İSTANBUL TİCARET ODASI ULUSLARARASI TİCARETTE RİSK YÖNETİMİ HAZIRLAYAN Dr. Ali Polat YAYIN NO: 2008-53 İstanbul, 2008
Copyright ÎTO Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarm ve İTO'nun önceden yazılı izni ohnaksızm mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragraftan, sadece araştmna veya özel çahşmalar amacıyla, yazann adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-329-4 (Basılı) ISBN 978-9944-60-330-0 (Elektronik) İTO ÇAĞRI MERKEZİ Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınlan için aynntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet: www.ito.org.tr Odamız yayınlanna tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT "EUROMAT* ENTEGRE MATBAACILIK ANONİM ŞİRKETİ Sanayi Cad. No: 17 34196 Çobançeşme-Yenibosna / İSTANBUL Tel: (212) 451 70 70 (pbx) Faks: (212) 451 70 55 www. euromat. com.tr
ÖNSÖZ Uluslararası ticaret, tüm diğer işletme faaliyetlerinde olduğu gibi, bazı risklere maruz kalmaktadır. Ancak, uluslararası ticaretin tabiatından kaynaklanan özel durumlar bu riskleri çok daha farklı alanlara yaymaktadır. Etkin bir ticari akışın yürütülmesi, finansal kayıpların en az seviye indirilmesi veya ortadan kaldırılması için işletmelerin riske bakışlarını yeniden gözden geçirmeleri gerekmektedir. 1980 sonrası liberalleşme ve dışa açıklıktaki artışa bağlı olarak ülkemizin ihracat ve ithalat oranları artmış, kamu kesimi ve özel kesim bu alandaki kazançlar ve kayıplar hakkında daha bilinçli hale gelmiştir. Bu bilinçle beraber, uygulanacak etkin ve bütüncül bir risk yönetiminin işletme değerini arttıracağı aşikârdır. Uluslararası ticarette risk yönetimini diğer işletme yönetimi disiplinleri ve işletmenin diğer fonksiyonları ile birlikte ele almak bütüncül bir risk yönetimi sağlanması için önem arz etmektedir. Bu çalışma ile uluslararası ticaret işlemlerinin süreç içinde maruz kaldıklan risklerin yönetimine ilişkin bir çerçeve sunulmuştur. Uluslararası ticarette risk yönetimi çerçevesinde hazırlanan bu kitaptaki bakış açısı ve bilgilerin başta dış ticaret firmaları olmak üzere üyelerimize ve tüm ilgililere faydalı olmasını diler, çalışmayı gerçekleştiren Dr. Ali Polat'a teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
Bu çalışma, T.C. Marmara Üniversitesi Bankacüık ve Sigortacılık Enstitüsü'nde Lisansüstü Tez, Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği hükümlerinde belirtilen esaslar çerçevesinde jüri önünde 26.03.2007 tarihinde savunulmuş ve jüri tarafından doktora tezi olarak başardı bulunmuştur.
SUNUŞ Uluslararası Ticaret; piyasalar, kurumlar, araçlar ve risk yönetimi ile birlikte tarih boyunca gelişen bir yapı oluşturarak günümüze kadar gelmiştir. Bu yapı içinde uluslararası ticaret ulusal ve uluslararası düzenlemeler çerçevesinde ve karmaşık bir süreçte gerçekleştirilmektedir. Sürecin gerçekleşme aşamasında yer alan aktörler, sözleşmeler, ödeme şekilleri, teslim şekilleri, belgeler, sigorta ve lojistik hizmetleri gibi temel unsurlar ve finansman yöntemleri tarafların hem işlemleri gerçekleştirmelerini sağlamakta hem de risk doğuran unsurlar olmaktadır. Uluslararası ticaret süreci kendi doğasından kaynaklanan temel risklere ek olarak terör, korsanlık, karapara aklama ve sahtekârlık gibi risklere de maruz kalmaktadır. Tüm bu risklerin yönetimini yapabilmek ve sürece tam anlamı ile hâkim olabilmek ise ilgili taraflarca mümkün olmamaktadır. Taraflar, çoğunlukla bütünün sadece bir parçasını gerçekleştirmekte ve sadece bu alanla ilgili bilgi düzeyleri nispi olarak daha yüksek olmaktadır. Ancak bu durum hem kendi risklerini arttırmakta hem de süreç içinde yer alan diğer aktörlere ek riskler doğurmaktadır. Bu kitap kapsamında yapılan anket çalışması ile tarafların bilgi düzeyi, risk algısı ve uygulamalarının farklılaştığı tespit edilmiştir. Firmaların uluslararası ticaret risklerini yönetirken kullandıkları temel enstrümanlar; sigorta, garanti, türev ürün ve teknolojik yenilikler olmakla birlikte bu enstrümanları etkin bir şekilde kullanamadıkları tespit edilmiştir. Bu nedenle risklerin birbirinden bağımsız yönetilmesinin getireceği sakıncaları ortadan kaldıracak, firma düzeyinde bir entegre risk yönetimi uygulamasına geçilmesi firma verimliliğini arttıracaktır. Bunun mümkün olmaması halinde ise firmaların ya dış destek almaları ya da bazı yönetim sistemlerini firma bünyesine eklemeleri yerinde olacaktır.
