Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli Baðlantý Olanaklarýnýn Deðerlendirilmesinde Çözümlemeli Bir Yaklaþým

Ekoloji 18, 70, 57-66 (2009) ARAÞTIRMA NOTU Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli Baðlantý Olanaklarýnýn Deðerlendirilmesinde Çözümlemeli Bir Yaklaþým Cengiz USLU*, Mehmet Faruk ALTUNKASA, Onur BOYACIGÝL, Nurgül KONAKLI Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Peyzaj Mimarlýðý Bölümü, Adana-TÜRKÝYE *Corresponding author: cuslu@cu.edu.tr Özet Bisiklet kullanýmýnýn faydalarý bir spor aracý olarak beden saðlýðýna yaptýðý katkýnýn yanýnda, bir ulaþým aracý olarak ucuz, erinçli, çevreyi kirletmeyen bir yolculuk yapýlmasýný saðlamasý ve diðer ulaþým araçlarýna göre daha düþük maliyet gerektirmesi olarak sýralanabilir. Çalýþmada, Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alaný kapsamýndaki 4 güzergahýn bisiklet kullanýmýna uygunluðunun ortaya konulmasý amaçlanmýþtýr. Bu baðlamda güzergahlar uygunluk düzeylerini belirleyen 14 ölçüt açýsýndan deðerlendirilmiþtir. Deðerlendirme sonuçlarýna göre toplam uzunluðu 34,2 km olan güzergahlarýn toplam uygunluk deðerleri 58-23 arasýnda (bir güzergahýn alabileceði en yüksek deðer 90'dýr) deðiþmektedir. Uygunluk düzeyini kýsýtlayan ölçütler aðýrlýklý olarak güzergahlarý kesen bulvar, cadde ve sokaklarýn fazlalýðý, yüksek motorlu araç yoðunluðu, güzergah üzerinde ve çevresindeki rekreasyon olanaklarýnýn yetersizliði ve özel mülkiyet sayýsýnýn çokluðunun yaratacaðý kamulaþtýrma güçlüðü olarak belirlenmiþtir. Anahtar Kelimeler: Aðýrlýklandýrýlmýþ ölçütler yöntemi, bisikletli baðlantý. An Analytical Approach to Evaluating Bicycle Network Possibility in the Upper Northwest Urban Development Area of Adana Abstract Advantages of bicycle riding, as a sport tool, in addition to making a contribution to human health, can be ranked as providing provides easier, cheap, comfortable travelling in a non-polluted environment and requiring lower cost than other transportation modes. In this research it was aimed to evaluate the suitability of 4 routes for bicycle riding in the Upper Northwest Urban Development Area of Adana. In this context, routes were evaluated in terms of 14 criteria that determine level of service. According to evaluation results, level of service of routes, total length is 34,2 km, changed between 58 to 23 (the highest score of one route is 90). Criterion that limit level of service, was determined as excess of boulevards, avenues and streets that intersect routes, intensity of motor vehicle, deficiency of recreation possibilities on and around of routes, and difficulties of expropriation of density of private properties. Keywords: Bicycle network, weighted criteria method. Uslu C, Altunkasa F, Boyacýgil O, Konaklý N (2009) Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli Baðlantý Olanaklarýnýn Deðerlendirilmesinde Çözümlemeli Bir Yaklaþým. Ekoloji 18, 70, 57-66. GÝRÝÞ Bisiklet kullanýmý rekreasyon etkinlikleri içerisinde önemli bir yer tutmaktadýr. Bir spor aracý olarak beden saðlýðýna yaptýðý katkýnýn yaný sýra, çýkýþ ile ulaþmak istenen yer arasýnda daha kolay ve ucuz, erinçli, çevreyi kirletmeyen bir yolculuk yapýlmasýný saðlamaktadýr. Ayrýca, bisiklet yollarýnýn maliyeti, motorlu araç yollarý ve yaya kaldýrýmlarýna göre daha düþüktür. Bu nedenlerle, yeryüzü biçimi ve iklim koþullarýnýn uygun olduðu kentlerde bisiklet kullanýmý önemli bir spor ve rekreasyon eylemi olmanýn yaný sýra, kent içi ulaþýmda da aðýrlýðýný giderek arttýrmaktadýr. 1950'li yýllardan sonra daha hýzlý büyüme eðiliminde olan Adana'da son 15 yýldaki yapýlaþmalar Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda (KBÜKGA) yoðunlaþmýþtýr. 2010 yýlý projeksiyonlarýna göre 20.000 hektara ulaþacak kentsel alandaki nüfusun 2.260.000 olmasý beklenmektedir. Bu nüfusun yaklaþýk %44'ü, 2.300 hektar yerleþim alanýna sahip KBÜKGA'da yaþayacaktýr (Anonymous 1992, Zarifoðlu 1998). KBÜKGA, rekreasyon eylemleri için önemli gizilgüce sahiptir. Doðal peyzaj unsurlarý ve görsel nitelikçe çeþitlilik sunmaktadýr. Ýklim koþullarý kentin diðer kesimlerine göre daha uygundur. Çünkü, denizden yüksekliði ortalama 25 m olan kent özeðinden ortalama 100 m daha yüksekte ve Geliþ: 25.05.2007 / Kabul: 15.10.2007 No: 70, 2009 57

