NUMUNE RED VE PANİK DEĞER HAZIRLAYAN: MediOS
NUMUNE RED Numune Kabul ve Red Aşamaları Neden Önemlidir? Laboratuvar raporları klinisyenlere hastalıkların tanı, takip ve tedavisinde son derece önemli bilgiler vermektedir Analiz sonuçları; laboratuvarlarda testin istenmesinden itibaren, sonuçların klinik hekime ulaşması ile hasta yararına etkin olarak kullanılmasına kadar geçen analitik süreç, analiz öncesi ve analiz sonrası süreçteki faktörlerden etkilenmektedir.
Bu süreçte test öncesi uyulması gereken kurallara uyulmaması yanlış örnek kabı seçimi, yetersiz örnek alınması, eksik test girişi yapılması, test sonuçlarının eksik çıkması, kaybolması gibi sorunlarla çok sık karşılaşılabilmektedir. Testler için numunelerin doğru şekilde alınması ve hazırlanmasını sağlamak numuneden kaynaklanan olumsuz durumları ortadan kaldırır, test sonucunu etkiler ve böylelikle çalışma sürecinde zaman, kit ve çalışanın emeğinin kaybını önler ve daha verimli bir çalışma süreci yaratmış olur.
BİYOLOJİK MATERYAL Biyolojik sıvılar Kan İdrar Beyin-omurilik sıvısı (BOS, serebrospinal sıvı) Amniyon sıvısı Plevra, periton sıvıları Eklem sıvısı (sinovyal sıvı) Ter ve Tükürük Gaita Safra yolu ve idrar yolu taşları gibi katı kısımlar Biyopsi parçaları Bronkoalveoler lavaj sıvısı (BAL)
ÖRNEK ALMADAN ÖNCE : GÜVENLİK Örneği alacak kişinin korunması için önlemler alınmalı (eldiven, maske, gözlük, önlük vb.), İstenen laboratuvar testine uygun tüp seçilmeli, Tüpün üzerine hastanın ismi, protokol numarası, gönderildiği kurum/poliklinik, tarih ve saat kaydedilmiş barkod yapıştırılmalıdır.
ÖRNEKLERİN ALINMASI Örneğin bütünlüğü Örnek alma tekniği Örneğin uygun şekilde alınması KÖTÜ ALINAN ÖRNEK KÖTÜ LABORATUVAR SONUCU
Doğru sonuca ulaşabilmek için numune almadan önce hastaların ve laboratuvar çalışanlarının uyması gereken standart bazı kurallar vardır. Açlık-toklu durumu, Menstrüel periyot, Alınan ilaçlar, Stres, Sigara içilmesi, Bir gün önceden alınan aşırı yağlı gıdalar, Alkol ve asitli içecekler, Egzersiz yapılması Test sonuçlarını etkileyebilir.
Acil durumlar hariç numuneler 10-12 saat açlık sonrası özel bir durum belirtilmediyse, sabah 08:00-10:00 arası alınmalıdır. Açlık gerektiren bazı testler, doktorun gerekli gördüğü durumlarda günün herhangi bir saatinde alınmış örnekle de çalışılabilir.
Test kaydı yapılan hasta için uygun tüplere uygun hacimde kan alımı yapılır. Numune alma işleminde; Hasta koltuğa rahatça oturtulur, gerekirse yatırılır. Hastanın kolunu dirsek üzerine kadar açması sağlanır. Giysilerin kolu sıkmamasına dikkat edilir. Kol dirsekten bükülü olmamalıdır.
Yetişkinlerde derinin yüzeyine yakın venler tercih edilir. Turnike, kan alınması planlanan bölgenin 8-10 cm yukarısına takılır. Hastaya yumruk yapması söylenir. Turnike toplar damarlar üzerinde baskı yaratacak ancak atar damar dolaşımına engel olmayacak şekilde sıkılarak venin görünür, hissedilir hale gelmesi sağlanır, kan alınacak damar tespit edilir.