Uluslararası ticaret süreci içinde yer alan tarafların ortak sorunlarını azaltacak ve risk yönetimine katkı sağlayacak bir üst kurulun oluşturulması da makro anlamda taraflar açısından önem arz eden bir konudur. Bu çalışma, içerdiği başlıklar ve konular itibariyle detaylı bir bilgi aktarımı veya analizi içermemekte ancak yeni bir bakış açısı getirmeyi amaçlamaktadır. Bu nedenle, uluslararası ticaretin bağlantı içinde olduğu yatay ve dikey alanlardan bahsedilirken bir takım detay ya da teknik sınıflandırmaların tamamen tanımlanmasından kaçınılmaya ve genel özellikler itibariyle bilgi verilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmanın yayınlanmasına vesile olan İstanbul Ticaret Odası yetkililerine öncelikle teşekkür etmek isterim. Aynca, bu çalışmanın gerçekleştirilmesindeki akademik katkılarını esirgemeyen Prof. Dr. Niyazi Berk'e ve maddi-manevi desteklerini esirgemeyen tüm yakınlarıma teşekkürlerimi sunuyorum. Dr. Ali Polat
IÇINDEKILER ÖNSÖZ İÜ SUNUŞ V İÇİNDEKİLER vi TABLOLAR LİSTESİ xi ŞEKİLLER LİSTESİ xviii EKLER LİSTESİ xv KISALTMALAR LİSTESİ xix GİRİŞ 25 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI TİCARET VE RİSK YÖNETİMİ HAKKINDA GENEL AÇIKLAMALAR 1.1 TARİHSEL SÜREÇ İÇİNDE ULUSLARARASI TİCARET VE RİSK YÖNETİMİ 31 1.1.1 Uluslararası Ticaretin Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 31 1.1.1.1 Uluslararası Ticaretin Tanımı 31 1.1.1.2 Uluslararası Ticaretin Tarihsel Gelişimi 32 1.1.2 Uluslararası Ticaret Riskleri ve Ödeme Şekillerinin Tarihsel Gelişimi 43 1.1.2.1 Uluslararası Ticaretin ve Risklerinin Yapısal Değişimi 49 1.1.2.2 Uluslararası Ticarette Ödeme Şekillerinin Tarihsel Gelişimi. 52 1.1.3 Finansal Hizmetler ve Uluslararası Ticaret 61 1.2 RİSK YÖNETİMİNE GENEL BAKIŞ 64 1.2.1 Risk Kavramı ve Yönetimi Hakkında Genel Bilgi 66 1.2.2 Risk Kaynakları ve Risklerin Sınıflandırılması 73 1.2.3 Risk Yönetim Süreci 78 1.3 ULUSLARARASI TİCARETİN HUKUKSAL ÇERÇEVESİ 81 1.3.1 Ulusal Düzenlemeler 83 1.3.1.1 Kambiyo Mevzuatı 84 vu
1.3.1.2 Uluslararası Ticaret Mevzuatı 86 1.3.1.3 Standardizasyon Mevzuatı 88 1.3.2 Uluslararası Düzenlemeler 88 1.3.2.1 İki Tarajaı Anlaşmalar 90 1.3.2.2 Çok Taraflı Anlaşmalar 90 1.3.2.3 Milletlerarası Ticaret Odası Düzenlemeleri 91 1.3.2.4 Diğer Uluslararası Organizasyonlar 93 1.3.3 Uluslararası Ticaret Anlaşmazlıklar ve Çözüm Yolları 96 1.3.3.1 Millî Mahkemelerde Çözülmesi 97 1.3.3.2 Tahkim Yolu ile Çözülmesi 98 1.3.3.3 Müzakere, Uzlaştırma, Hakem ve Diğer Çözüm Yolları 101 1.3.3.4 Diplomatik Yolla Çözüm 102 İKİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI TİCARETİN TEMEL ÖĞELERİ VE FİNANSMAN YÖNTEMLERİ 2.1 ULUSLARARASI TİCARETİN TEMEL ÖĞELERİ 104 2.1.1 Uluslararası Ticaretin Başlıca Tarafları 104 2.1.2 Uluslararası Ticarette Sözleşmeler 115 2.1.3 Uluslararası Ticarette Ödeme Şekilleri 118 2.1.4 Uluslararası Ticarette Teslim Şekilleri 130 2.1.5 Uluslararası Ticarette Belgeler 133 2.1.6 Uluslararası Ticarette Sigorta 146 2.1.7 Uluslararası Ticarette Lojistik ve Taşıma 148 2.1.8 Uluslararası Ticarette Ödeme Sistemleri ve Ödemeler 154 2.2 ULUSLARARASI TİCARET FİNANSMAN YÖNTEMLERİ 163 2.2.1 Akreditif 166 2.2.2 Kabul Kredisi 170 2.2.3 Forfaiting 175 2.2.4 Faktoring 180 vııı