Ekoloji Seyhan baraj gölüne çok yakýn konumdadýr. Topografik yapýda düþük eðimler (%2-6) yaygýndýr. Orta eðimli (%6-12) alanlarýn çoðunluðu iklim koþullarý açýsýndan uygun yön olan güney-güneybatý bakýlýdýr. Bu özellikler KBÜKGA'nýn iklimsel gönenç koþullarýný iyileþtirmekte ve baþta bisiklet kullanýmý olmak üzere, dýþ mekan rekreasyon eylemlerine yýl boyu katýlým süresini arttýrmaktadýr (Altunkasa ve Yücel 1998). Gelecekte kent nüfusunun çoðunluðunun KBÜKGA'da yaþayacaðý göz önüne alýnýrsa, rekreasyon eylemlerinde yararlanýlan kaynaklarýn akýlcý kullanýmýna yönelik planlamalar zorunludur. Bu planlamalar içinde bisikletli baðlantýlar önemli bir yer tutmaktadýr. Çünkü KBÜKGA'da konut ve eðitim alanlarýnýn yoðunlukta olmasý, bisikletli baðlantý açýsýndan hem önemli bir üstünlük, hem de gerekliliktir. Ancak, KBÜKGA'nýn kentsel dokusu incelendiðinde, tüm yerleþim alanýnýn bisikletli ulaþým aðý ile donatýlmasý uygulamada kolay deðildir. Bunun yapýlabilmesi, varolan ulaþým dizgesinde önemli deðiþiklikleri, yeni altyapý yatýrýmlarýný ve kamulaþtýrmalarý zorunlu kýlacaktýr. Kuþkusuz, bunun maliyeti de yüksek olacaktýr. Bu nedenle, bisiklet güzergahý olabilecek seçenekler arasýndan en uygunlarýnýn saptanmasý gerekmektedir. Bu baðlamda çalýþmanýn amacý, KBÜKGA'da rekreasyon etkinliklerine çok yönlü katký saðlayabilecek güzergahlarýn, bisiklet yolu olabilirlik ölçütlerine uygunluklarýný ortaya koymak ve bu doðrultuda tasar önerileri geliþtirmektir. MATERYAL VE METOT Araþtýrma, Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alaný genelinde yürütülmekle birlikte, bisiklet yolu olarak kullanýlabilirlik deðerlendirmesi için önce bu amaca uygun tüm seçeneklerin ortaya konulmasý gerekmiþtir. Bisiklet yolu seçeneklerinin belirlenmesinde Adana Anakent Belediyesi Ýmar ve Fen Ýþleri Daire Baþkanlýklarý uzmanlarýnýn görüþ ve önerileri göz önünde tutulmuþtur. Buna göre, KBÜKGA'da bulunan anayollarýn bir bölümü fiziksel koþullar, güvenlik ve yatýrým maliyetleri açýsýndan düzenli bir bisiklet yolu tesis etmeye uygun olmadýðýndan deðerlendirme dýþýnda býrakýlmýþtýr. Seçenek olabilecek anayollarýn bazýlarý (özellikle dört anayol) koþullarýn yetersizliðine karþýn bisiklet kullanýcýlarýnca yýl boyu kullanýlmaktadýr (Þekil 1). Belediyenin bisiklet yolu tasarlama kararlarýna Uslu ve ark. katký saðlayabilmek için, halkýn bu amaçla kullandýðý dört anayolun bisiklet kullanabilirlik düzeylerinin ve kullanýcýlarýn bu anayollarý yeðleme nedenlerinin araþtýrýlmasýnda görüþ birliðine varýlmýþtýr. Bu anayollar aþaðýda tanýmlanmýþtýr: Seçenek 1. Turgut Özal Anayolu: Alaný doðubatý yönünde ikiye bölmektedir. Her iki yanýnda çok katlý yapýlar baþattýr. Ýlk ve orta öðretim kurumlarý çoðunlukla bu güzergah çevresinde yer almaktadýr. Araç ve yaya dolaþýmý gün boyu yoðundur. Güzergah yaklaþýk 6,5 km'dir. Seçenek 2. Alparslan Türkeþ Anayolu-Kurttepe Yolu: Alaný kuzey-güney yönünde ikiye bölmektedir. Eðitim kurumlarýnýn yoðunlaþtýðý yörede Turgut Özal Anayolu ile kesiþmektedir. Doruk saatlerde araç ve yaya dolaþýmý daha yoðundur. Güzergah yaklaþýk 5,3 km'dir. Seçenek 3. Adnan Menderes Anayolu-Adnan Kahveci Anayolu: Seyhan baraj gölü kýyýsýný izleyen ve daha çok rekreasyon amaçlý kullanýlan güzergahtýr. Her iki ucu Turgut Özal anayolu ile baðlantýlýdýr. Araç ve yaya yoðunluðu hafta sonlarý çok yüksektir. Güzergah yaklaþýk 12,2 km'dir. Seçenek 4. Mavi Bulvar-Dr. Sadýk Ahmet Anayolu: Mavi Bulvar bölümü (7,3 km) görsel ve iklimsel açýdan yakýn çevresinde iyileþtirici etkisi olan ana sulama kanalý kýyýsýný izlemektedir. Bu bölümde araç ve yaya yoðunluðu daha yüksektir. Diðer üç güzergah ile de baðlantýlýdýr. Güzergah yaklaþýk 10,2 km'dir. Güzergahlarýn deðerlendirme ölçütleri ile baðlantýlý özelliklerinin belirlenmesinde 2003 yýlý uydu görüntüleri, 1/25 000 ölçekli topografik