Turnikenin uzun süre sıkılı durması bazı test(ca, Laktat, K gibi) sonuçlarını değişterebileceğinden gevşetilir ve tespit edilen bölge, alkollü gazlı bezle temizlenir, turnike en fazla 1 dakika sıkılı tutulmalıdır. Vacutainer ucu adaptöre vidalanır. İğne ucunun kesik olan tarafı yukarıya bakacak şekilde ve cilde 15 derecelik açı yapacak şekilde venin içine itilir.
İğne vene yerleştikten sonra tüp adaptörün arkasından tıpayı delmek ve vakumu boşaltmak amacıyla ileri itilir Kanın tüpe gelmesiyle birlikte turnike gevşetilir ve tüpün dolması beklenir. Kan alma işlemi tamamlandıktan sonra iğne ucu venden çıkartılır ve iğne giriş noktasına kuru pamuk ile baskı yapılır ve kol bir miktar yukarı kaldırılır.
Kan alınan noktada kanama tamamen duruncaya kadar 2-3 dakika baskı devam ettirilir. Kanamanın durduğundan emin olduktan sonra yara bandı ile iğne giriş noktası kapatılır. (Antikoagülan ilaç, aspirin alan kişilerde bu sürenin daha uzun olacağı düşünülerek baskı süresi daha uzun tutulmalıdır.)
KOLDA KAN ALINMASI UYGUN OLMAYAN BÖLGELER; Mastektomi yapılmış taraftan Ödemli bir bölgeden Sklerozlu ya da yara izi taşıyan toplardamarlardan Şişmiş, kızarmış, enfeksiyon olan koldan Damar için kanül kullanılan bir bölgenin yukarısından Bir diyaliz bağlantı noktası ya da fistül bulunan bir koldan
FARKLI TÜPLERE ÖRNEK ALMA SIRASI; Kan Kültürü Sitrat lı Tüp (Mavi Kapaklı) Jelsiz Düz Tüp (Kırmızı Kapaklı) Jelli Tüp (Kırmızı-Sarı Kapaklı) Heparinli Tüp (Yeşil Kapaklı) EDTA lı Tüp (Mor Kapaklı) K-oksalat ve NaF içeren Tüp (Gri Kapaklı) Şeklinde olmalıdır.
ÖRNEK ALINAN TÜPLER Son kullanma tarihine dikkat edilmelidir (Vakum etkileri azalır, kapaktaki silikon parçalanabilir) Uygun miktarda kan konulmalıdır Steril tüp kullanılmalıdır
KAPAK RENGİ KATKI MADDESİ KATKI MADDESİNİN İŞLEVİ ÖNEMLİ NOKTALAR GENEL KULLANIM AMACI Kırmızı - - Pıhtı oluşumu 20-25 dakikada gerçekleşir. Sarı(jelli) 0.5-0.7 g jel Kan ve serum arasında etkileşimi engellemek için bariyer oluşturur. Pıhtı oluşumu daha çabuk. Santrifüj oda ısısında olmalı. Transport öncesi 1 saat dik bekletilmeli. Biyokimyasal ve immunolojik çalışmalarda kullanmak üzere serum elde etmek. Mor EDTA Kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller. Tüp üstündeki çizgiye kadar doldurulur. Alınır alınmaz 6-8 kez alt üst edilerek iyice karışması sağlanmalı. Tam kan sayımı. Pek çok biyokimya testinde alternatif numune olarak kullanılır. Açık mavi Sodyum Sitrat (0.129 M) Kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller. Tüp üstündeki çizgiye kadar doldurulur. Alınır alınmaz 6-8 kez alt üst edilerek iyice karışması sağlanmalı. Kan/antikoagülan oranı: 9/1 Koagülasyon testleri Siyah Sodyum Sitrat (0.129 M) Kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller. Tüp üstündeki çizgiye kadar doldurulur. Alınır alınmaz 6-8 kez alt üst edilerek iyice karışması sağlanmalı. Kan/antikoagülan oranı: 4/1 Sedimentasyon (ESR) ölçümü Gri Sodyum fluorid ve Potasyum oksalat Glikolizi engeller ve kalsiyumu bağlayarak pıhtılaşmayı engeller. Numune uzun süre kan olarak bekleyecek ise. Kan şekeri ölçümü Laktat ölçümü Yeşil Heparin(Lityu m-, Sodyum-, Amonyum-) Heparin trombin oluşumunu engelleyen doğal birantikoagülandır. Testi türüne göre uygun heparin seçilmeli. Pek çok biyokimya testi için plazma elde etmek. Lacivert Katkısız veya Sodyumheparin Metal içermez (metal free tüp). Eser metal çalışmaları
NEDEN JELLİ TÜP TERCİH EDİLİR? Jelli Tüp; Serum ayıraçlı tüplerdir (serum separator tube: SST) daha az hemoliz riski, daha kaliteli serum elde edilmesi, daha kısa sürede santrifüj etme imkanı, santrifüj işlemi sonrası kanın hücresel elemanlarıyla serum arasında fiziki bir bariyerin oluşması,
serumu başka bir tüpe ayırmaya gerek olmadan aynı tüp üzerinden oto analizörde çalışma ve aynı tüpte örneği saklama imkanı sağlar Jelli tüplerin kullanıma girmesiyle birlikte jel ile analit arasındaki ilişkiyi inceleyen birçok çalışma yapılmıştır. Genellikle rutin biyokimya analizlerinde bir fark görülmemekle birlikte, özellikle ilaç düzeylerinde jelli tüplerde önemli derecede düşüş olduğu saptanmıştır.
