BÖLGE ve ÜRÜN TABANLI TARIM MALİYETİ Ekin KOTTAŞ ekinkottas@gmail.com Turgay ALTILAR altilar@itu.edu.tr İstanbul Teknik Üniversitesi TARBİL ÖZET Tarım kavramı ülkemiz ekonomisinin temel taşlarından birini oluşturmaktadır. Buna bağlı olarak ilgili bölgelerde gerçek değerlere oldukça yakın olan bir maliyet planı oluşturmak önemli bir problem olarak değerlendirilir. Bu çalışmada temel olarak alınan bölgesel değerlerle oluşturulan maliyet planının; son kullanıcı olan çiftçilere sunulduktan sonra, onlardan alınan geri dönüşlere bağlı olarak tekrar planlanarak tutarlılık seviyesi arttırılmış ürün ve bölge tabanlı maliyet planı elde etmek temel amaç olarak görülmüştür. Çalışma kapsamında Tarımsal İzleme ve Bilgi Sistemi (TARBİL) projesinin, Türkiye genelinde bulunan yer istasyonları ve bu yer istasyonları ile eşleştirilmiş olan parseller, bölgeler temel alınacaktır. Çalışmanın temel çıktısı çiftçilere yer istasyonları ile iletişime geçebilmeleri amacıyla verilen tablet bilgisayarlar üzerinden sunulduktan sonra aynı sistem üzerinden geri dönüş yapmaları beklenecektir. Geri dönüşleri yapılan bölge ve ürün maliyet değerleri eş zamanlı olarak güncellenerek çalışmanın planlanan çıktısına ulaşılacaktır. Anahtar Kelimeler: Maliye, tarımsal ürün, planlama, tarımsal bölge AGRICULTURAL OPERATING COST BASED on REGION AND PRODUCT ABSTRACT Agriculture is one the most important keystone of economical operations of our country. Preparing an agricultural cost planning based on agricultural regions and products is considered as an important goal. Firstly the system will produce a basic cost planning which is based on regions and agricultural products. These basic outputs will be presented to selected number of farmers all around the country. These farmers will be expected to update the presented output according to their region and agricultural operations. System will produce a new planning output based on these updated outputs. In this study; first set of agricultural regions will be selected according to agricultural parcels matching with ground stations of Agricultural Monitoring and Information System. Basic output will be represented via tablet computers to selected farmers and they will be expected send feedbacks as updated outputs via same system again. The planning system will reproduce the cost output simultaneously based on updated outputs. Keywords: Cost, planning, agricultural region, agricultural product 357
1. GİRİŞ Planlama süreci, tarımsal ekim faaliyetlerinin ilk ve en önemli aşamalarından biridir. Maksimum verim ve kar elde edebilmek için tutarlı bir planlama yapılabilmelidir. Tarımsal planlamanın tutarlılığı hususunda, planlamanın mümkün olduğunca çok sayıda alt başlıklara ayrılabilmesi ile örnek teşkil edecek maliyet verilerinin çokluğu ve doğruluğu en önemli ölçütler olarak ortaya çıkmaktadır (Kıral ve ark., 1999). Bu çalışmada da bu hassasiyete önem verilerek; çalışmanın planlaması ve ilerleyişi bu ölçütler üzerine oturtulmuştur. Tutarlı tarımsal planlama hususundaki ölçütleri detaylandıracak olursak; bunlardan biri planlamanın alt başlıklara bölünebilmesidir. Bir tarımsal ekim bu alt başlıklar olarak nitelendirebileceğimiz tarımsal faaliyetlerden oluşmaktadır. Öncelikle bu tarımsal faaliyetlerin net bir şekilde tanımlanması gerekmektedir. Sistemin ürün tabanlı olma özelliği bu aşamada devreye girmektedir. Tarımsal faaliyetleri bazı açılardan benzer olmakla beraber; her tarımsal ürün için farklı tarımsal faaliyet havuzları belirlenmiştir. Diğer ölçüt olarak ise örnek teşkil edecek maliyet verilerinin