haritalar, 1/5 000 ölçekli Adana Nazým Ýmar Planý, 1/1 000 ölçekli güncel durum haritalarý ve uygulama imar planlarý, konu ve alan ile ilgili kaynaklar kullanýlmýþtýr. Yol ve dolaþým koþullarý ile ilgili ayrýntýlar GPS (coðrafi yer belirleme aygýtý), dizüstü bilgisayar ve sayýsal görüntü alýcýsý ile yerinde saptanmýþtýr. Güzergah deðerlendirmede yurt dýþýnda geliþtirilen yöntemlerde kullanýlan ölçütler genelde çakýþmakta, ayrýmlar güzergah koþullarýna göre her ölçüt için atanan sayýsal deðerlerde görülmektedir. Araþtýrmada, söz konusu yöntemlerde kullanýlan tüm ölçütlerin kullanýlmasýna çalýþýlmýþ, deðer atama ve hesaplamada Gold (1980) tarafýndan Santa Barbara kenti (ABD) örneðinde açýklanan yöntem geliþtirilerek yeni bir deðerlendirme dizgesi oluþturulmuþtur. 58 No: 70, 2009

Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli... Ekoloji Þekil 1. Güzergah seçeneklerinin araþtýrma alaný içindeki konumlarý. Santa Barbara kentinde uygulanan yöntemde 12 ölçüt kullanýlmýþtýr. Araþtýrmada ise, Adana kentinin ulaþým koþullarý yanýnda; Holmes ve ark. (1994), Anonymous (2001), Meenar (2001), Boulter ve Dorrestyn (2003), Durham (2003) tarafýndan deðiþik kentlerde benzer amaçla yapýlan çalýþmalarda kullanýlan deðerlendirme ölçütleri de taranarak ölçüt sayýsý 14'e yükseltilmiþtir. Santa Barbara'da kullanýlan 12 ölçüte özü ayný kalmak koþuluyla biçim deðiþiklikleri ile araþtýrmada da yer verilmiþtir. Santa Barbara'da kullanýlmayýp, diðer çalýþmalarda deðerlendirilen "yol ya da güzergah geniþliði" ve "motorlu araç yoðunluðu" önemli iki ölçüt olarak eklenmiþtir. Çalýþmada kentiçi yollarda hýz sýnýrý ayný olduðundan, "hýz" uygunluk belirleyici bir ölçüt olarak göz önüne alýnmamýþtýr. Yöntemin ilk aþamasý, deðerlendirme ölçütlerini tanýmlayan koþullarýn araþtýrma alanýndaki durumlarýnýn belirlenmesidir. Belirlenen koþullarýn görselleþtirilmesinde KBÜKGA'nýn sayýsal haritasý altlýk olarak kullanýlmýþtýr. Koþullarý tanýmlayan doðal özellikler, kentsel alan kullanýmlarý, nüfus özellikleri, rekreasyon deðerlendirme olanaklarý, yeþil alanlar, ulaþým vb. veriler bilgisayar ortamýnda bu harita üzerine iþlenmiþtir. Böylece, seçeneklerin bisiklet yolu olabilirlik yeteneklerini belirlemede kullanýlan veri bireþim haritasý elde edilmiþtir. Ýkinci aþamada, deðerlendirme ölçütlerine farklý koþullar için belirli sayýsal deðerler atanarak oluþturulan deðerleme dizgesi seçeneklere uygulanmýþtýr. Deðerlendirmeler Tablo. 1'de içeriði verilen 14 ölçüt kümesine göre yapýlmýþtýr. 12 ölçüt kümesinin kullanýldýðý "Santa Barbara" uygulamasýnda bisiklet yolu olabilirlik düzeyine göre ölçüt kümelerinin her koþuluna 1-6 arasýnda deðerler verilmiþtir. Araþtýrmada verilen deðerler ise, +3 ile -3 arasýnda deðiþmektedir. Deðerlerdeki deðiþikliðin amacý, olumlu ve olumsuz etkenler arasýndaki ayrýmýn belirginleþtirilmesidir. Yöntemin uygulanmasýndaki bir diðer ayrým, deðerlendirme ölçütlerinin önem düzeylerinin deðiþebileceði göz önüne alýnarak her ölçüt için 1 ile 3 arasýnda katsayýlar belirlenmesidir. Katsayýlar, No: 70, 2009 59

Uslu ve ark. Ekoloji Tablo 1. Deðerlendirmede kullanýlan ölçütler, katsayýlarý ve özellik puanlarý. karþýlýklý görüþme yoluyla 10 fiziksel tasarlama uzmaný, 10 karar verici (yerel yönetim yetkilileri) ve 10 usta bisiklet kullanýcýsý tarafýndan verilmiþtir. 60 Tasarlama sürecindeki bu üç eylemci kümesinin amaç ve hedefleri ve kararlardan doðrudan etkilenecek olan halkýn bu sürece katýlýmý ilkesi göz No: 70, 2009

Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli... Ekoloji önüne alýnarak fiziksel tasarlama uzmanlarýnýn verdiði katsayýlar 3, bisiklet kullanýcýlarýnýn verdiði katsayýlar 2, karar vericilerin verdiði katsayýlar 1 aðýrlýk deðeri ile çarpýlmýþtýr. Her ölçüt için elde edilen tüm deðerler toplanmýþ ve bunlarýn aðýrlýklý aritmetik ortalamalarý hesaplanmýþtýr. Aðýrlýklý aritmetik ortalama sonuçlarý, her ölçütün 1 ile 3 arasýnda deðiþen aðýrlýk katsayýsýný belirlemiþtir. Aðýrlýk katsayýlarý, veri haritasýndan belirlenen deðerler ile çarpýlarak her ölçüt için aðýrlýklý deðerler elde edilmiþtir. Bu hesaplamalara göre seçeneklerin her birinin ulaþabileceði en yüksek uygunluk (bisiklet yolu olabilirlik) deðeri 90'dýr. Çalýþmada, bu deðere en çok yaklaþan seçenek, tasarlama ölçütlerini karþýlama yeteneði en yüksek seçenek olarak deðerlendirilmiþtir. BULGULAR Bisiklet yolu olarak kullanýlabilirlik deðerlendirmesinde güzergah seçeneklerinin her ölçüt için aldýklarý uygunluk, aðýrlýklý uygunluk, toplam uygunluk deðerleri ile uygunluk oran ve sýralamasý Tablo 2'de verilmiþtir. Tablo 2'deki bulgular ve alan gözlemleri dikkate alýnarak güzergahlarýn bisiklet yolu olarak kullanýlmaya uygunluk ve bunun kýsýtlayýcýlarý açýsýndan yorumlandýðýnda aþaðýdaki sonuçlara ulaþýlabilir: *Deðerlendirme sonuçlarýna göre seçeneklerin toplam uygunluk deðerleri arasýndaki farklýlýk çok belirgindir. 3. Seçenek olan Adnan Menderes ve bu anayolu Turgut Özal Anayoluna baðlayan Adnan Kahveci Anayollarý bütününün uygunluk deðeri 58'tür (alýnabilecek en yüksek deðerin %64'ü). Bu seçenek tüm deðerlendirme ölçütlerinden olumlu (+) deðer almakla birlikte bisiklet yolu olarak kullanýlabilirliði kýsýtlayýcý bazý özellikler içermektedir: **Güzergah çevresinin bisiklet eylemlerinden kaynaklanabilecek doðrudan ve dolaylý etkilere duyarlýlýk düzeyi diðer güzergahlardan daha yüksektir. Özellikle güzergahýn batý kesiminde doðallýðýný bir ölçüde koruyabilmiþ yaþam ortamlarýnýn varlýðý, bunlarý olumsuz etkilerden arýndýrmaya odaklanacak bir tasar ve uygulama sürecini zorunlu kýlmaktadýr. **Yol geniþliði bu seçenekte daha düþüktür. Güzergahýn Seyhan baraj gölü kýyýsýný izlemesi, anayolun kýyýya yakýn yanýnda ayrý bir bisiklet yolu ya da þeridi düzenlemeyi güçleþtirmektedir. Yolun bu yanýnda yaya kaldýrýmýndan hemen sonra dik eðimle göl yüzeyine inildiðinden kaldýrýmýn geniþletilmesi kýyý boyunca bir dayanma duvarýnýn yapýmýný gerektirecektir. Böyle bir uygulama aþýrý bir maliyet yükleyebilecektir. Yolun diðer yanýnda yeterli geniþlikte kullaným alaný bulunmakla birlikte güzergahýn bazý bölümlerinde yolun hemen kýyýsýndan yükselen yamaçlarda geniþletme amaçlý kazý çalýþmalarýna gereksinim duyulabilir. Bu tür bir uygulamanýn maliyeti kýyý boyunca yapýlacak bir dayanma duvarýndan çok daha düþük olacaktýr. Güzergah çevresindeki eðimli alanlarýn genelde kamu mülkiyetinde oluþu, kazý, dolgu, yol geniþletme gibi etkinlikler için bir kolaylýktýr. **Güzergahýn Karslý köyüne dek doðu kesiminde düz ve düze yakýn eðimler baþattýr. Karslý köyünden sonra sýk aralýklarla yinelenen sýrt ve koyaklar ardý ardýna bisiklet kullanýmýný kýsýtlayabilecek düzeyde (ortalama %10) düþey eðimler oluþturmuþtur. Ancak, anayoldan yer yer ayrýlan bir bisiklet yolu düzenlenmesine gerek duyulabilecek bu özellikte bölümler toplam güzergah uzunluðunun %10'unu aþmamaktadýr. *Mavi Bulvar ve Dr. Sadýk Ahmet Anayolunu içeren 4. seçenek 40 uygunluk deðeri ile ikinci sýrada yer almýþtýr. Bu seçenek de bazý konularda olumsuzluk sergilemektedir: **Güzergahýn doðu-batý yönlü Mavi Bulvar bölümü çalýþma alaný ile kentin güneyi arasýndaki kuzey-güney yönlü tüm baðlantýlarý karþýladýðýndan bisikletli dolaþým güvenliðini kýsýtlayan ve denetleme gerektiren çok sayýda kesiþme noktasý ya da kavþak içermektedir. **Mavi Bulvar bölümünde anayolun orta kaldýrýmý iþlevini gören ana sulama kanalý yýlýn 7-8 ayýný kapsayan sulama dönemindeki su yüzeyiyle yolun görsel ve mikroklimatik peyzaj niteliðini yükselten bir unsurdur. Mavi Bulvar, sulama kanalýnýn iki yanýndaki setlerin üzerinde oluþturulmuþtur. Yol geniþliðinin belirlenmesinde sulama kanalý kamulaþtýrma sýnýrý temel alýnarak ek kamulaþtýrmadan kaçýnýlmýþ, tasar geniþliði 30 m öngörülmüþtür. Bu nedenle bugünkü durumuyla güzergahýn Mavi Bulvar bölümünde ayrý bir bisiklet yolu yapýlmasý, güzergah çevresinde özel iyeliðin (konut ve arsa) baþat olmasý ve kamulaþtýrma zorluðu da göz önüne alýndýðýnda çok güçtür. Buna karþýn motorlu araç þeritlerinden ayrý, yolun tek ya da her iki yanýnda bisiklet þeridi düzenlemeye uygun yapýdadýr. **Güzergahýn 50 m geniþlikte ve yaya kaldýrýmý No: 70, 2009 61

