The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss2861 Number: 35, p. 371-383, Summer I 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayına Kabul Tarihi Yayınlanma Tarihi 05.04.2015 15.07.2015 15.07.2015 EĞİTİM FAKÜLTESİNDE ÖĞRENİM GÖREN ÖĞRETMEN ADAYLARININ YARATICILIK DÜZEYLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ: ADÜ ÖRNEĞİ * INVESTIGATING THE CREATIVITY LEVELS OF THE PRE-SERVICE TEACHERS WHO STUDY AT FACULTY OF EDUCATION WITH RESPECT TO VARIOUS VARIABLES: (ADU SAMPLE) Dr. Onur TOPOĞLU Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik Bölümü Özet Günümüz yenilik ve teknoloji çağında yaratıcılık, toplumun tümünden beklenen bir özelliktir. Toplumu şekillendiren öncelikli unsurlardan birinin de eğitim olduğu düşünüldüğünde eğitim kurumlarında yaratıcılığı geliştirebilecek ortamın sağlanmasının önemli olduğu düşünülmektedir. Yasa ve Şahin e (2012) göre de öğrencilerde yaratıcı düşünmenin geliştirilmesi sürecinde öğretmene önemli roller düşmektedir. Öğretmenin bu rolleri yerine getirebilmesi için öncelikle kendisinin yaratıcılığı içselleştirmiş olması gerekmektedir. Bu nedenle öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin ne olduğunun ve onların yaratıcılık düzeylerinin hangi değişkenlere göre farklılık gösterdiğinin oldukça önemli olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmanın amacı Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğrenim görmekte olan öğrencilerin yaratıcılık düzeylerini belirlemek ve onların yaratıcılık düzeylerinin çeşitli değişkenlere göre farklılık gösterip göstermediğini ortaya koymaktır. Çalışmanın verileri, Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğrenim görmekte olan bin yirmi sekiz (K=711; E=317) öğrenciden toplanmıştır. Verilerin toplanmasında Raudsepp in (1977) geliştirdiği ve Çoban ın (1999) Türkçe ye çevirdiği Ne Kadar Yaratıcısınız ölçeği kullanılmıştır. Sonuçlar öğrencilerin yaratıcılık seviyelerinin ortalamanın altında olduğunu ve öğrencilerin yaratıcılık seviyelerinin onların bölümlerine göre anlamlı farklılık gösterdiğini ortaya koymuştur. Ayrıca öğrencilerin yaratıcılık seviyeleri ile onların sınıfları ve sanatsal etkinliklere katılma sıklıkları arasında da fark ortaya çıkmıştır fakat bu değişkenler için fark, anlamlılık derecesine oldukça yakın olmasına rağmen anlamlı değildir. Katılımcıların yaratıcılık düzeyleri ile onların cinsiyetleri, sınıfları, yaşları ve mezun oldukları lise türü arasında anlamlı fark bulunmamıştır. Sonuçlar literatür ışığında tartışılmış ve bu sonuçlara yönelik önerilerde bulunulmuştur. * Bu çalışma Adnan Menderes Üniversitesi GSB-13002 no lu bilimsel araştırma projesinden elde edilen veriler ile oluşturulmuştur.
372 Onur TOPOĞLU Anahtar Kelimeler: Yaratıcılık, Yaratıcılık Düzeyi, Öğretmen Adayları, Eğitim Fakültesi, Öğretmen Yetiştirme Abstract Creativity is a crucial feature that is expected from all the members of the society in this era of technology and innovation. Since one of the prior facts that shape the society is education, it is important to obtain environments that develop creativity. According to Yasa and Şahin (2012) teachers have crucial roles to develop creative thinking of students. To perform these roles, teachers should internalize creativity of theirselves. Therefore, it is important that the level of creativity of the teacher candidates and from which the levels of creativity of the teacher candidates differ. The purpose of the present study is to determine the levels of creativity of the pre-service teachers who get education from Adnan Menderes University Faculty of Education and also to investigate the difference between their creativity levels and various variables. Data was gathered from one thousand and twenty-eight students (F=711; M=317) who study at Adnan Menderes University Faculty of Education using How Creative Are You creativity scale, which was developed by Raudsepp (1977) and translated into Turkish by Çoban (1999). Additionally a personal information form which was developed by the researcher was used. The results showed that creativity levels of the participants were below average and there was a significant difference between the creativity levels of the students and their departments. Also, there was a difference between the creativity levels of the students and their grades and their sequence of attending artistic activities. For these variables the difference was not significant, but very close to significance level. There was no difference between creativity levels of the students and their genders, ages and the type of the high school that they were graduated. Results were discussed with reference to related literature and some suggestions were made concerning the results. Key Words: Creativity, Level of Creativity, Pre-service Teachers, Faculty of Education, Teacher Education GİRİŞ Günümüz toplumunda hemen hemen her alanda bireylerden beklenen özelliklerin başında yaratıcılık, girişimcilik, grup çalışmasına ayak uydurma, eleştirel düşünme gibi beceriler yer almaktadır. Hiç şüphesizdir ki sosyal toplumda insanlarda olması gereken en önemli özelliklerden biri yaratıcılıktır. Yavuz a (1989) göre insanlar arası yaşamda, ilişkilerde, birçok olaylarda ve durumlarda yaratıcılık gerekir. Yaratıcılık, günümüzde eğitim, iş yaşamı ve sosyal yaşamda her bireyden beklenen bir beceridir. Yaratıcılığın ne olduğunu ortaya koymak