niteliği ve niceliği belirtilmişti. Net olarak tanımlanan tarımsal faaliyetlere ait maliyet verilerini nicelik olarak çoğaltabilmek için ilgili bölgede veri toplanabilecek parsellerin de iyi belirlenebilmesi gerekmektedir (Seçer ve ark., 2014). Sistemin bölge tabanlı olma özelliği ise bu aşamada devreye girmektedir. Bu ölçütler kapsamında TARBİL (Tarımsal Bilgi ve İzleme Sistemi) projesinin Türkiye genelinde kurmuş olduğu yer istasyonları ve bu istasyonlar ile eşleştirilen tarımsal parseller ile bu parsellerin sahipleri olan çiftçiler, önemli bir veri havuzu oluşturmaktadır. Tutarlılık hususunda yukarıda bahsedilen hassasiyete uygun bir şekilde elde edilen ilk çıktılar, yine bu tarımsal parseller aracılığıyla ulaşacağımız çiftçilerle paylaşılarak; her ekim dönemi içerisinde maliyet verileri üzerinde gerekli güncellemelerin yapılması planlanmaktadır. Güncellenmiş maliyet verileri bir sonraki ekim dönemi içinse temel alınacak veriler olacaktır. Bu şekilde kendi kendini geliştiren bir tarımsal maliyet planlama sistemi tasarlanmıştır. Sistem geliştirebilirlik açısından da analiz edilmiş olup; şu an için gerçekleme aşamasında olan fikirlere de uygun olarak tasarlanmıştır. 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1. Materyal Çalışma kapsamında; bölge olarak Çukurova bölgesi tercih edilmiştir. Bölge seçiminde bölgede yer alan tarımsal parsellerin sulanabilme kapasiteleri, iklim koşulları ve bölgede ekimi yapılan tarımsal ürünlerin çeşitliliği göz önüne alınmıştır. Ürün olarak ise seçilen bölgede ekonomik açıdan tercih edilen buğday, mısır, pamuk ve ayçiçeği bitkileri ön plana alınmıştır. Bu seçimler sistemin test edilmesi aşamasında büyük önem arz etmektedir. Sistem kullanılabilirlik açısından da düşünülerek gerekli çalışmalar yapıldıktan sonra bölge ve ürün kapsamı istenilen doğrultuda geliştirilebilecek şekilde tasarlanmıştır. Çalışma kapsamında çiftçilere sunulacak ilk maliyet verilerini belirlerken literatürde yer alan diğer çalışmalara ait veriler ön plana alınmıştır. Bu veriler; TARBİL projesine dahil olan bölgedeki çiftçilerden alınan veriler ile kontrol sürecine sokularak temel maliyet çıktılarına ulaşılmıştır. Sistem tutarlılık açısından incelendiğinde çiftçilere sunulacak maliyet çıktılarının önemi tartışılamaz; fakat bu çalışma kapsamında ana amaç bu sunulacak verilerin ürün ve bölge tabanlı olarak sistematize edilebilmesi olarak belirlenmiştir. 2.2. Yöntem Literatürde; tarımsal maliyet verilerini elde etmek için anket yöntemine başvurulmaktadır. Bu yöntem tutarlılık açısından kuşkular duyursa da tarımsal maliyet 358
konusunda kullanılabilecek en tutarlı yöntem olarak ön plana çıkmaktadır. Bu çalışma içerisinde de temel çıktıların oluşturulması sırasında geleneksel yöntemler tercih edilerek; literatürde yer alan maliyet verileri değerlendirilecektir. Daha sonra ise temel çıktılar direk olarak TARBİL bünyesindeki çiftçiler ile paylaşılarak; çiftçilerin maliyet verileri üzerinde kendi yaptıkları ekimler doğrultusunda güncellemeler yapmaları beklenecektir. Güncellenen veriler bir sonraki ekim dönemi için temel verileri oluşturacaktır. Bu şekilde geleneksel anket yönteminde yer alan; veri toplanması sırasında anketörün etkisi olarak nitelendirilen etki ortadan kaldırılarak sistemin tutarlılığını arttırmak amaçlanmıştır (Dönmez ve Aygören, 2011). Tarımsal maliyet hesaplaması konusunda ekimden hasada kadar olan tarımsal faaliyetlerden bahsetmiştik. Maliyet verilerinin her tarımsal faaliyet için ayrı olarak ele alınması gerekmektedir. Bunun yanında her faaliyet için üç ana başlık altında maliyet girdisi olacaktır. Bunlar ekipman maliyetleri, işçi maliyetleri ve sarf malzeme maliyetleridir. Toplamda belirli ürün için faaliyet sayısının üç katı kadar maliyet girdisi oluşacaktır. Bu toplamda bazı faaliyetler için bazı maliyet girdilerinin olmayabileceğini de göz önünde bulundurmalıyız. 