette noktasından geçiecek şekilde M S /p* değeine kada getii. Eğe ekonominin başlangıç dengesi B noktasında olsaydı eel paa azı geektiğinden yüksek oludu ki bu da işgücü piyasasında talep fazlasına kaşı gelidi. İşgücü piyasasında talep fazlası ücet ve fiyat atışlaına yol açadı ve bu enflasyonist süeç eel paa azı M S /p* düzeyine düşene kada süedi. Klasik modelde paa piyasasının olü fiyatla gene düzeyini belilemekti. Çünkü geli ve eel faiz, sıasıyla, işgücü ve mal piyasasında belileni. Klasik model de paa piyasası denge koşulu M S /p = L(*, *) olduğuna göe bu denklemde tek bilinmeyen p fiyatla genel düzeyi değişkenidi. Buadan p* = M S /L(*, *) olaak belileni. Buna göe fiyatla genel düzeyi paa talebine nispetle paa azı taafından belileni. Bu sonucu enflasyon cinsinden ifade edebiliiz. Bi kesin büyüme hızı pay ve paydanın büyüme hızlaının fakına eşitti (pay ve payda aynı hızda büyüse kesi sabit kalı). Bu p = paa azı/paa
Mako İktisat 13 N.K.Ekinci, 2015 talebi kesi için de geçelidi. Paa azının büyüme hızı g M olsun (yılda %5 atıyo gibi). Paa talebi ise uzun dönemde sadece geli attığı için atabili, çünkü faiz süekli değişen bi değişken değildi ve uzun dönem dengede sabitti. Paa talebindeki yüzde değişme (büyüme) geli esnekliği ile geliin büyüme hızının (g diyelim) çapımıdı. Paa talebinin geli esnekliği pek çok aaştımada yaklaşık bi olaak bulunmuştu. O halde paa talebinin büyüme hızı geli büyüme hızına eşitti. Öyleyse, enflasyon oanı = π = g M g olu. Diyelim paa azı yıllık %5 atıyo ama büyüme oanı %2 ise yıllık %3 kada bi enflasyon olu. Bu sonuç iktisadın en eski önemeleinden biidi ve hala da biçok iktisatçının temel kabulüdü. Paa politikası çeçevesi olaak paasal hedeflemenin teoik temelini de bu sonuç oluştuu. Klasik Modelde Maliye Politikası LM(M S /p 1 *) 1 LM(M S /p o *) o IS 1 (G 1 ) A IS 1 (G 1 ) IS o (G o ) IS o (G o ) * (a) (b) * A Şekil 5.12 Klasik modelde genişlemeci maliye politikası Genişlemeci maliye politikası (daha yüksek kamu hacaması (G) ve/veya daha düşük veile) IS eğisini sağa kaydıı (Şekil 5.12 de IS 1 konumuna). Şekil 5.12 (a) panelinden hemen göüleceği gibi nihai olaak geli aynı kalıken eel faiz atacaktı. Bu daha önce Bölüm 2 de ulaştığımız sonuç ile aynıdı (Şekil 2.15 etafındaki açıklamalaa bakınız). Nihai dengeye geçiş dinamiği Şekil 5.12 (b) panelinden izleni. Genişlemeci maliye politikası sonucunda ekonomi kısa dönemde A noktasında dengeleni. Bu noktada mal piyasasında A * kada talep fazlası oluşu. Bu talep fazlası işgücü piyasasında da talep fazlası yaatı ve bunun sonucunda nominal ücetle ve fiyat düzeyi atmaya başla. Fiyat düzeyi atınca eel paa azı düşe ve LM eğisi sola/yukaıya kaymaya başla. Reel paa azının düşmesi paa piyasasında talep fazlası yaatı ki bu da faizin yükselmesi demekti. Faiz yükseldikçe yatıım ve çoğaltan etkisi ile talep azalmaya başla. IS ve LM eğilei * nin sağınnda kalacak şekilde kesiştiği süece mal ve işgücü piyasasında talep fazlası ve buna bağlı fiyat atışı süe ve eel faiz ata. Dolayısı ile nihai denge noktasında fiyat düzeyi p 1 * düzeyinde geçekleşi. Buada fiyat düzeyi atmış olmalıdı, çünkü faiz atışı eel paa talebini azalttığına göe dengede eel paa azı da düşmelidi. Nominal paa azı sabit olduğuna göe bu ancak fiyat atışı ile olu. Sonuçla Tablo 5.3 te özetlenmişti.