Ekoloji Uslu ve ark. Tablo 2. Seçeneklerin bisiklet yolu deðerlendirme ölçütlerine uygunluklarý. düzenlenmemiþ olan Dr. Sadýk Ahmet Anayolu bölümü Mavi Bulvar bölümüne göre daha az sayýda kesiþme noktasý içermektedir, motorlu araç yoðunluðu daha düþüktür ve özellikle doðu kýyýsýnda ayrý bir bisiklet yolu düzenlemeye uygundur. Bu bölümün bisiklet kullanýmýna olumsuz etki yapabilecek en belirgin özelliði yol ekseni boyunca %0,5-4 arasýnda deðiþen sürekli bir eðimdir. Ancak %4 eðimli bölümlerin kýsa aralýklarda ve az sayýda oluþu kullaným güçlüðünü yeðni kýlmaktadýr. **Güzergahýn her iki bölümünde de rekreasyon alan ve olanaklarý yetersizdir. Güzergah uzunluðu 7,3 km olan Mavi Bulvar kýyýsýnda toplam 4 dekar büyüklüðünde iki çocuk oyun alaný, 2,9 km olan Dr. Sadýk Ahmet Anayolu kýyýsýnda ise toplam 12 dekar büyüklüðünde 1 piknik alaný ve 1 park bulunmaktadýr. Bunlarýn dýþýnda imar planýnda öngörülen ve güzergah ile dolaylý baðlantýsý olan çok sayýda park ve çocuk oyun alaný, ilköðretim okullarý ve liseler, Dr. Sadýk Ahmet Anayolu yakýnýnda konumlanan alýþ-veriþ merkezi ve bisiklet kullanýmýna uygun düzenli yeþil alanlarý olan toplukonut alanlarý kullanýcýlar için çekim öðesi olabilecek özelliktedir. *30 uygunluk deðeri (alýnabilecek en yüksek deðerin %33'ü) ile 3. sýrada yer alan Turgut Özal güzergahý kullanýcýya yönelik ölçütleri karþýlamakla birlikte motorlu araç ve yapý yoðunluðunun yüksek 62 oluþu, çok sayýda ana kavþak içermesi, güzergahla doðrudan iliþkili rekreasyon alanlarýnýn (parklar ve oyun alanlarý) yetersizliði gibi olumsuz özellikler taþýmaktadýr. Ayrýca, güzergahýn doðu ve batý bölümlerinde kýsa aralýkta da olsa eðimin %4-5'e ulaþmasý bisiklet kullanýmýný güçleþtirebilecektir. Bu olumsuzluklara karþýn güzergahýn sergilediði önemli üstünlükler de bulunmaktadýr: **Turgut Özal Anayolu KBÜKGA'daki araç ve yolcu yükünün ana taþýyýcýsýdýr. Alaný doðu-batý yönünde boydan boya ikiye böldüðünden tüm mahallelerden araç ve yolcu almaktadýr. Bu nedenle bisiklet kullanýcý gizilgücü diðer seçeneklerden yüksektir. **Güzergahla doðrudan baðlantýlý rekreasyon alan ve olanaklarý kýsýtlý olmakla birlikte çok sayýda ilköðretim okulu ve lise, bazý kamu kuruluþlarý, büyük alýþ-veriþ yerleri ile doðrudan, iç kesimlerdeki eylemli yeþil alanlarla dolaylý baðlantýlý oluþu, kullanýcýlarýn bu seçeneði yeðleme nedeni olabilecektir. **Anayoldaki yaya kaldýrýmlarý yeterli geniþlikte olmakla birlikte, yayalarýn günboyu yoðunluðu ve komþu alanlarda özel iyeliðin (konut, iþyeri) baþat olmasý baðýmsýz bir bisiklet yolu yapýmýný güçleþtirecektir. Buna karþýn motorlu araç þeritlerinden ayrý, yolun tek ya da her iki yanýnda bisiklet þeritleri kolaylýkla oluþturulabilir. Diðer yandan güzergah boyunca anayoldan ayrýlarak 50- No: 70, 2009

Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli... Ekoloji 100 m içerden ayný doðrultuyu izledikten sonra yine anayola baðlanan bisiklet kullanýmýna uygun çok sayýda arayol bulunmaktadýr. Eðimin arttýðý ya da komþu kullanýmlarýn bisiklet kullanýmýný kýsýtladýðý anayol bölümlerinde bisiklet güzergahý bu arayollara kaydýrýlabilir. Park ve oyun alanlarýnýn genelde bu arayollara komþu olmasý böyle bir düzenlemenin yararýný artýrabilecektir. **Yapýmý süren hafif raylý sistemin KBÜKGA'daki dört duraðýndan ikisinin (Hastane ve Anadolu Lisesi duraklarý) Turgut Özal Anayolu üzerinde oluþu, yolcu aktarýmýnda bisiklet kullanýmýný artýrabilecek bir etmendir. Halký bisiklet kullanýmýna yöneltebilmek için bu duraklarda güvenlikli bisiklet durguluklarýnýn (parklarýnýn) tasarlanmasý önem taþýmaktadýr. *23 uygunluk deðeri (en yüksek deðerin %26'sý) ile son sýrayý alan Alparslan Türkeþ Anayolu - Kurttepe Yolu, deðerlendirme ölçütlerini karþýlama yeteneði açýsýndan Turgut Özal Anayolu ile benzer özelliktedir. Deðiþiklik güzergahýn Kurttepe Yolu bölümünde daha belirgindir: **Kurttepe yolu, güzergahýn Anadolu Lisesi kavþaðý ile Adnan Menderes Anayolu baðlantýsý arasýndaki bölümünü oluþturmaktadýr. Yolun kuzeydeki yerleþim alanlarýna