3. BULGULAR Çalışma kapsamında; temel çıktılar ve sistemin kendi kendini geliştiren yapısıyla bu temel çıktılara bağlı olarak üretilen güncellenmiş çıktıları barındıran kapsamlı bir veri tabanı tasarlanmıştır. Bunun dışında bu verileri, son kullanıcılar olan çiftçilere o ekim döneminden önce planlamalarında kullanılabilmeleri ve ekim dönemi boyunca güncellemeleri için sunmak amacıyla bir kullanıcı ara yüzü tasarlanmıştır. Veri havuzlarının belirlenmesi hususunda; maliyet planlama sisteminin tutarlılığının mümkün olduğu kadar yüksek olması ana hedef olarak belirlenmiştir. Bu aşamada tutarlığı etkileyecek ölçütler de büyük önem arz etmektedir. Tutarlılığı etkileyen ölçütleri detaylandıracak olursak; sistemin ürün ve bölge tabanlı olma özelliklerinden bahsetmekteyiz. 3.1. Veri tabanı tasarımı Çalışma kapsamında oluşturulan veri tabanı; sistemin ürün ve bölgeye dayalı olma özellikleri göz önüne alınarak tasarlanmıştır. Tablo bağlantıları, sistemin çıktılarını tüm ekim bölgelerindeki her ürün için ayrı olarak gösterilebilecek şekilde yapılmıştır. Sistem geliştirebilirlik açısından da analiz edilmiş olup, veri tabanı tasarımı sırasında bu husus da göz önüne alınmıştır. Veri tabanı içerisinde 2010-2011 tarımsal ekim dönemi ve sonraki ekim dönemlerine ait bütün tarımsal maliyet verilerine yer verilmektedir. Her ekim dönemine ait veriler, bir diğer ekim dönemi için temel oluşturması amaçlanmıştır. 3.2. Ürün tabanlı sistem Tarımsal ürün ekimlerinde, bir ekim dönemi boyunca ekimden hasada kadar; çeşitli tarımsal faaliyetler yer almaktadır. Bu tarımsal faaliyetler üründen ürüne değişiklikler göstermektedir. Bu aşamada her bir tarımsal ürün için ekim dönemi boyunca yapılacak olan faaliyetlerin net bir şekilde tanımlanması gerekmektedir (Çakır, 2005). Tarımsal faaliyetler öncelikle; Hazırlık, Bakım ve Hasat-Harman olmak üzere üç ana başlık altında toplanmaktadır. 3.2.1. Buğday için tarımsal faaliyetler Sistemde buğday ürünü için Hazırlık ana başlığı altında; Birinci sürüm, İkinci sürüm, Üçüncü sürüm, Dördüncü sürüm, Beşinci sürüm ile Ekim ve gübreleme olmak üzere altı tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Bakım ana başlığı altında; Gübreleme ve İlaçlama olmak üzere 359
iki tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Hasat-Harman ana başlığı altında ise; Hasat ve harman ile Taşıma ve pazarlama olmak üzere iki tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Şekil 1. Buğday için tarımsal faaliyetler 3.2.2. Mısır için tarımsal faaliyetler Sistemde mısır ürünü için Hazırlık ana başlığı altında; Birinci sürüm, İkinci sürüm, Üçüncü sürüm, Dördüncü sürüm, Beşinci sürüm ile Ekim ve gübreleme olmak üzere altı tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Bakım ana başlığı altında; Çapalama, Gübreleme, İlaçlama ve Sulama olmak üzere dört tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Hasat-Harman ana başlığı altında ise; Hasat ve harman ile Taşıma ve pazarlama olmak üzere iki tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Şekil 2. Mısır için tarımsal faaliyetler 3.2.3. Pamuk için tarımsal faaliyetler Sistemde pamuk ürünü için Hazırlık ana başlığı altında; Birinci sürüm, İkinci sürüm, Üçüncü sürüm, Dördüncü sürüm, Beşinci sürüm, Altıncı sürüm, Yedinci sürüm, Sekizinci sürüm, Dokuzuncu sürüm ile Ekim ve gübreleme olarak on tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Bakım ana başlığı altında; Seyreltme, Çapalama, Boğaz doldurma, Gübreleme, 360