2.2.5 Leasing 1^2 2.2.6 Diğer Finansman Şekilleri 186 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ULUSLARARASI TİCARET İŞLEMLERİNDE SAHTEKÂRLIK, KARAPARA AKLAMA, ve KORSANLIK 3.1 ULUSLARARASI TİCARETTE FİNANSAL ENSTRÜMAN SAHTEKÂRLIKLARI 189 3.1.1 Finansal/Ticari Sahtekârlıklann Tarihi Gelişimi 191 3.1.2 Finansal Enstrüman Sahtekârlıkları 195 3.1.3 Sahtekârlık İşlemlerinde Finansal Kurumların Kullanılması 202 3.1.4 Temel Özellikleri île Sahtekârlık İşlemleri 205 3.1.5 Uluslararası Ticaretin Finansmanı ile İlgiU Sahtekârlıklar 208 3.2 ULUSLARARASI TİCARETTE KARAPARA AKLAMA 214 3.2.1 Karapara'nın Tanımı 216 3.2.2 Karapara Aklama Aşamaları 218 3.2.3 Karapara Aklama Yöntemleri 220 3.2.4 Karapara ve Şüpheli İşlem Türleri 222 3.2.5 Karapara ve Terörizm 224 3.3 ULUSLARARASI TİCARETTE KORSANLIK 225 3.4 ULUSLARARASI TİCARET VE MALLA İLGİLİ SAHTEKÂRLIKLAR 229 3.4.1 Konteyner Sahtekârlıkları 229 3.4.2 Taşıma ile İlgiH Sahtekârlıklar 232 3.4.3 Taklit ve Sahtecilik 233 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ULUSLARARASI TİCARET RİSKLERİ VE RİSK YÖNETİMİNDE KULLANILAN ENSTRÜMANLAR 4.1 ULUSLARARASI TİCARET RİSKLERİ VE YÖNETİMİ 238 4.1.1 Uluslararası Ticaret Sürecinde Ortaya Çıkan Riskler 238
4.1.2 Uluslararası Ticaret Risk Yönetim Enstrümanlan 244 4.1.2.1 Sigorta ile Riskin Önlenmesi 245 4.1.2.2 Finansal Türevler ile Riskin Önlenmesi 254 4.1.2.3 Garanti Yolu ile Riskin Önlenmesi 261 4.1.3 Uluslararası Ticarette Operasyonel Risk Yönetimi 270 4.1.4 Finansal/Teknolojik Yeniliklerle Risk Yönetimi 275 4.2 ULUSLARARASI TİCARET VE KURUMSAL RİSK YÖNETİMİ.. 281 BEŞİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI TİCARET VE RİSK YÖNETİMİ ÜZERİNE BİR ANKET ÇALIŞMASI 5.1 ANKET ÇALIŞMASI HAKKINDA TEKNİK BİLGİ 289 5.1.1 Araştırmanın Amacı 289 5.1.2 Araştırmanın Alanı ve Örnek Kütle 290 5.1.3 Araştırmanın Yöntemi 291 5.2 ARAŞTIRMANIN BULGULARI 294 5.2.1 Örnek Kütle Hakkında Genel Bilgiler 294 5.2.2 Tanımlayıcı İstatistikler 299 5.2.3 Diğer İstatistiksel Teknikler 306 SONUÇ 327 EK-1 Uluslararası Ticaret ve Risk Yönetimi Anket Çalışması 336 EK-2 SPSS Analiz Sonuçları 340 EK-3 Uluslararası Ticaret Süreci 350 KAYNAKÇA. 351
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1 Uluslararası Ticaret İşlemleri ve Sözleşmeler 73 Tablo 1.2 1567 Sayılı Kanun'un Yürürlük Sürelerini Uzatan Kanunların Resmi Gazete Tarihi ve Sayıları 85 Tablo 1.3 MTO'nun Uluslararası Ticarete ÎHşkin Düzenlemeleri 92 Tablo 2.1 Vesaik MukabiH Ödeme Şeklinin Yarar ve Sakıncaları 121 Tablo 2.2 Akreditif Ödeme Şeklinin Yarar ve Sakıncaları 124 Tablo 2.3 Akreditif Belgelerinde Ortaya Çıkan Rezerv Konuları 128 Tablo 2.4 Uluslararası Ticarette Kullanılan Belgeler 134 Tablo 2.5 Taşıma Türlerinin Özelliklerine Göre Karşılaştırılması 152 Tablo 2.6 Swift Sistemi Hakkında Genel Bilgi (Nisan 2006 İtibariyle) 158 Tablo 2.7 Tablo 2.8 Forfaiting Yönteminin Taraflar için Avantaj ve Dezavantajları 178 Leasing Yönteminin Taraflar için Avantaj ve Dezavantajları 184 Tablo 4.1 Uluslararası Ticaret İşlemleri ve Sözleşmeler 241 Tablo 4.2 Riskten Kaçınma Şekh 288 Tablo 5.1 Cinsiyet, Yaş, Öğrenim Durumu 295 Tablo 5.2 Toplam İş Tecrübesi ve Dış Ticaret ile İlgiH İş Tecrübesi 296