KAN ÖRNEKLERİ Tam kan (total kan): Serum veya plazması ayrılmamış kandır Kan sayımı (hemogram), kan hücrelerinin (eritrosit, lökosit, trombosit) eldesi için gereklidir. **** Hb A1c Antikoagulanlı EDTA tüpe alınır
SERUM Pıhtılaşmış kandan şekilli elemanlar (eritrosit, lökosit, trombosit) ayrıldıktan sonra geri kalan sıvı kısımdır. Pıhtılı kan 20 dakika bekletilip santrifüj edilir Birçok analiz için tercih edilir. Biyokimya, Hormon, Seroloji Antikoagülansız tüpe alınan kandan elde edilir
PLAZMA Tam kanın santrifüj edilmesi ile elde edilir, Fibrinojen içerir SİTRAT içerir Koagülasyon ve Plazma kimyası için kullanılır
SERUM İLE PLAZMA ARASINDAKİ FARK? Serum; antikoagülan içermeyen düz tüpten elde edilir fibrinojen gibi pıhtılaşma faktörlerini içermez. Plazma; antikoagülan içeren tüpten elde edilir fibrinojen gibi pıhtılaşma faktörlerini içerir.
SEDİMENTASYON Sodyum sitratlı kan örneğinden çalışılır (siyah kapaklı,uzun tüpler) Kan /Antikoagülan oranı önemlidir (1/4) Kanlar bekletilmemeli Ölçüm sırasında ısı, titreşim gibi dış faktörler hata kaynağıdır, ölçümler laboratuvar ortamında yapılmalıdır
HEMOLİZ Hemoliz, eritrositlerin parçalanmasıdır. Hemoliz sonucunda, eritrosit içindeki maddeler seruma geçerler Serumda hemoglobin konsantrasyonu 20 mg/dl nin üzerinde olursa hemoliz olduğu gözle anlaşılır. Asit fosfataz, LDH enzimleri ile K, Mg ve fosfatlar hemoliz durumunda yüksek bulunur. Genel bir ifade olarak hemoliz, 400-500 nm arasında okunan deneyleri bozabilir.
Kan alımı sırasında özensiz davranılması, uygun çapta iğne kullanılmaması, Pistonun hızlı çekilerek türbülansa neden olması sonucunda hemolize neden olunabilir Kan transportu veya santrifugasyonu sırasında da mekanik travmalar ile hemoliz meydana gelebilir. Hemoliz bazı önlemler ile kontrol edilebilecek bir preanalitik değişkendir
RED EDİLECEK ÖRNEKLER Boş gelen numune kapları Hasarlı numune kapları Hatalı barkodlama Hasta bilgisi silinmiş barkodlar Yanlış kayıtlar Son kullanma tarihi geçmiş tüplere alınan numuneler Geç transfer edilen numuneler Uygun ısıda saklanmayan ve uygun ısıda transfer edilmeyen numuneler Yanlış alınmış materyal
Yanlış kayıt Yanlış örnek kabına alınmış numune Santrifüjsüz gelen numuneler Çalışma için uygun olmayan numuneler Test için gerekli kriterlerin sağlanmaması Yetersiz alınmış numune Hemolizli numune Pıhtılı numune Lipemik numune İkterik numune Hatalı örnek toplama Örnek miktarının yanlış seviyede alınması Gibi durumlarda hastaya yanlış sonuç vermemek için örnek red işlemine gidilir.