için yaratıcılığın tanımının yapılmasında fayda vardır. Fakat Rouquette e (2007) göre bilimsel bir kavram yaygınlık kazandığında yani kısıtlı gruplardan daha geniş topluluğa doğru geçtiğinde genellikle tek anlamlılığını, istikrarını ve kesinliğini yitirir. Farklı disiplinlerce incelenmiş ve incelenmekte olan yaratıcılık kavramı için de birçok tanım yapılmıştır. Haris (1998), yaratıcılığı bir yeti (ability), bir eğilim ve süreç olma özelliklerine göre ele almıştır. Haris e göre yaratıcılık bir yetidir çünkü yaratıcılık, mevcut olan fikirlerin bir araya getirilmesi, değiştirilmesi ve bunların sentezlenmesi yapılarak yeni fikirlerin yaratılmasını içerir (Haris den aktaran Duran ve Saraçoğlu, 2009). Ausubel e (1964) göre yaratıcılık daha önce yapılmayanı yapmaktır ve çok az kişi tarafından sahip olunan bir nitelik ve yetenektir. Torrance a (1995) göre yaratıcılık problemlerin veya bilgideki boşlukların hissedilmesi, düşünce veya hipotezlerin oluşturulması, hipotezlerin sınanması geliştirilmesi ve verilerin iletilmesidir (Torrance dan aktaran Rıza, 2001). Rıza ya (2001) göre ise yaratıcılık, var olan kalıpları yıkmak, başkalarının yaşantılarına açık olmak, alışılmışların dışına çıkmak, bilinmeyenlere doğru bir adım atmak, empoze edilmiş düşünce çizgisini kırmak ve yeni bir
Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğretmen Adaylarının Yaratıcılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler... 373 düşünce çizgisi ortaya koymak, belli bir problem için değişik alternatif çözümler getirmek, başkalarının izlediği yoldan çıkmak, başka şeylere yol açan yeni bir şey bulmak, yeni bir ilişki kurmak, yeni bir düşünce ortaya koymak, bilinmeyen yeni bir teknik veya yöntem icat etmek ve insanlara yararlı olan bir aracı veya aygıtı bulmaktır. Yaratıcılık, hem bir süreç hem de bu sürecin sonunda ortaya özgün bir ürün koyma olarak ele alınabilir (Aktamış ve Ergin, 2006). John Preeman a göre ise yaratıcı olmak demek; dünyaya yeni ürünler ya da düşünceler sunabilmek demektir (Preeman dan aktaran Yenilmez ve Yolcu, 2007). Torrance yaratıcılığı sorunlara, yetersizliklere, bilgi eksikliğine, mevcut olmayan elemanlara, uyumsuzluklara karşı duyarlı olma, güçsüzlükleri belirleme, çözümler bulma, tahmin yapma veya eksikliklerle ilgili olarak hipotezler kurma ve bunları tekrar tekrar test etme ve ortaya çıkanları açıklama olarak tanımlamaktadır (Yıldız, Özkal ve Çetingöz, 2003). Yaratıcılık hakkında farklı tanımlar olsa da yaratıcılığın içinde her durumda merak, imgelem, buluş, özgünlük gibi öğeler vardır ve yaratıcı kişi, sorunlara yeni çözüm yolları bulan, karmaşık ve yeni düzeyde bir sentez yapabilendir (San, 1977). Yaratıcılığın doğuştan gelen bir beceri olduğunu savunan bilim insanları olduğu gibi yaratıcılığın sonradan geliştirilebilen bir beceri olduğunu savunanlar da vardır. Bentley e (2004) göre gerçek ne olursa olsun yaratıcılık konusunda yapılabilecek en iyi şey, insanların yaratıcı olmanın ne demek olduğunu keşfetmelerini sağlamak ve insanların yaratıcı olmalarını önleyen etkileri ortadan kaldırmalarına yardımcı olmaktır. Bu bağlamda yaratıcılığın toplumsal olarak geliştirilmesinde eğitim sisteminin yadsınamaz bir yeri olduğu söylenebilir. Sungur a (2001) göre toplumsal kurumlar içerisinde, en üst düzeyde verimlilik ve yaratıcılık, eğitim sisteminden beklenmektedir. Yaratıcı bireylerin yetiştirilmesinde en önemli görev şüphesiz eğitim sistemine düşmektedir. Eğitim sistemi, bireylerin düşünce yapılarını geliştirmeyi, aklını çeşitli biçimlerde kullanmayı, diğer kuşakların yaptıklarını yineleyen değil yeni şeyler yapabilme yeteneği olan bireyler yetiştirmeyi amaçlar (Erol, 2010). Bentley (2004) yaratıcı düşünceyi teşvik eden bir ortamın temel özelliklerini açık fikirliliğe önem veren, sezgi yeteneğini geliştiren, eşitliği koruyucu, geliştirici, cesaretlendirici ve açıklayıcı olması başlıkları altında toplamıştır. Bu doğrultuda eğitim programlarının ve ortamlarının yaratıcılığı geliştirici şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Yaratıcı düşünebilmek için öncelikle öğrencide kendinde var olan yaratıcılık bilincinin oluşması gereklidir. Çünkü yaratıcı tutumların kazandırılması yaratıcılık eğitiminin büyük bir bölümünü oluşturmaktadır (Öztürk, 2004). Bu tutumların kazandırılmasında eğitim programlarının ve eğitim ortamının etkisi ile birlikte öğrencilerin yaratıcılığının geliştirilmesinde öğretmenlerin de önemli yeri vardır. Yaratıcılık açısından öğretmen-öğrenci ilişkisinin doğasını Torrance, zengin, heyecan verici, teşvik edici, problemleri bilimsel olarak araştırmada gerekli işaretleri sunma olarak açıklamıştır (Tezci ve Dikici, 2003). Öztürk ve Darıca ya (2003) göre, yaratıcılık konusunda eğitime en çok gereksinim duyan meslek öğretmenliktir. Yaratıcılık özgür düşünceyle birlikte ortaya çıkar. Bu nedenle öğrencilerin özgür düşünme ortamına sahip olmaları sağlanmalıdır. Öğrenciler düşüncelerinde esnek, yeni düşünceye açık olmalıdırlar (Gülel, 2006). Yasa ve Şahin e (2012) göre de öğrencilerde yaratıcı düşünmenin geliştirilmesi sürecinde öğretmene önemli roller düşmektedir. Öğretmenin bu rolleri yerine getirebilmesi için öncelikle kendisinin yaratıcılığı içselleştirmiş olması gerekmektedir. Özden (2005) yaratıcılığın geliştirilmesi için önemli olan bazı öğretmen davranışlarını söyle sıralanmıştır. 1.Öğrencilere kendi yaratıcı çabalarına değer vermeyi ve bundan memnun olmayı öğretmek.