Tablo 5.3 Çalışma Alanlan... 297 Tablo 5.4 İş Yerindeki Pozisyon 297 Tablo 5.5 Firma Faaliyet Alanı, 298 Tablo 5.6 Firma Eğitim İmkanı 299 Tablo 5.7 Kullanılan Yönetim Sistemleri 300 Tablo 5.8 Firmalarca Kullanılan Enstrümanlar 301 Tablo 5.9 Katılımcıların Dış Ticaret İle İlgili Görüşleri-1 302 Tablo 5.10 Katılımcılann Dış Ticaret İle İlgili Görüşleri-2 304 Tablo 5.11 Risk Türleri İle İlgili Görüşler 305 Tablo 5.12 Tek Ömeklem Ki-Kare Testi Sonuçlan (İşi Yapan) 306 Tablo 5.13 Gözlenen ve Beklenen Frekanslar (İşi Yapan) 306 Tablo 5.14 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları (İthalatçı Riskleri)...307 Tablo 5.15 Değişkenlere İlişkin Oranlar (İthalatçı Riskleri) 308 Tablo 5.16 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları (İhracatçı Riskleri).. 309 Tablo 5.17 Değişkenlere İlişkin Oranlar (İhracatçı Riskleri) 309 Tablo 5.18 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları (Gümrük Riskleri)... 310 Tablo 5.19 Değişkenlere İlişkin Oranlar (Gümrük Riskleri) 310 Tablo 5.20 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçlan (Lojistik Riskleri)... 311 Tablo 5.21 Değişkenlere İlişkin Oranlar (Loj istik Riskleri) 311 Tablo 5.22 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları (Taşımacı Riskleri) 312
Tablo 5.23 Değişkenlere İlişkin Oranlar (Taşımacı Riskleri) 312 Tablo 5.24 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları (Banka Riskleri) 313 Tablo 5.25 Değişkenlere İlişkin Oranlar (Banka Riskleri) 313 Tablo 5.26 Ki-Kare Bağımsızlık Testi Sonuçları (Sigorta Riskleri) 314 Tablo 5.27 Değişkenlere İlişkin Oranlar (Sigorta Riskleri) 314 Tablo 5.28 Mann-Whitney U Testi Sonuçları (Eğitim) 315 Tablo 5.29 Tablo 5.30 Tablo 5.31 Tablo 5.32 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Ulusal Düzenlemeler) 316 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Uluslararası Düzenlemeler) 317 Mann-Whitney U Testi Sonuçları (Uluslararası Enstrümanlar) 317 Wilcoxon Eşleştirilmiş İki Ömeklem Testi Sonuçları (İthalat-İhracat) 318 Tablo 5.33 Kruskal - Wallis H Testi Sonuçlan (Bölümler) 319 Tablo 5.34 Friedman Testi Sonuçlan (Risk Türleri) 320 Tablo 5.35 Mann-Whitney U Testi Sonuçları (Dokümantasyon- Kontrol Listesi) 321 Tablo 5.36 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Risk Toleranslan) 321 Tablo 5.37 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (İç Kayıp Veri Tabanı)..322 Tablo 5.38 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Bilgi Düzeyi) 322 Tablo 5.39 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Ulusal Düzenlemeler).323
Tablo 5.40 Tablo 5.41 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Uluslararası Düzenlemeler) 323 Mann-Whitney U Testi Sonuçları (Uluslararası Enstrümanlar) 324 Tablo 5.42 Mann-Whitney U Testi Sonuçları (Risk Türleri) 325 Tablo 5.43 Marnı-Whitney U Testi Sonuçlan (Bilgi Düzeyi Farklılığı) 325 Tablo 5.44 Mann-Whitney U Testi Sonuçlan (Düzenlemeler) 326