dek üstyapýsý büyük ölçüde tamamlanmýþtýr. Orta ve yaya kaldýrýmý yapým çalýþmalarý sürmektedir. Kuzeye gidildikçe çok katlý yapý yoðunluðu azalmakta, bahçeli konutlar yoðunluk kazanmaktadýr. Bu bölümde görsel nitelik alanýn deðerini artýrmakla birlikte yol ekseninde kýsa aralýkta iniþ çýkýþlarla yinelenen yatay ve düþey kývrýmlar bisiklet kullanýmýný güçleþtirebilecektir. Eðimli bölümlerde güzergahýn eþyükselti eðrilerine koþut geçirilmesi, eðimi izin verilen düzeye çeken bir çözüm olabilir. Böyle bir düzenleme ile bazý bölümlerde bisiklet güzergahý anayoldan sapabilecektir. Konuya maliyet açýsýndan bakýldýðýnda, anayoldan ayrýlan bir bisiklet yolu düzenlenmesine gerek duyulacak bölümler toplam güzergah uzunluðunun %5'ini aþmayacaðýndan büyük bir maliyet artýþý oluþmayacaktýr. **Güzergahýn güneydeki bölümü olan Alparslan Türkeþ Anayolu ise motorlu araç ve yapý yoðunluðunun yüksek oluþu, çok sayýda kesiþme noktasý içermesi, güzergahla doðrudan iliþkili rekreasyon alanlarýnýn (parklar ve oyun alanlarý) yetersizliði gibi olumsuz özellikler taþýmaktadýr. Hafif raylý sistemin alandaki dört duraðýnýn diðer ikisi (Huzurevi ve Mavi Bulvar duraklarý) bu güzergah üzerinde bulunmaktadýr. Hafif raylý sistem kullanýma açýldýðýnda yolcu aktarýmýný saðlayacak diðer toplutaþým araçlarý özellikle doruk saatlerde araç yükünü önemli düzeyde artýrabilecektir. Motorlu araç yoðunluðu bisiklet kullanýmýný destekleyecek alan ve olanaklarýn (bisiklet yollarý ya da þeritleri, güvenli park yerleri) saðlanmasýyla azaltýlabilir. Varolan yaya kaldýrýmlarýnýn geniþliði, günboyu yaya yoðunluðu ve komþu alanlarda özel mülkiyetin (konut, iþyeri) baþat olmasý baðýmsýz bisiklet yolu yapýmýný güçleþtirmekle birlikte motorlu araç þeritlerinden ayrý, tek ya da her iki yanýnda bisiklet þeritleri bu anayolda da kolaylýkla oluþturulabilir. Araþtýrmada uygulanan deðerlendirme dizgesi ile Santa Barbara kentinde uygulanan deðerlendirme dizgesi arasýnda oluþabilecek deðiþiklikleri belirlemek amacýyla Santa Barbara yöntemi KBÜKGA'daki 4 güzergaha uygulanmýþ ve Tablo 3'de verilen bulgulara ulaþýlmýþtýr. Tablo 3'de, Santa Barbara'da kullanýlmamasýna karþýn güzergah geniþliði ve motorlu araç yoðunluðu ölçütlerine de yer verilmiþtir. Ýki yöntemden elde edilen sonuçlar incelendiðinde aþaðýdaki karþýlaþtýrmalara ulaþmak mümkündür. - Her iki yöntemde de güzergahlarýn uygunluk sýralamalarý aynýdýr. Santa Barbara yönteminde seçeneklerin toplam uygunluk deðerlerinin tam puana oranlarý arasýndaki farklýlýk, araþtýrma yöntemine göre azdýr. Santa Barbara yöntemine göre en yüksek ile en düþük uygunluk deðerlerine sahip güzergahlar arasýndaki fark 15 iken; araþtýrma yönteminde bu fark 35 olmuþtur. Benzer biçimde Santa Barbara yönteminde bisiklet kullanýmýna en az uygun olan 2. güzergahýn toplam uygunluk deðeri, alýnabilecek en yüksek deðerin yaklaþýk %67'sidir (56/84). Bu oran en uygun olan 3. güzergah için %85'dir. Araþtýrma yönteminde uygulandýðý gibi bisiklet kullanýmý açýsýndan olumsuz özellikler eksi deðer aldýðýnda bu oranlar, 2. güzergah için %25 (23/90), 3. güzergah için yaklaþýk %64'e (58/90) azalmaktadýr. TARTIÞMA VE SONUÇ Araþtýrmada taranan tüm çalýþmalarda, incelenen yollarýn veya güzergahlarýn bisiklet kullanýmýna uygunluk düzeyleri "+" deðerler (puan) verilerek deðerlendirilmiþtir. Oysa herhangi bir yolun boyuna eðim, yol geniþliði, yüzey özelliði gibi No: 70, 2009 63

Ekoloji Uslu ve ark. Tablo 3. Santa Barbara'daki araþtýrmada uygulanan deðerleme dizgesine göre adana KBÜKGA'ndaki güzergahlarýn bisiklet kullanýmýna uygunluk düzeyleri. deðerlendirme ölçütlerini karþýlayamamasý, bu yolun bisiklet kullanýmýna uygunluðunu en düþük düzeye indirgeyebilmektedir. Belirtilen çalýþmalarda incelenen yollarýn ülkesel ölçün ve ölçütlerin alt sýnýrýný karþýlýyor olmasý, yalnýzca bisiklet kullaným yeteneðine göre uygun olmayandan en uyguna dek uzanan bir "+" deðerli puanlama dizgesini yeterli kýlabilir. Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda (KBÜKGA) ise yollarýn önemli bir bölümünde alt ve üstyapý niteliði, yatay ve düþey kurblar, yüzey kaplama niteliði vb. ulusal ölçün ve ölçütleri yeterince karþýlamamaktadýr. Bisiklet kullanýmýna uygunluk deðerlendirmesinde bu özelliklerdeki aþýrý olumsuzluklarýn toplam uygunluk deðerine tam olarak yansýtýlmasý için "+"dan "-"ye uzanan bir deðerleme dizgesi gerekli görülmüþtür. Durham (2003) tarafýndan Bozeman kentinde (ABD) yürütülen çalýþma dýþýndaki diðer çalýþmalarda, bisiklet kullanýmýna uygunluk deðerlemesinde kullanýlan ölçütlerin tümü eþdeðer alýnmýþtýr. Oysa uygunluk deðerlemesinde belirleyici olan ölçütlerin eþdeðer aðýrlýkta 64 tutulmasý, yollar arasýnda nesnel bir karþýlaþtýrma yapýlmasýný kýsýtlayabilmektedir. Örneðin; yolun boyuna eðimi, yol geniþliði, motorlu araç yoðunluðu, alt ve üstyapý gibi özelliklerin aðýrlýðýnýn görsel nitelik, kullanýcý bileþimi gibi özelliklerin aðýrlýðý ile eþdeðer tutulmasý toplam uygunluk düzeyinde yanýltýcý sonuçlar ortaya çýkarabilecektir. Durham (2003) ise, benzer yaklaþýmla ölçütlerin aðýrlýklý deðerlerini 1-5 arasýnda deðiþen katsayýlarla hesaplamýþtýr. Bu çalýþmada katsayýlar, kentin bisiklet danýþma kurulu üyelerince atanmýþtýr. Üyelerin her ölçüt için 1'den 5'e dek atadýðý deðerlerin ortalamasý, ilgili ölçütün aðýrlýk katsayýsýný ortaya çýkarmýþtýr. KBÜKGA çalýþmasýnda, kentte böyle bir kurulun bulunmamasý yanýnda, tasarlama sürecine paydaþlarýn katýlýmý ilkesi temel alýnarak üç eylemci kitlesinin görüþleri belirleyici kýlýnmýþtýr. Santa Barbara kentinde uygulanan deðerlendirme dizgesi Güzergahlarýn uygunluk deðerleri arasýndaki farklýlýklarýn düþük olmasý, karar verme sürecinde birbirine yakýn deðerli çok sayýda seçenek arasýndan en uygun yeðlemelerin No: 70, 2009

Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli... Ekoloji yapýlmasýný güçleþtirebilmekte, yanýlgý olasýlýðý artabilmektedir. KBÜKGA'da uygulanan deðerleme dizgesi, bisikletli baðlantý aðýnýn etkin kullanýmý için hangi güzergahýn hangi bölümünde ve ne düzeyde bir iyileþtirme yapýlmasý gerektiðini ve bunun yapýlabilirliðini önemli ölçüde ortaya koyabilmektedir. Böyle bir belirleme, karar verenlerin (yerel yönetimlerin) olasý bir uygulamada öncelik tanýyacaklarý ya da bisikletli baðlantý aðý kapsamýndan çýkaracaklarý güzergahlara iliþkin kararlarýnda yönlendirici olabilecektir. Elde edilen bulgular doðrultusunda bisiklet güzergahlarýnýn seçiminde dikkat edilebilecek öneriler aþaðýda sýralanmýþtýr: -Gold (1980), Holmes ve ark. (1994), Anonymous (2001), Meenar (2001), Boulter ve Dorrestyn (2003) ve Durham (2003) çalýþmalarýnda inceledikleri güzergahlarý aldýklarý toplam uygunluk deðerlerine (puanlarýna) göre en uygundan en az uyguna doðru kümelemiþ veya sýralamýþlardýr. Adý geçen çalýþmalarýn tümünde, uygunluk düzeyi düþük olan güzergahlar da bisikletli baðlantý aðý kapsamýnda düþünülmüþtür. Bu nedenle; toplam uygunluk deðeri yüksek olan güzergaha öncelik verilmesi, kýsýtlayýcýlarýn olduðu güzergahlarda ise, bisikletli baðlantýnýn sürekliliði açýsýndan gereklilik varsa, kýsýtlayýcýlarý ortada kaldýracak çözümlerin üretilmesi önem taþýmaktadýr. KBÜKGA araþtýrmasýnda da bu yaklaþýma koþut olarak kesintisiz bir bisikletli baðlantý aðýnýn kurulmasý için incelenen tüm güzergahlardan olanaklar ölçüsünde yararlanýlmasý gerektiði görüþü etkin olmuþtur. -Benzer biçimde Boulter ve Dorrestyn (2003), bisikletli baðlantý aðý tasarlama çalýþmalarýnýn ilk adýmýnýn varolan ve bisiklet yolu olarak düzenlenmemesine karþýn kullanýcýlarýn bu amaçla yararlandýklarý gözlenen güzergahlarýn belirlenmesi olduðunu yani tasarlamadan önce ve sonraki her aþamada izlemenin önemini vurgulamýþlardýr. Bu baðlamda; güzergahlardaki kullanýcý yoðunluðunun, kullaným iþlevlerinin ve karþýlaþýlan sorunlarýn dönemsel olarak belirlenmesi önem kazanmaktadýr. Kentin büyüme ve geliþmesine koþut olarak bisikletli baðlantý aðý kapsamýna alýnmasý gerekebilecek yeni güzergahlar, baþta kullanýcý davranýþlarý olmak üzere, diðer alan kullanýmlarý (konut, iþyeri, okul, alýþveriþ yerleri, serbest zaman deðerlendirme alanlarý) ile iþlev iliþkileri