TEST ADI Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı HORMON 17-OH Progesteron ACTH ++ R ADH Anjiotensin I ++ R Anjiotensin II ++ R Beta-hCG C-peptid DHEA ECP Estraiol FSH Growth Hormon İnsülin + R Kortizol LH Progesteron Prolaktin PTH ++R Testosteron serbest Somatomedin C(IGF-I) TRAK Eritropoietin IgA1, IgA2 + R
TUMOR MARKERI Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı CA 125 CA 15-3 CA 19-9 CA 72-4 NSE ++R Tiroglobulin KEMİK MARKERI Beta Cross Laps Osteokalsin
TEST ADI Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı Vitamin A Vitamin B12 Vitamin C Vitamin D(25-OH) Folik Asit + R SERUM PROTEİNLERİ CRP Haptoglobulin IgA IgD IgE IgG IgM + R ELEKTROFOREZ Protein Elektroforezi + R İmmunelektroforez + R + R
BİYOKİMYA Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı Albümin Alkalen Fosfataz ALT Amonyak + R + R Asit Fosfataz + R + R AST +R ++R Biluribin Direkt + R Bilirubin Total + R CK + R CK-MB + R Çinko + R Demir + R DBK + R Ferritin Fosfor İnorganik + R Fruktozamin ++ R Gamma GT + R Klorür + R Kolesterol Laktat + R Lityum + R LDH + R Lipaz ++ R Magnezyum + R Prostatik Asit Fosfataz + R + R Potasyum Protein Total Pseudokolinesteraz Sodyum + R ++R + (R)
İLAÇLAR Hemoliz Lipemi İkterik Pıhtı Asetaminofen ++ R Carbamazepin ++ R Digoksin ++ R Fenitoin ++ R Fenobarbital ++ R Salisilat ++ R Valproik Asit ++ R Teofilin ++ R KOAGÜLASYON Anti Trombin III + R + R APC Rezistansı + R + R APTT + R + R Faktör II Aktivitesi + R + R Faktör V Aktivitesi + R + R Faktör VII Aktivitesi + R + R Faktör VIII Aktivitesi + R + R Faktör IX Aktivitesi + R + R Fibrinojen + R + R Lupus Antikoagülan + R + R Protein C Aktivitesi + R + R Protein S Aktivitesi + R + R Protrombin zamanı + R + R Trombin zamanı + R + R + Az ++ Çok R (R) Örnek reddedilir (Kesin red). Uzman onayı ile çalışılabilir. Test sonucuna göre yeni numune istenebilir.
PANİK DEĞER NEDİR? Laboratuvar test sonucunun,acil müdahale edilmediği taktirde hastanın hayati tehlikesi olabileceğini işaret eden sınır değerlerine denir.
Her klinik laboratuvar hayatı tehdit eden laboratuvar test sonuçlarını veya panik değerleri raporlamak ve bunun için yazılı prosedürleri uygulamak zorundadır. Ayrıca her laboratuvar panik değerde çıkan test sonuçlarını testi isteyen yada klinikte kullanan sorumluya hemen bildirmek zorundadır.
KLİNİK KARARDA LABORATUVARIN ÖNEMİ Doğru planlanmış bir panik değer bildirim süreci laboratuvarı tüm klinik basamaklarda etkin kılar. Tanı Tedavi Takip
Etkin bir bildirim sistemi nasıl olmalı? Laboratuvarda analizi sonuçlandığı anda uyarı sistemi aktif olmalı. Hem sesli Hem görsel
Hangi testleri ve hangi kritik değerleri bildirelim! Teknisyen test sonucunu varsa eski sonucu ve olası hatalar yönünden değerlendirmeli. Varsa hastanın eski sonucu ile uyumlu mu? Kritik değerin değişim yönü göz önüne alınarak bildirim kararı verilebilir (onay yapan uzman tarafından). Her panik değer bildirilmelidir! İnterferanslar açısından değerlendirmeli, hata faktörü ekarte edildikten sonra bildirim yapılmalı.