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1 En Fazla İşlem Gören 25 Konteyner Limanı (2004) 52 Şekil 1.2 Finansal Hizmetler Ekonomisi, Araç, Kurum ve Piyasa İlişkisi 62 Şekil 1.3 Para Yaratan ve Yaratmayan Finansal Kurumlar 64 Şekil 1.4 Risk Kaynakları 75 Şekil 1.5 Risk ve Risklerin Farklı Özelliklere Göre Ayrımı 77 Şekil 1.6 Risk Yönetim Süreci 79 Şekil 2.1 Uluslararası Ticarette Taraflar ve İletişim 104 Şekil 2.2 Global Tedarik Zinciri ve Gümrükler 114 Şekil 2.3 Uluslararası Ticarette Kullanılan Ödeme Şekilleri ve Riskleri 120 Şekil 2.4 Dünya Haritası 126 Şekil 2.5 Coğrafi Bölgelere Göre Akreditiflerin KuUanımı (%)... 127 Şekil 2.6 Deniz Konşimentosu ve Türleri 140 Şekil 2.7 Lojistik Yönetiminde Ulusal ve Uluslararası Süreçler... 150 Şekil 2.8 Uluslararası Ticarette Taşıma Şekilleri 154 Şekil 2.9 Bankalararası Rambursman İşlemi 156 Şekil 2.10 Rambursman Üstlenme İşlemi 160 Şekil 2.11 Küresel Ödeme Sistemleri'nin İşleyişi 162
Şekil 2.12 İhracatın ve İthalatın Finansmanında Kullanılan Yöntemler 165 Şekil 2.13 Akreditif İşlemlerindeki Taraflar ve İlişkileri 168 Şekil 2.14 Yapısal ve Ödeme Türleri İtibariyle Akreditifler 169 Şekil 2.15 Banka Kabulü'nün İşleyişi 172 Şekil 2.16 Banka KabuUü Poliçe Lehtannm Banka Kabulü İşlemindeki Durumu 173 Şekil 3.1 Sahtekârlık İşlemleri ve İşleyiş Şekh.. 196 Şekil 3.2 Finansal Kurumlar Aracılığı ile Karaparanın Aklanması Örneği 203 Şekil 3.3 Karapara Aklama Aşamalan 218 Şekil 3.4 1994-2005 Yılları Arası Gemilere Yapılan Saldın Sayısı (Adet) 227 Şekil 4.1 Uluslararası Ticarette İşlem Süreci, Taraflar ve Riskler. 239 Şekil 4.2 Şekil 4.3 Ödeme Şekillerine Göre İthalatçı ve İhracatçının Üstlendiği Riskler 242 Uluslararası Ticarette Oluşan Bazı Riskler ve Sınıflandırılması 244 Şekil 4.4 Eximbank Tarafından Kullandırılan Krediler 251 Şekil 4.5 Kısa Vadeli İhracat Kredi Sigortası Kapsamında Sigortalanan Sevkiyatın Sektörlere ve Ülke Gruplanna Göre Dağılımı 253 Şekil 4.6 Garanti Mektuplarının Muhataba Ulaştırılması 264
Şekil 4.7 Operasyonel Risk Yönetim Süreci 273 Şekil 4.8 Kurumsal Risk Yönetimi Dönüşüm Süreci 284 Şekil 4.9 Risk Yönetim Sisteminin Oluşturulması 187
EKLER LİSTESİ EK 1 Uluslararası Ticaret ve Risk Yönetimi Üzerine Bir Anket Çalışması 336 EK 2 SPSS Analiz Sonuçlan 340 EK 3 Uluslararası Ticaret Süreci 350
KISALTMALAR LİSTESİ a.g.e AB ABD ADR AET APS AR-GE B/A BBL BIS BK BM bnz. CCB CCS CIB CLM CLS CMI Adı Geçen Eser Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Altemative Dispute Resolutions Avrupa Ekonomik Topluluğu Avrupa Para Sistemi Araştırma Geliştirme Bankers' Acceptance Bolero Bill of Lading Bank for Intemational Settlements Borçlar Kanunu Birleşmiş Milletler Bakınız Commercial Crime Bureau Commercial Crime Services Counterfeiting Intelligence Bureau Council of Lojistics Management Continuous Linked Settlement Uniform Rules for Sea Waybills