yönünden izlenmelidir. Ayrýca, bisiklet yollarý, durguluklarý, dolaþýmý düzenleyici im ve unsurlar konusunda geliþtirilen yeni teknolojileri uygulamaya aktarýlmadan önce, bu teknolojilerin uygulanacaðý örnek alanlarda ya da uygulama örnekleri varsa benzer özellikli diðer kentlerde kullanýcý davranýþlarý ve iþlev etkinliklerinin göz önüne alýnmasý büyük yarar saðlayacaktýr. -Bisikletli baðlantý aðýnýn; kentsel ulaþým aðý, alan kullanýmlarý (konut, iþyeri, okul, alýþveriþ alanlarý vb.), eylemli ve diðer yeþil alanlar ve diðer kentsel donatý alanlarý ile olan iliþki ve iþlevleri kapsamýnda çözümlenmesi önem taþýmaktadýr. -Gold (1980), Zafer (1998) ve Özcan (2006) nýn da belirtdiði gibi kentsel geliþme alanlarýnda yapýlacak yollarda motorlu araç ve yaya þeritlerinin yaný sýra yeþil bantlarla ayrýlmýþ bisiklet yollarýnýn tesisi için yeterli geniþliklerin düþünülmesi, kentsel çevre niteliðine de önemli katký saðlayabilecektir. -Baþta aktif yeþil alanlar olmak üzere yaya bölgeleri ve meydanlar, çok amaçlý kültürel alan ve mekanlar, botanik ve hayvanat bahçeleri gibi serbest zaman deðerlendirme alan ve mekanlarýnýn varlýðý ve yakýnlýðý, bisiklet kullanýmýný özendiren temel unsurlardan biridir. Bu nedenle bisiklet güzergahlarýnýn bu tip alan ve mekanlarla baðlantýlý olmasý yararý artýracaktýr. - Hafif raylý sistem ve metro gibi toplu taþýma sistemleri güzergahlarýn seçilmesinde etkin belirleyicilerden biri olmalýdýr. Raylý sistem taþýma duraklarýna gelen yolcularýn kaynaðý, çevredeki mahalleler olacaktýr. Duraða, yaya yürüme uzaklýðýnýn çok üzerinde bir noktadan gelen yolcunun otobüsten yararlanmasý gerekli olabilir. Ancak, duraða ulaþmak için bisiklet daha uygun araç özelliðindedir. Bu nedenle duraklara yolcu taþýnmasýnda bisiklet kullanýmýnýn özendirilmesi, bunu saðlamak için de; raylý sistem duraklarýnda güvenli ve kapalý bisiklet durguluklarýnýn oluþturulmasý, raylý taþýma hattýna ulaþýmý saðlayacak sokaklarýn bisiklet kullanýmýna uygun duruma getirilmesi gibi önlemlerin alýnmasý gerekebilecektir. TEÞEKKÜR Bu çalýþma "Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Projeleri Birimi" tarafýndan "Adana Kuzeybatý Üst Kentsel Geliþme Alanýnda Bisikletli Baðlantý Olanaklarýnýn Deðerlendirilmesine Ekolojik ve Ekonomik Bir Yaklaþým" baþlýklý ve ZF2004BAP11 Nolu proje olarak desteklenmiþtir. No: 70, 2009 65

Ekoloji Uslu ve ark. KAYNAKLAR Altunkasa MF, Yücel M (1998) Fahrradrouten als Element Des Nahverkehrssystems im Oberen Stadtenwicklungsgebeit Nord-West Adana. TU International, Zeitschrift für Ausländische Absolventen der Techischen Üniverstät Berlin, Heft Nr. 42/43, 43--45. Anonymous (1992) Adana Kentiçi ve Yakýn Çevre Ulaþým ve Toplutaþým Fizibilite Etütleri Hafif Raylý Sistem Kavramsal Tasarýmý. PMBI Müþavirlik Mühendislik A.Þ. Adana. Anonymous (2001) Glens Falls Transportation Council A/GFTC Bicycle and Pedestrian Plan. New York. Boulter RK, Dorrestyn RP (2003) Cycle Network and Route Planning Guide. Land Transport Safety Authority, Hamilton, New Zealand. Durham M (2003) Bozeman Bicycle Network Plan. Montana State University, Bozeman. Gold SM (1980) Recreation Planning and Design. McGraw-Hill Book Company, New York. Holmes TP, Healy DJ, Boettger KM, Korths N, Schuett MA (1994) Bicycle Master Plan for the Adirondack North Country Region of New York State (Project Report). Holmes & Associates, New York. Meenar MR (2001) Developing a GIS-Based Model and an Interactive Web Site for a City- wide Recreational Bikeway Network: An Application for Buffalo. Temple University, Ambler College, New York. Özcan K (2006) Sürdürülebilir Kentsel Geliþmede Açýk-Yeþil Alanlarýn Rolü Kýrýkkale, Türkiye Örneði. Ekoloji 15, 60, 37-45 Zafer B (1998) Aydýn Germencik Belediyesi yaya bölgesi tasarýmý üzerine bir araþtýrma. Ekoloji 7, 26, 27-30. Zarifoðlu E (1998) Adana'da Kentiçi Ulaþým Aðý ve Mevcut Hafif Raylý Sistem Önerisinin Kent Peyzajýna Etkilerinin Ýrdelenmesi. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlýðý Anabilim Dalý Yüksek Lisans Tezi. Adana. 66 No: 70, 2009