374 Onur TOPOĞLU 2.Sıra dışı sorulara saygı duyarak, farklı düşünmeyi ve değişik bağlantılar kurmayı teşvik etmek. 3.Öğrencileri dinleyerek onların fikirlerine değer verdiklerini ve saygı duyduklarını göstermek. 4.Öğrencilerin öne sürdükleri fikirleri geliştirmelerine fırsat vererek onları hem test etmelerine hem de başkalarıyla paylaşmalarına yardımcı olmak. 5.Öğrencilerin kendi kendilerine öğrenmelerine fırsat vermek. 6.Öğrencilerin yaptıkları hataları yaratıcı sürecin bir parçası olarak kabul edebilmek. Bu hedeflere ulaşabilmek için bireylerin ihtiyaçları ve gelişimsel özellikleri dikkate almak, sınıf içerisinde uygulanacak öğretim yöntem ve teknikleri bunlara uygun olarak düzenlemek. Bu bağlamda eğitimde yaratıcılık becerisinin ve yaratıcı tutumların öğrencilere kazandırılmasında en büyük rolün öğretmenlerde olması, ülkemizde öğretmen yetiştiren kurumlar olan Eğitim Fakültelerinin de yaratıcı öğretmen adayları yetiştirmesi konusunda sorumluluk sahibi olması anlamına gelmektedir. Bu bakımdan Eğitim Fakültelerinde öğrenim gören tüm öğretmen adaylarının yaratıcılığın ne olduğunu bilmeleri, yaratıcı düşüncenin geliştirilmesi için uygun ortamı yaratabilmeleri için gerekli altyapıya sahip olmaları gerektiği düşünülmektedir. Bu çalışmanın temel amacı Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesinde öğrenim görmekte olan öğrencilerin yaratıcılık düzeylerini belirlemek, öğrencilerin yaratıcılık düzeylerinin onların cinsiyetlerine, yaşlarına, sınıflarına, öğrenim görmekte oldukları bölümlere, mezun oldukları lise türüne ve sanatsal etkinliğe katılma sıklığına göre anlamlı farklılık gösterip göstermediğini ortaya koymaktır. Eğitimde yaratıcılık becerisinin ve yaratıcı tutumların öğrencilere kazandırılmasında öğretmenlerin büyük sorumluluğunun olması, ülkemizde öğretmen yetiştiren kurumlar olan Eğitim Fakültelerinin de yaratıcı öğretmen adayları yetiştirilmesi bağlamında sorumluluk sahibi olması anlamına gelmektedir. Tekindal ve Tekindal a (2009) göre öğretmenler öğrencilerini yaratıcı, araştırıcı vb. olarak yetiştirmek isterler. Fakat gerçekten de yaratıcılığın öğretilmesine ve ölçülüp değerlendirilmesine sıra geldiğinde yaratıcılık hakkında öğretmenlerin de yeterli bilgiye sahip olmadıkları görülmektedir. Bazı araştırmalarda eğitimin yaratıcılığa ket vurduğu da belirtilmiştir. Aslan (1994) eğitim sistemleri ile yaratıcılık arasında çelişkiler yaşanmakta olduğunu ve sonuç olarak yaşamları boyunca yanılma ve başarısızlığın tehlikelerini öğrenmiş olan eğitilmiş insanlar, daha az yaratıcı olduklarını ileri sürmüştür. Bu bakımdan Eğitim Fakültelerinde öğrenim gören tüm öğretmen adaylarının yaratıcılığın ne olduğunu bilmeleri, yaratıcı düşüncenin geliştirilmesi için uygun ortamı yaratabilmeleri için gerekli altyapıya sahip olmaları gerektiği ve yaratıcı olma konusunda sürekli uyanık olmaları ve kendilerini yenilemeleri gerektiği düşünülmektedir. Eğitim Fakültelerinde öğretmen adaylarının dört senelik lisans eğitimleri boyunca aldıkları derslerden hiçbiri salt yaratıcılığı geliştirmeye ve yaratıcılığa uygun ortamın hazırlanmasına yönelik değildir. Yaratıcılığın, yaratıcı düşüncenin büyük önem kazandığı günümüzde formal eğitimin öğrencilerin yaratıcılıklarını geliştirecek fırsatlar sunması ve bu yolla yaratıcı bireyler yetiştirilmesi, günümüz eğitiminin öncelikli amaçlarından biridir. Senemoğlu (1996) öğretmenlerin çocuklarda yaratıcılığı geliştirebilmeleri için, her şeyden önce kendilerinin yaratıcı bir kişiliğe sahip, çocuklar için uygun bir model olmaları gerektiğini diğer bir deyişle, öğretmenlerin, akıcı, esnek ve orijinal bir düşünme gücüne sahip olmaları gerektiğini ileri sürmüştür. Eğitimde öğrencilerin yaratıcılıklarını ortaya çıkarmayı sağlayacak en önemli faktörlerden birinin öğretmen olduğu düşünüldüğünde öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin ne olduğunun ve onların yaratıcılık düzeylerinin hangi değişkenlere göre farklılık gösterdiğinin oldukça önemli olduğu düşünülmektedir.
Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğretmen Adaylarının Yaratıcılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler... 375 YÖNTEM Bu bölümde sırasıyla araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, veri toplama araçları ve verilerin çözümlenmesi yer almaktadır. Araştırmanın Modeli Bu araştırma tarama yöntemi kullanılan betimsel bir çalışmadır. Betimsel araştırmalar; olayların, objelerin, varlıkların, kurumların, grupların ve çeşitli alanların ne olduğunu betimlemeye, açıklamaya çalışır. Bu sayede onları iyi anlayabilme, gruplayabilme olanağı sağlanır ve aralarındaki ilişkiler saptanmış olur (Kaptan, 1998). Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini, Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesinde 2013-2014 öğretim yılında Resim-iş Eğitimi, Müzik Eğitimi, Sınıf Eğitimi, Okulöncesi Eğitimi, Fen Bilgisi Eğitimi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim dallarında öğrenim görmekte olan 1028 öğrenci oluşturtmaktadır. Çalışmaya 2012-2013 öğretim yılında mezun vermiş bölümlerde öğrenim gören öğrenciler dahil edilmiştir. Araştırmada evrenin tümüne ulaşılabildiğinden ayrıca bir örneklem belirlemeye gidilmemiştir. Çalışma evrenindeki öğrencilerin demografik özellikleri Tablo 1. de verilmiştir. Tablo 1. Çalışma Evrenindeki Öğrencilerin Demografik Özellikleri (n=1028) Demografik f % Değişkenler Cinsiyet Kadın 711 69,2 Erkek 317 30,8 Yaş 17-19 308 30,0 20-22 612 59,5 23 ve üzeri 108 10,5 Bölüm Müzik 102 9,9 Resim-iş 118 11,5 Sınıf 257 25,0 Okulöncesi 208 20,2 Sosyal 187 18,2 Fen 156 15,2 Sınıf 1 269 26,2 2 298 29,0 3 277 26,9 4 184 17,9 Lise türü Güzel sanatlar 143 13,9 Düz lise 333 32,4 Anadolu Lisesi 123 12,0 Meslek Lisesi 329 32,0 Diğer 100 9,7 Sanatsal etkinliklere katılım Hiç 93 9,0 Yılda 1 292 28,4 Ayda 1 643 62,5 Veri Toplama Araçları Araştırmada, Eğitim Fakültesi öğrencilerinin yaratıcılık düzeyini ölçmek için Raudsepp (1977) tarafından geliştirilen ve Çoban (1999) tarafından Türkçeye uyarlanan Ne Kadar
376 Onur TOPOĞLU Yaratıcısınız? ölçeği kullanılmıştır. Ne Kadar yaratıcısınız? ölçeği toplam 50 maddeden oluşan, bireylerin yaratıcılık düzeylerini belirleyerek onların yaratıcılık açısından kendilerine yönelik algılarını ölçen beşli likert tipi bir ölçektir. Ölçek maddeleri Kesinlikle Katılıyorum: 2 puan, Katılıyorum: 1 puan, Kararsızım: 0 puan, Katılmıyorum: -1 puan, Kesinlikle Katılmıyorum: -2 puan olmak üzere puanlanmıştır. Bu puanların toplanması ile ölçeği yanıtlayanların yaratıcılık puanları elde edilmiştir. Ölçek puanları; 100 ile 80 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri yüksek, 79 ile 60 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri ortalamanın üzerinde, 59 ile 40 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri orta, 39 ile -20 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri ortalamanın altında, -19 ile -100 arasında olanların yaratıcı olmadıkları kabul edilmektedir. Türkçeye uyarlanan ölçeğin Cronbach Alfa katsayısı 0.95 olarak bulunmuştur. Ölçeğin güvenirlik katsayısı bu çalışma için tekrar ölçülmüş ve gerçekleştirilen analiz soncunda ölçeğin Cronbach Alpha katsayısı 0.83 olarak tespit edilmiştir. Ayrıca araştırmada öğrencilerin yaşını, cinsiyetini, öğrenim görmekte olduğu bölümü, sınıfını, mezun olduğu lise türünü, sanatsal etkinliklere katılma sıklığını belirlemeye yönelik araştırmacı tarafından geliştirilen kişisel bilgi formu kullanılmıştır. Verilerin Çözümlenmesi Çalışmada, öncelikle araştırma verisinin parametrik analizler için gereken normal dağılım varsayımını (Coakes 2005) karşılayıp karşılamadığı incelenmiştir (Kolmogorov Smirnov p>,05). Katılımcıların cinsiyetine ilişkin puanlarının evrendeki dağılımlarını belirlemek için yapılan Kolmogorov-Smirnov testi sonuçlarına bakıldığında dağılımın normal olmadığı görülmektedir P,000<,05. Bu nedenle bu iki değişken arasındaki farkı saptamak için de Mann Whitney U testi uygulanmıştır. Ayrıca yapılan analizler sonucunda yaş, sınıf, mezun olunan lise türü, sanatsal etkenliklere katılma sıklığı varyanslarının homojen dağıldıkları görülmüştür. Bu nedenle bu değişkenler arasındaki farkı belirlemek için tek yönlü varyans analizi (ANOVA) uygulanmıştır. Araştırmanın bağımsız değişkenlerinden bölüm değişkeninin varyanslarının homojen dağılmadığı görüldüğünden dolayı da değişkenler arasındaki farkı belirlemek için Kruskal-Wallis testi, farklılığın kaynağını belirlemek için de Mann-Whitney U testi uygulanmıştır. Ayrıca verilerin çözümlemesinde, faktör analizi, frekans, yüzde, aritmetik ortalama ve standart sapma kullanılmıştır. Verilerin çözümlemesinde SPSS 15.0 paket programı kullanılmıştır. Veriler 2013-2014 bahar yarıyılında araştırmacı tarafından toplanmıştır. Uygulama öncesinde çalışmanın amacı ve elde edilen verilerin sadece araştırma amacıyla kullanılacağı belirtilmiştir. Ölçekler katılımcılar tarafından ortalama 15 dakika içerisinde doldurulmuştur. BULGULAR Araştırmada öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların cinsiyetlerine göre farklılık gösterip göstermediği Mann Whitney U testi kullanılarak incelenmiştir. Analiz sonuçları Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 2. Katılımcıların Yaratıcılık Düzeylerinin Cinsiyetlere Göre Farklılığını Gösteren Mann-Whitney U Testi Tablosu Cinsiyet N Sıra ortalaması Sıra toplamı Z Mann Whitney U p Kadın 711 517,04 367617,50 -,411 110885,5,681 Erkek 317 508,80 161288,50 Toplam 1028
Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğretmen Adaylarının Yaratıcılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler... 377 Araştırmanın bulgularına göre öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların cinsiyetlerine göre anlamlı fark göstermemektedir (p>,05). Anlamlı istatistiksel bir fark olmamakla birlikte kadın öğretmen adayların yaratıcılık düzeylerinin erkek öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerine göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Araştırmanın amaçları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların yaşlarına göre farklılık gösterip göstermediği tek yönlü varyans analizi testi (ANOVA) ile analiz edilmiş ve elde edilen bulgular Tablo 3 de sunulmuştur. Tablo 3. Katılımcıların Yaratıcılık Düzeylerinin Yaşlara Göre Farklılığını Gösteren Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Testi Tablosu Yaş N X Ss Sd f p 17-19 308 23,84 15,42 2 (GA),556,574 20-22 612 24,60 17,74 23 ve üzeri 108 25,84 19,54 1025 (Gİ) Toplam 1028 24,50 17,28 1027 Tablo 3 de görüldüğü üzere öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların yaşlarına göre anlamlı farklılık göstermemektedir (p>,05). Araştırmanın amaçları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri incelenmiştir. Bu doğrultuda öğretmen adaylarının yaratıcılık puan ortalamaları 24,5 olarak tespit edilmiştir. Ölçek puanları; 100 ile 80 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri yüksek, 79 ile 60 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri ortalamanın üzerinde, 59 ile 40 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri orta, 39 ile -20 arasında olanların yaratıcılık düzeyleri ortalamanın altında, -19 ile -100 arasında olanların yaratıcı olmadıkları kabul edilmektedir. Bu doğrultuda öğretmen adaylarının ortalamanın altında yaratıcılık düzeyine sahip oldukları söylenebilir. Araştırmanın amaçları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların bölümlerine göre farklılık gösterip göstermediği Kruskal Wallis testi ile analiz edilmiş ve elde edilen bulgular Tablo 4 de sunulmuştur. Tablo 4. Katılımcıların Yaratıcılık Düzeylerinin Bölümlere Göre Farklılığını Gösteren Kruskal Wallis Testi Tablosu Bölüm N Ortalama Sd f p Anlamlı Fark Sırası 1-Müzik 102 471,34 18,45 5,002 1-2 2-Resim-iş 118 563,94 1-5 3-Sınıf 257 466,27 1-6 4-Okulöncesi 208 503,10 2-3 5-Sosyal 187 550,38 3-5 6-Fen 156 556,98 3-6 Toplam 1028 Tablo 4 de görüldüğü üzere öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların bölümlerine göre anlamlı farklılık göstermektedir (p<,01). Bu farkın nereden kaynaklandığını belirlemek üzere her ikili grup için Mann-Whitney U testi yapılmıştır. Yapılan Mann-Whitney U testleri sonucunda resim-iş eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin müzik eğitimi öğrencilerininkine göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir (U=4990,5, p=,029). Sosyal bilgiler eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin müzik eğitimi öğrencilerininkine
378 Onur TOPOĞLU göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir (U=8117,0, p=,036). Fen bilgisi eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin müzik eğitimi öğrencilerininkine göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir (U=6619,0, p=,022). Resim-iş eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin sınıf eğitimi öğrencilerininkine göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir (U=12358,0, p=,004). Sosyal bilgiler eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin sınıf eğitimi öğrencilerininkine göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir (U=20145,0, p=,004). Fen bilgisi eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin sınıf eğitimi öğrencilerininkine göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir (U=16423,0, p=,002). Araştırmanın amaçları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların sınıflarına göre farklılık gösterip göstermediği tek yönlü varyans analizi testi (ANOVA) ile analiz edilmiş ve elde edilen bulgular Tablo 5 da sunulmuştur. Tablo 5. Katılımcıların Yaratıcılık Düzeylerinin Sınıflara Göre Farklılığını Gösteren Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Testi Tablosu Sınıf N X Ss Sd f p 1. 269 22,43 18,20 3 (GA) 2,78,040 2. 298 24,06 17,08 3. 277 25,42 16,55 1024 (Gİ) 4. 184 26,88 17,04 Toplam 1028 24,51 17,28 1027 Tablo 5 de öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin sınıflara göre farklığı 0,040 düzeyinde olduğu görülmektedir. Öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri ile onların sınıfları arasındaki incelenirken birden fazla grup birbirleriyle karşılaştırıldığından II. Tip hatadan kaçınmak için Bonferroni düzeltmesi yapılmıştır. Bonferroni düzeltmesi anlamlılık düzeyi/grup sayısı formülü ile belirlenmektedir (Miller 1991). Bu çalışmada, sınıf değişkeni dört grup olduğundan sınıf için anlamlılık düzeyi (,05/4),01 olarak belirlenmiştir. Bu doğrultuda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların sınıflarına göre anlamlı farklılık göstermemektedir. Bununla birlikte sınıf arttıkça katılımcıların kendi yaratıcılıklarına yönelik algı puanlarının arttığı da görülmektedir. Dördüncü sınıf öğrencileri ile birinci sınıf öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin arasındaki farkın da anlamlılık düzeyine oldukça yakın olduğu görülmektedir (p=,042). Araştırmanın amaçları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların mezun oldukları lise türüne göre farklılık gösterip göstermediği tek yönlü varyans analizi testi (ANOVA) ile analiz edilmiş ve elde edilen bulgular Tablo 6 da sunulmuştur. Tablo 6. Katılımcıların Yaratıcılık Düzeylerinin Mezun Olunan Lise Türüne Göre Farklılığını Gösteren Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Testi Tablosu Lise N X Ss Sd f p Güzel 143 24,77 20,72 4 (GA) 1,035,388 Sanatlar Genel 333 24,97 17,49 Meslek 123 26,49 15,61 1023 (Gİ) Anadolu 329 23,09 16,89 Lisesi Diğer 100 24,80 14,08 Toplam 1028 24,50 17,28 1027
Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğretmen Adaylarının Yaratıcılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler... 379 Tablo 6 da görüldüğü üzere öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların mezun oldukları lisenin türüne göre anlamlı farklılık göstermemektedir(p>,05). Bununla birlikte en yüksek yaratıcılık puanı ortalaması Meslek Liselerinden mezun katılımcılarına ait iken en düşük yaratıcılık puanı ortalaması Anadolu Lisesi mezunu katılımcılara aittir. Diğer ifadesiyle belirtilmiş 100 katılımcıdan oluşan grubun 67 si Anadolu Öğretmen Lisesi, 21 i Açık Öğretim Lisesi 5 i Çok Programlı Lise, 4 ü Askeri Lise, 3 ü İmam Hatip lisesi mezunlarıdır. Araştırmanın evrenini oluşturan katılımcılar içinde az sayıdaki öğrencinin bu liselerden mezun oldukları görülmüş, grup sayılarını birbirine yaklaştırmak ve parametrik test yapabilmek adına bu grupların birleştirilmesi yoluna gidilmiştir. Araştırmanın amaçları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların sanatsal etkinliklere katılma sıklıklarına göre farklılık gösterip göstermediği tek yönlü varyans analizi testi (ANOVA) ile analiz edilmiş ve elde edilen bulgular Tablo 7 de sunulmuştur. Tablo 7. Katılımcıların Yaratıcılık Düzeylerinin Sanatsal Etkinliklere Katılma Sıklığına Göre Farklılığını Gösteren Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Testi Tablosu Sanatsal N X Ss Sd f p Etkinlik Hiç 93 20,61 19,12 2 (GA) 2,669,070 Yılda 1 292 24,59 16,67 Ayda 1 643 25,03 17,23 1025 (Gİ) Toplam 1028 24,50 17,28 1027 Tablo 7 de görüldüğü üzere öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların sanatsal etkinliklere katılma sıklıklarına göre anlamlı farklılık göstermemektedir (p>,05). Bununla birlikte hiç sanatsal etkinliklere katılmayan öğretmen adayları ile yılda bir kez sanatsal faaliyetlere katılan öğretmen adayları arasındaki farkın (p=,064) anlamlılık düzeyine yakın olduğu ortaya konmuştur. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada, Adnan Menderes Üniversitesinde öğrenim görmekte olan öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların yaşına, cinsiyetine, öğrenim görmekte oldukları bölüme, sınıfına, mezun oldukları lise türüne ve sanatsal etkinliklere katılma sıklığına göre farklılık gösterip göstermediğinin ortaya konması amaçlanmıştır. Araştırmanın bulguları doğrultusunda öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların cinsiyetlerine göre anlamlı farklılık göstermediği belirlenmiştir. Yaratıcılık ile cinsiyet arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalar, kullanılan ölçme araçlarına, çalışmanın örneklemine ve araştırma desenine göre farklı sonuçlar ortaya koymaktadır (Sungur, 1997). Örneğin Tanıt (2007) eğitim yöneticilerinin değer tercihleri ile yaratıcılıkları arasındaki ilişkiyi incelemiş ve araştırmanın sonucunda erkek ve kadın öğretmenlerin yaratıcılıkları arasında anlamlı bir farklılık olmadığını ortaya koymuştur. Benzer şekilde Yenilmez ve Yolcu (2007) öğretmen davranışlarının öğrencilerin yaratıcı düşünme becerilerinin gelişimine katkısını inceledikleri çalışmada araştırmaya katılan öğretmenlerin yaratıcılıklarının cinsiyetlerine göre anlamlı fark göstermediklerini belirlemişlerdir. Fakat Gülel (2006), sınıf öğretmeni adaylarının yaratıcılık düzeylerini çeşitli değişkenler açısından incelediği çalışmasında, erkek öğretmen adaylarının yaratıcılıklarının kadın öğretmen adaylarının yaratıcılıklarına göre anlamlı derecede yüksek olduğunu ortaya
380 Onur TOPOĞLU koymuştur. Araştırmanın bulgularına göre öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri araştırma için belirlenen üç yaş grubunda küçükten büyüğe doğru birer puanlık artış göstermektedir. Fakat bu, istatistiksel açıdan anlamlı bir fark değildir. Öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyinin onların yaşlarına göre farklılık göstermemesinin evreni oluşturan öğrencilerin lisans öğrencileri olması, dolayısıyla yaş gruplarının birbirine oldukça yakın olması gösterilebilir. Bu bulgular Ulukök vd. in (2012) fen ve teknoloji öğretmeni adaylarının yaratıcılık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından inceledikleri çalışma ile paralellik göstermektedir. Araştırmanın bulguları öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyi puan ortalamalarının 24,5 puan olduğunu ortaya koymuştur. Bu bulgu öğretmen adaylarının ortalamanın altında yaratıcılık düzeyine sahip oldukları göstermektedir. Bu bulgular Emir vd. in (2004) okulöncesi, fen bilgisi, sosyal bilgiler, matematik ve sınıf öğretmenliği bölümlerinde öğrenim görmekte olan 694 birinci sınıf öğrencisinin yaratıcılık düzeylerini çeşitli değişkenler ile karşılaştırdıkları çalışmaları ile benzerlik göstermektedir. Emir vd. in (2004) gerçekleştirdikleri çalışmanın sonucunda da öğretmen adaylarının yaratıcılık seviyelerinin ortalamanın altında olduğu ortaya konmuştur. Senemoğlu (1996) öğretmenlerin çocuklarda yaratıcılığı geliştirebilmeleri için, her şeyden önce kendilerinin yaratıcı bir kişiliğe sahip olmaları gerektiğini ileri sürmüştür. Öğretmenlerin ancak bu şekilde çocukları yaratıcılığa yöneltecek bir öğretme-öğrenme ortamı düzenleyebileceğini ve yaratıcılığın gelişimine rehberlik edebileceğini belirtmiştir. Akdağ ve Güneş (2003), sınıf ortamının niteliğinin, yaratıcılığı büyük ölçüde etkilediğini ve öğretmenlerin de sınıf atmosferinin temel belirleyicilerden biri durumunda olduğunu belirtmişlerdir. Dolayısıyla sınıfta yaratıcı bir ortamın oluşturulmasında en belirleyici rolü olan öğretmenlerin, yaratıcılık seviyesinin ortalamanın altında olması oldukça düşündürücüdür. Bunun nedeninin aynı eğitim sisteminden gelen öğrencilerin, yaratıcılıklarını geliştirmelerine imkan sağlayacak olanaklarının yeterli olmaması ve hemen hemen tüm kademeler arası geçişlerdeki değerlendirmelerin teste dayalı olması gösterilebilir. Gartenhaus (2000), günümüzde eğitimin öğrenciyi tek bir cevabı olan rutin problemlerin çözümüne yönlendirirken, rutin dışı problemlere yeterince odaklanamadığına vurgu yaparak ve rutin dışı problemlerin, ıraksak düşünmeyi gerektirdiği için yaratıcı düşünmenin kaynağı olduğunu belirtmektedir. Araştırmanın sonuçlarına göre resim-iş eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin müzik eğitimi öğrencilerininkine