En sık hatalı bildirim nedenleri: Hemoliz; Potasyum, CK-MB aktivite, LDH, AST iptal edilir ve yeni örnek istenir. Potasyum yüksekliklerinde beklemiş kan ve trombositozda göz önünde bulundurulmalı. Hemogram ve koagülasyon testlerinde seviye ve pıhtı varlığı kontrol edilmeli(platelet düşüklüğü en sık) Hormon testlerinde olası interferanslar atlanmamalı(heterofil antikor varlığı, hook etkisi, makroprolaktin, makroamilaz!)
Mayi giden koldan örnek alma! Mutlaka sorgulanmalı (Potasyum ve glikoz yüksek, diğer parametreler özellikle albumin değerleri düşük ise) Kalsiyum için kritik değerler düzeltilmiş kalsiyuma göre değerlendirilmeli
NASIL BİLDİRİM YAPALIM? Bildirim laboratuvar teknisyeni tarafından test sonucu kontrol edildikten (örn.interferans) ve laboratuvar uzmanının onayı (ön tanı ile uyumlu mu?) alındıktan sonra yapılır. Telefonla bildirim geri bildirim (kayıt edilmeli) LBYS üzerinden online olarak
Dökümantasyon neleri içermeli?
KİME BİLDİRİM YAPALIM? İlgili kurumdaki; Hemşire Doktor Sorumlu kişi
TETKİK YAŞ TEST DEĞERİ Düşük Yüksek Glukoz, Açlık 0-1 ay 30 mg/dl 300 mg/dl 1 ay-150 yaş 40 mg/dl 450 mg/dl Glukoz, Tokluk 0-150 yaş 40 mg/dl 450 mg/dl Fibrinojen 0-150 yaş 100 mg/dl 700 mg/dl aptt 0-150 yaş - 78 sn Protrombin Zamanı (PT) 0-150 yaş - 30 sn D Dimer 0-150 yaş - 1.0 g/ml Troponin T 0-150 - >100 pg/ml Kreatinin 0-150 yaş - 7.5 mg/dl Diyaliz hastaları hariç Sodyum 0-150 yaş 120 mmol/l 160 mmol/l Potasyum 0-150 yaş 2,5 mmol/l 6,5 mmol/l Klor 0-150 yaş 80 mmol/l 120 mmol/l Fosfor 0-150 yaş 1.0 mg/dl 9.0 mg/dl Kalsiyum 0-150 yaş 6,0 mg/dl 13 mg/dl Magnezyum 0-150 yaş 1,0 mg/dl 5.0 mg/dl T. Bilirubin 0-30 gün - 18 mg/dl Carbamazepine 0-150 yaş - 15.0 g/ml Valproic Acid 0-150 yaş - 150 g/ml Lityum 0-150 yaş - 2.0 mmol/l Phenobarbital 0-150 yaş - 50 mg/ml Phenytoin 0-150 yaş - 20.0 g/ml Salicylate 0-150 yaş - 300 mg/l Digoxin 0-150 yaş - 3.0 ng/ml Beyaz küre (WBC) 0-150 yaş 2000/mm 3 30000/mm 3 Hematokrit (HCT) 0-150 yaş %20 %60 Hemoglobin (HGB) 0-150 yaş 7.0 g/dl 18.0 g/dl Trombosit (PLT) 0-150 yaş 40.000/mm 3 1.000.000/mm 3 Kan kültürü 0-150 yaş Pozitif BOS mikroskobik inceleme ve kültür 0-150 yaş Pozitif ARB boyama ve kültür 0-150 yaş Pozitif Hastane enfeksiyon etkenleri (VRE, MRSA, VISA, karbapenem dirençli enterik bakteriler) 0-150 yaş Pozitif Malarya ya da diğer kan parazitleri 0-150 yaş Pozitif Salmonella, Shigella, gaita kültürleri 0-150 yaş Pozitif Sifiliz ve HIV 0-150 yaş Pozitif