Mako İktisat 14 IS LM Analizi Tablo 5.3 Klasik Modelde Genişlemeci Maliye Politikasının Etkisi Değişken Etki Üetim ve Geli () İstihdam Reel Ücet Reel Faiz Tasauf (faize bağlı olaak) atıım Azalı Fiyat düzeyi Nominal Ücet (fiyat düzeyi ile aynı oanda) Reel Paa Azı Azalı Kamu Dengesi Bozulu Bu tabloda tasaufun atması statik bekleyişlele klasik tasauf fonksiyonu vasayımıyla tasaufun eel faizin atan fonksiyonu olmasının sonucudu. Nominal ücet ile fiyat düzeyi aynı oanda atmalıdı çünkü eel ücet, w/p, değişmez. Klasik Modelde Paa Politikası Paa politikası IS eğisini etkilemediğine göe Şekil 5.13 (a) panelinde vei tam istihdam geli düzeyi ile mal piyasası denge koşulunca belilenen denge eel faizini etkilemeyecekti. O halde Şekil 5.13 (b) panelinde nihai denge başlangıç dengesi olan dengesi olacaktı. Dolayısı ile Klasik modelde nominal paa azı değişmelei eel hiç bi değişkeni etkilemez. Geli, istihdam, eel ücet, eel faiz, eel paa azı, tasauf, yatıım değişkenleinin uzun dönem denge değelei aynı kalı. Bu sonuç paa politikasının yansız (nöt) olduğu biçiminde ifade edili. Ama nominal paa azı attığı halde eel paa azı aynı kalıyosa fiyatla düzeyi paa azı ile aynı oanda atmalıdı. Öte yandan fiyatla attığı halde eel ücet (w/p) aynı kaldığına göe nominal ücet de paa azı ile aynı oanda atmalıdı. Klasik modelde nominal paa azı değişmelei sadece nominal değişkenlei etkile: modeldeki bütün nominal değişkenle paa azı ile aynı oanda değişi.
Mako İktisat 15 N.K.Ekinci, 2015 LM 1 (M S1 /p 1 *) LM o (M So /p o *) o B LM 1 (M S1 /p o *) IS o (G o ) A IS o (G o ) * * B (a) (b) Şekil 5.13 Klasik modelde genişlemeci paa politikası Bu sonucu ve modelin intibak dinamiğini Şekil 5.13 (b) panelinden izleyebiliiz. Nominal paa azı atışı başlangıç fiyat düzeyinde (p o *) LM eğisini LM 1 (M S1 /p o *) düzeyine kaydıı ve valık piyasalaı A noktasında dengeye geli. Otaya çıkan faiz düşüşü yatıım talebini uyaınca talep ata ve ekonomi B noktasında kısa dönem dengededi. Bu noktada mal ve işgücü piyasasında talep fazlası vadı ve klasik mekanizma deveye gie. İşgücü talep fazlası nominal ücet ve fiyatlada atışa yol aça. Fiyatla atınca eel paa aı azalmaya ve LM eğisi sola/yukaıya kaymaya başla. Bu süeç LM eğisi noktasına gei dönünceye kada süe. noktasından geçen kıık çizgili LM eğisi başlangıçtaki ile aynı eel paa azına kaşı geli: M So /p o * = M S1 /p 1 * olmalıdı. Bu da fiyatla düzeyinin M S ile aynı oanda atmış olması geektiğini göstei. Tablo 5.4 Klasik Modelde Genişlemeci Paa Etkisi Değişken Etki Üetim ve Geli () İstihdam Reel Ücet Reel Faiz Tasauf atıım Fiyat düzeyi (paa azı ile aynı oanda) Nominal Ücet (fiyat düzeyi ile aynı oanda) Reel Paa Azı Kamu Dengesi
Mako İktisat 16 IS LM Analizi Çalışma Soulaı: 1. atıım talebinin faiz esnekliğinin sıfı olduğu vasayımıyla IS eğisini elde ediniz. Bu şatlada kısa dönemde maliye ve paa politikasının etkileini bi şekil üzeinde gösteiniz. 2. Likidite tuzağı vasayımıyla genişlemeci maliye politikasının etkileini bi şekil üzeinde gösteiniz. 3. Kapalı bi ekonomi için aşağıdaki bilgile veilmişti: C = 400 + 0.75 d T = 400 I o = 500 1500 G o = 600 M s /p = 3000 M d /p = 12000. 1. IS eğisinin denklemini bulunuz 2. LM eğisinin denklemini bulunuz. 3. Ekonominin denge geli ve faiz düzeyini bulunuz.