göre, sosyal bilgiler eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin müzik eğitimi öğrencilerininkine göre, fen bilgisi eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin müzik eğitimi öğrencilerininkine göre resim-iş eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin sınıf eğitimi öğrencilerininkine göre, sosyal bilgiler eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin sınıf eğitimi öğrencilerininkine göre, fen bilgisi eğitimi öğrencilerinin yaratıcılık düzeylerinin sınıf eğitimi öğrencilerininkine göre anlamlı derecede yüksek olduğu görülmektedir. Resim-iş öğretmeni adaylarının yaratıcılık düzeyleri diğer bölüm öğrencilerininkine göre en yüksek iken sınıf öğretmeni adaylarının yaratıcılık düzeylerinin diğer bölüm öğrencilerininkine göre en düşük seviyede olduğu görülmektedir. Resim-iş bölümü öğrencilerinin yaratıcılıklarının yüksek olması zaten beklenen bir sonuçtur. Çünkü sanat, doğası gereği yeni bir şeyler üretmek, kavramları ya da nesneleri soyut ya da somut şekilde ifade edebilmek için arayış içerisinde olmayı teşvik ettiğinden resim-iş öğrencilerinin yaratıcılık puanlarının diğer bölüm öğrencilerininkine göre yüksek olması şaşırtıcı değildir. Kırışoğlu (2002), problem çözme sürecinin sanatsal üretim alanına girdiğine dikkat çekerek sanat eğitiminde sözü edilen problemlerin, sanatın doğasından dolayı kesin, net, tek bir cevabı olmayan problemler sınıfına girdiğini ileri sürer. Dikici ye (2006) göre resim çocukların yaratıcılık gücünü geliştirmeyi, karşılaştıkları problemleri yepyeni bir biçimde çözümlemeyi öğrenmelerini amaçlamaktadır. Muhakkak ki resim-iş eğitimi dışındaki bölümler de yaratıcı öğretmen adayları yetiştirmeyi
Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğretmen Adaylarının Yaratıcılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler... 381 hedeflemektedir fakat resim-iş bölümlerinin müfredatındaki derslerin diğer bölüm müfredatlarında yer alan derslere göre yaratıcılığı daha çok teşvik ettiği söylenebilir. Bölümler arasındaki yaratıcılık puanlarında oluşan farkların nedeninin bölümlerde öğrenim gören öğrenci sayıları ve bu bölümlerde eğitim veren öğretim üyesi sayıları olabileceği düşünülmektedir. Araştırmaya dahil edilen bölümlerdeki öğretim üyesi sayılarının resim-iş eğitimi anabilim dalı için beş öğretim üyesi, müzik eğitimi anabilim dalı için üç öğretim üyesi, sınıf eğitimi anabilim dalı için beş öğretim üyesi, okulöncesi eğitimi anabilim dalı için dört öğretim üyesi, fen bilgisi eğitimi anabilim dalı için beş öğretim üyesi, sosyal bilgiler eğitimi anabilim dalı için de beş öğretim üyesi olarak dağıldığı görülmektedir. Yaratıcılık puanlarının bölümlere göre farklılaşmasındaki nedenin öğrenci başına düşen öğretim üyesi sayısı olabileceği düşünülmektedir. Araştırmanın bulgularına göre dördüncü sınıf öğrencileri ile birinci sınıf öğrencilerinin yaratıcılık düzeyleri arasındaki farkın da anlamlılık düzeyine oldukça yakın olmasına rağmen öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların sınıflarına göre anlamlı farklılık göstermediği ortaya konmuştur. Bununla birlikte sınıf arttıkça katılımcıların yaratıcılık düzeyi punalarının arttığı da görülmektedir. Bu sonuç, öğretmen adaylarına verilen eğitimin hedeflerinden biri olduğundan beklenen bir sonuçtur. Ayrıca öğretmenlik programları müfredatlarında yer alan özel öğretim yöntemleri derslerinin son sınıflarda yer almasının bu sonuca katısı olabileceği düşünülmektedir. Çalışmada örneklemin mezun olduğu dokuz farklı lise türü tespit edilmiş, bu liseler beş grupta toplanmıştır. Araştırmanın bulgularına göre öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyleri onların mezun oldukları lisenin türüne göre anlamlı farklılık göstermemektedir. Bu bulgu Görgen ve Karaçelik in (2009) okul öncesi öğretmenliği ve fen bilgisi öğretmenliği 1. ve 4. sınıf 121 öğrencinin yaratıcı düşünme beceri düzeylerini incelemeyi amaçladıkları çalışmanın sonucu ile benzerlik göstermektedir. Araştırmanın bulguları öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların sanatsal etkinliklere katılma sıklıklarına göre anlamlı farklılık göstermediğini ortaya koymuştur. Bununla birlikte ayda bir sanatsal faaliyete öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin hiç sanatsal faaliyete katılmayan öğretmen adayları yaratıcılık düzeyine göre daha fazla olduğu ve bu farkın da anlamlılık düzeyine oldukça yakın olduğu dikkat çekmektedir. Bu bulgu da literatür ile paralellik göstermektedir. Gülel (2006) sınıf öğretmeni adayları ile gerçekleştirdiği çalışmasında sınıf öğretmeni adaylarının sanata olan ilgileri ile onların yaratıcılık düzeylerini karşılaştırmış ve bu karşılaştırma sonucunda bu değişkenler arasında anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır. Yaratıcılık çağımız insanından en öncelikli olarak beklenen bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaratıcılığın geliştirilmesi en çok eğitim sisteminin sorunudur. Ataman a (1995) göre günümüzde, çoğu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin eğitim sistemlerine yapılan en ağır eleştiri yaratıcılıktan yoksun olmasıdır. Özellikle eğitim fırsat eşitliğinin geçerli olduğu tüm toplumlarda, herkese aynı eğitim imkânı sağlamak olarak algılandığı için, merkeziyetçi, tek tip ders kitabı ve ezbere dayalı eğitimle yaratıcılık dikkate alınmamaktadır. Öğretmen adaylarının yaratıcılık seviyelerini belirleyip onların yaratıcılıklarının hangi değişkenlere göre farklılık gösterdiğini ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma, öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeyinin ortalamanın altında olduğunu ortaya koymuştur. Özellikle yaratıcılığın temellerinin atıldığı yıllar okulöncesi eğitim ve ilkokul yıllarıdır. (Blomm ve Sosniak dan aktaran Senemoğlu, 1996). Bu bakımdan ilkokul ve okul öncesi dönemde eğitim verecek öğretmenlerin de yaratıcılık düzeylerinin ortalamanın altında olmasının oldukça önemli bir bulgu olduğu düşünülmektedir. Bu bakımdan öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin onların bölümlerine göre farklılık göstermesinin nedenlerini ortaya koymak için farklı çalışmalar yapılması ve yapılan bu çalışmaların soncunda farklılığa neden olan eksikliklerin tüm programlara uygulanması