CMR D/A D/P DCC DFIF DOCDEX EBA ECA ECM EDI EFTA ERM FAFT FED FIATA FIB FIF GAir GSMH HYIP lata Convention Merchandises Routiers Documents Against Acceptance Documents Against Payment Documentary Clearence Center Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu Mevzuatı Documentary Instruments Dispute Resolution Expertise Euro Banking Association Clearing Company Export Credit Agency Enterprice Content Management Electronic Data Interchange Avrupa Serbest Ticaret Birliği Enterprise Risk Management Financial Action Task Force Federal Reserve Bank International Federation of Forwarding Agents Associations Financial Investigation Bureou Financial Instrument Fraud General Agreement on Tariffs and Trade Gayri Safi Milli Hasıla High Yield Investment Program International Air Transport Association
IBRD ICC IGOs IMF IRB IRU ITC İMKB KDV KHK KOBÎ KRY KYC L.O.I L/C L/G LSP M.Ö M.S MASAK MTO International Bank for Reconstruction and Development International Chamber of Commerce Intergovernmental Organizations International Monetary Fund Internal Rating Based International Road Transport Union The International Trade Centre Istanbul Menkul Kıymetler Borsası Katma Değer Vergisi Kanun Hükmünde Kararname Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler Kurumsal Risk Yönetimi KJIOW Your Customer Letter of Intent Letter of Credit Letter of Guarantee Logistics Service Provider Milattan Önce Milattan Sonra Mali Suçları Araştırma Komisyonu Milletlerarası Ticaret Odası
NCND NGOs OECD RO.F RCD RG Non-Circumvention ve Non-Disclosure Non-governmental Organizations İktisadi İşbirliği ve Geliştirme Teşkilatı, (Organization for Economic Co-operation and Development) Proof of Funds Regional Cooperation for Development Resmi Gazede s. Sayfa SPK STP Sermaye Piyasası Kurulu Straight Through Processing SWIFT Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication TARGET TC TCDD TEU TPKKHK TRIPs TTK UCP UNCITRAL Trans-European Automated Real-Time Gross Settlement Express Transfer System Türkiye Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Twenty-foot Equivalent Unit Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun Trade Related Aspects on Intellectual Property Rights Türk Ticaret Kanunu Uniform Commercial Practices The United Nations Commission on International Trade Law
UNCLOS UNIDROID URC URR USCIB v.b. WATAC WCF WCO WIPO WTO United Nations Convention on the Law of the Sea Institute for the Unification of Private Trade Law Uniform Rules for Collections Uniform Rules for Bank-to-Bank Reimbursements US Council on Intemational Banking, Guidelines and Procedures for Bank to Bank Reimbursements Under Letters of Credit Ve benzeri World Ata Camet Council World Chambers Federation World Customs Organizations World Intellectual Property Organization World Trade Organization xxni
GIRIŞ Risk terimi, özellikle ekonomi ve finans alanmda kullanıldığmda ilk başta yatırım ve portföy yönetimi ya da sigortacılıkla bağlantılı olarak algılanmaktadır. Hâlbuki risk, sadece yatırım ya da sigortacılıkta değil, gündelik hayatımızı sürdürürken aldığımız birçok kararda ortaya çıkan bir durumdur. Hayatın tamamı bir "risk yönetimi" olmasına rağmen bu riski tanımlamakta, ölçmekte ve değerlendirmekte bazen de varlığını bile hissetmekte zorluk çekilebilmektedir. Aslında riskin varlığını hissetmek ve bunu bir şekilde