İlaçlama ve Sulama olmak üzere altı tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Hasat-Harman ana başlığı altında ise; Hasat ve harman ile Taşıma ve pazarlama olmak üzere iki tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Şekil 3. Pamuk için tarımsal faaliyetler 3.2.4 Ayçiçeği için tarımsal faaliyetler Sistemde ayçiçeği ürünü için Hazırlık ana başlığı altında; Birinci sürüm, İkinci sürüm, Üçüncü sürüm, Dördüncü sürüm ile Ekim ve gübreleme olmak üzere beş tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Bakım ana başlığı altında; Çapalama, Gübreleme ve İlaçlama olmak üzere üç tane tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Hasat-Harman ana başlığı altında ise; Hasat ve harman ile Taşıma ve pazarlama olmak üzere iki tarımsal faaliyet bulunmaktadır. Şekil 4. Ayçiçeği için tarımsal faaliyetler 361
3.3. Bölge tabanlı sistem Çalışma kapsamında; elde edilen maliyet çıktıları, TARBİL projesinin Türkiye genelindeki yer istasyonları ile eşleştirilen parsellerin sahipleri olan çiftçilere sunulacaktır. Gerekli güncellemeler yine bu çiftçilerden alınacak olan geri dönüşlere göre uygulanacaktır. Sistem, bölge tabanlı olma özelliğini belirlenen maliyet girdileri olan ekipman, işçi ve sarf malzeme maliyetlerinin her ekim bölgesi için farklılıklar göstermesiyle kazanmaktadır. 4. SONUÇLAR Çalışma kapsamında; her bölge ve ürün için ayrı ayrı yapılan tarımsal maliyet hesaplamalarının sistematik bir şekilde oluşturulması ve oluşturulduğu yıldan itibaren tüm ekim dönemleri için süregelen bir tarımsal maliyet hesaplama sistemi gerçeklemek amaçlanmıştır. Sistemin temelini oluşturan veri tabanı bölge ve ürün bazında tüm maliyet çıktılarının oluşturulması ve sunulmasına uygun olarak tasarlanmıştır. Her bir ürün için farklı tarımsal faaliyet listelerinin oluşturulmuş olması sisteme ürün tabanlı olma özelliğini kazandırmaktadır; Bu tarımsal faaliyetler için tanımlanan maliyet girdileri ekim bölgeleri arasında farklılıklar göstermektedir. Bu hususta yapılandırılan maliyet girdileri ile sistem bölge tabanlı olma özelliğini göstermektedir. Sistemin test aşamasında; Çukurova bölgesi ve bu bölgede ekimi tercih edilen buğday, mısır, pamuk ve ayçiçeği ürünleri ön plana alındı. Nitekim maliyet girdileri oluşturma üzerine yapılacak gerekli çalışma ile bu ürün ve bölge yelpazesi kolaylıkla büyütebilir. Tasarlanan sistem için yapılabilecek geliştirmeler göz önüne alındığında; TARBİL projesinin yer istasyonları ile eşleştiren parseller üzerinden giderek hesaplama sisteminin parsel tabanlı bir sisteme dönüştürülmesi mümkündür. Veri tabanı tasarımı sırasında bu husus da göz önüne alınarak bir tasarım gerçekleştirilmiştir. KAYNAKLAR Alemdar T., Seçer A., Demirdöğen A., Öztornacı B., Aykanat S., 2014, Çukurova Bölgesinde Başlıca Tarla Ürünlerinin Üretim Maliyetleri ve Pazarlama Yapıları, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, Yayın No:230, Ankara Çakır S., 2005, Adana İlinde Tarımsal Kuruluşların Tarımsal Üretim Maliyetleri Hesaplama Yöntemlerinin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dönmez D., Aygören E., ABD, AB ve Türkiye de Maliyet Hesaplama Yöntemleri, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, 2011, Ankara Kıral T., Kasnakoğlu, H., Tatlıdil, F., Fidan, H., Gündoğmuş, E., 1999, Tarımsal Ürünler için Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Yayın No:37, Ankara. 362