382 Onur TOPOĞLU önerilmektedir. Ayrıca dersler işlenirken öğretmen adaylarının yaratıcılıklarını kullanmalarını sağlayacak aktif öğretim yöntemlerinin kullanılmasının öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerine olumlu etkileri olacağı düşünülmektedir. Bunun dışında yaratıcılığın geliştirilmesi sadece müfredat derslerine bırakılmamalı, üniversitelerde öğrencilerin yaratıcılığın geliştirilmesi için gerekli sosyal ve kültürel etkinliklerin sayısının arttırılması önerilmektedir. KAYNAKÇA Akdağ, M.; Güneş, H. (2003). Öğretmen rolünün yaratıcı bir sınıf ortamı oluşturmasındaki önemi. Milli Eğitim Dergisi, 159, 60-73. Aktamış, H.; Ergin, Ö. (2006). Fen eğitimi ve yaratıcılık. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 20, 77-83. Aslan, E.(1994). Yaratıcı Düşünceli Bireylerin Psikolojik İhtiyaçları. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı. Ataman, A. (1995). Eğitim sürecinde yaratıcılık. Yaratıcılık ve eğitim. Ankara: Türk Eğitim Derneği Yayınları, Şafak Matbaacılık. Dizi no: 17. Ausubel, D. P. (1964) Creativity, General creative abilities and the creative individual. Psychology in Schools, 1, 344-347. Bentley, T. (2004). Takımınızın yeteneklerini geliştirmede yaratıcılık. İstanbul: Hayat Yayıncılık. Coakes, S. J. (2005). SPSS: Analysis without anguish: Version 12.0 for Windows. Queensland: Wiley. Çoban, S. (1999). Yöneticilerin yaratıcılık düzeyleri ile liderlik tarzları arasındaki ilişki. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü. Dikici, A. (2006). Sanat eğitimi ve öğrencilerin yaratıcılık düzeyi. Eğitim ve Bilim. 31(139), 3-9. Duran, C.; Saraçoğlu, M. (2009). Yeniğin yaratıcılığa olan ilişkisi ve yeniliği geliştirme süreci. Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 16(1), 57-71. Emir, S.; Ateş, S.; Aydın, F.; Bahar, M.; Durmuş, S.; Polat, M.; Yaman H. (2004). Öğretmen adayların yaratıcılık düzeyleri. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, 105-116. Erol, O. (2010). Meslek yüksekokulu öğrencilerinin bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanma sıklıkları ile yaratıcılık algıları arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Gartenhaus, A. R. (2000). Yaratıcı düşünme ve müzeler. (Çev:R.Mergenci-B.Onur). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Görgen, İ.; Karaçelik, S. (2009). Okul öncesi öğretmenliği ve fen bilgisi öğretmenliği öğrencilerinin yaratıcı düşünme beceri düzeylerinin karşılaştırmalı incelenmesi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, 129-146. Gülel, G. (2006). Sınıf öğretmeni adaylarının yaratıcılık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi (Pamukkale Üniversitesi örneği) Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kaptan, S. (1998). Bilimsel araştırma ve istatistik teknikleri (11.Baskı). Ankara: Tek Işık Web Ofset. Kırışoğlu, O. (2002). Sanatta eğitim. (İkinci Baskı). Ankara: PegemA Yayıncılık. Miller, R. (1991). Simultaneous statistical inference. New York: Springer Verlog. Orhon, G. (2011). Yaratıcılık: Nörolojik, felsefi ve eğitsel temeller. Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Özden, Y. (2005). Öğrenme ve öğretme. Ankara: Pegem Yayıncılık, 7. Baskı.
Eğitim Fakültesinde Öğrenim Gören Öğretmen Adaylarının Yaratıcılık Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler... 383 Öztürk, Ş. (2004). Eğitimde yaratıcı düşünme. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18, 77-84. Öztürk, A. Ş.; Darıca N. (2003). Çocuk gelişimi ve okul öncesi eğitimi öğretmenliği, anaokulu öğretmenliği ve okul öncesi öğretmenliği lisans programlarında yer alan yaratıcılık ile ilgili derslere ilişkin görüşler. Eğitim Araştırmaları Dergisi, 4(13), 10-21. Rıza, E. T. (2001). Yaratıcılığı geliştirme teknikleri. İzmir: Anadolu Matbaası. Rouquette, M. L. (2007). Yaratıcılık. (Çev. İsmail Yerguz). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. San, İ. (1977). Sanatsal yaratma, çocukta yaratıcılık. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Senemoğlu, N. (1996). Yaratıcılık ve öğretmen nitelikleri. Yaratıcılık ve Eğitim Paneli. Ankara: Kara Harp Okulu. Sungur, N. (1997). Yaratıcı düşünce. Evrim Yayınevi, İstanbul. Sungur, N. (2001). Yaratıcı okul düşünen sınıflar. İstanbul: Evrim Yayınevi. Ulukök, Ş.; Sarı, U.; Özbek, G.; Çelik, H. (2012). Fen ve teknoloji öğretmen adaylarının yaratıcılık düzeylerinin demografik değişkenler açısından incelenmesi (Kırıkkale Üniversitesi örneği). Eğitim ve Öğretim Araştırmaları Dergisi, 1(3), 202-212. Tanıt, T. (2007). Eğitim yöneticilerinin değer tercihleri ile yaratıcılıkları arasındaki ilişkinin İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Tekindal, S.; Tekindal B. (2009). Eğitimde yaratıcılığı ölçme. Milli Eğitim Dergisi, 182(2), 106-121. Tezci, E.; Dikici, A. (2003). Yaratıcı düşünceyi geliştirme ve oluşturmacı öğretim tasarımı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 251-260. Yavuz (Yavuzer), H. S. (1989). Yaratıcılık. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Matbaası. Yasa, S.; Şahin, M. (2012). Resim-iş eğitimi öğrencilerinin öğretmenlik mesleğine yönelik özyeterlik algıları ve yaratıcılık düzeyleri. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi, 12, 67-76. Yenilmez, K.; Yolcu, B. (2007). Öğretmen davranışlarının yaratıcı düşünme becerilerinin gelişimine katkısı. Sosyal Bilimler Dergisi, 18. 95-105. Yıldız, V.; Özkal, N.; Çetingöz, D. (2003). Okul öncesi eğitimi alan ve almayan 7-8 yaş grubu çocuklarda yaratıcı potansiyelin değerlendirilmesi. Eğitim Araştırmaları Dergisi, 13(4), 129-137.