ifade edebilmek neredeyse tüm bilimlerin ve geçmişteki bilim adamlarının kollektif bir çaba ile ürettikleri durumdur. Her ne kadar birçok alanda icatlar yapılsa da "risk'in icadı" ile birlikte başta sigortacılık ve sermaye piyasaları olmak üzere mühendislik ve diğer bilimlerin temelleri atılmıştır. Modem olarak isimlendirdiğimiz bugün ile daha önceki çağlar arasındaki temel fark, riski kontrol altına alma ve ona hükmetmeyi öğrenme fikridir. Ancak, risk kavramını tanımlamak ya da bu kavramı hayatımızda tam olarak yerli yerine oturtmak sanıldığı kadar kolay olmamaktadır. Bir yandan riski kontrol etmeye çalışırken diğer yandan riskli alanlara girmekten kendimizi alıkoyamayız. İnsanoğlu'nun risk ile mücadelede geuştirdiği yöntemler ve risk yönetimi konusunda kendine duyduğu güven bizi başka türlü göze alamayacağımız riskleri üstlenmeye teşvik eder. Bu durum birçok açıdan faydalı olmakla birlikte, sistemdeki risklerin miktarına eklemelerde bulunmak şeklinde de bir etkisi olmaktadır. Yani riskleri azaltmak için bulduğumuz çözümler bir sonraki aşamada farklı riskler olarak karşımıza çıkabilmektedir.
Risk yönetimi; sektöre, işletme yapışma, organizasyon türüne göre çok farklı özellikler alabilmekte, çözümler farklılaşabilmektedir. Bu çalışma kapsamında uluslararası ticaret alanında risk yönetimi ve riskli alanlar ile bunlara çözüm önerilerinin detaylı bir analizi yapılmıştır. Bu çalışmanın konusu uluslararası ticaret ile sınırlandırılmış ve uluslararası ticaret için farklı bir risk yönetimi yaklaşımı getirmek olmuştur. Uluslararası ticaret, doğasından kaynaklanan bazı risklere sahiptir. Teknolojik ilerlemeler bazı riskleri ortadan kaldırırken aynı zamanda sisteme yeni riskler de eklemektedir. Bu değişime rağmen, uluslararası ticaret riskli bir alan ohnaya devam etmektedir. Uluslararası ticaret finansmanına yönelik olarak kullanılan enstrümanlar, piyasa ve işlem türleri, tüm süreç boyunca ciddi riskler barındırmaktadır. Uluslararası ticarete taraf olan ülkeler arasında hangi tarafın ne kadar riske maruz kaldığı ve bu riskin karşılanıp karşılanamadığına ilişkin uygulama sorunları ve eksiklikleri bulunmaktadır. Yine uluslararası ticaret işlemlerinin doğası gereği, yerine göre bir kelimenin farklı yazılması bile taraflar arasındaki edim'in gerçekleşmesini engelleyebilmektedir. Bu anlamda operasyonel risk, uluslararası ticaretin tüm süreçlerinde çok ciddi boyutlarda yer almaktadır. Uluslararası ticaretin doğasında yer alan bazı risklerin yönetilmesi için en kesin yol ithalat ve ihracat işlemlerine profesyonel bir yaklaşım sergilenilmesidir. İthalatçı, ihracatçı, bankacı, taşımacı, sigortacı, denetleyici ve gümrük memurları hem kendi ürettikleri belgeler hem de diğer resmî belgeler üzerinden uluslararası ticaret işlemini gerçekleştirmektedirler. Detaya inildiğinde ise, resmî belgelerle, banka ve taşıma belgelerinin önemi ve kullanımı daha iyi anlaşılmaktadır. Uluslararası ticaret işlemleri bu kadar geniş bir alana yayıhnışken, sürecin tamamına hâkimiyet çok zor olmaktadır. Ticaretin taraflan olan alıcı ve satıcı daha çok maliyet ve fırsatları hesaplamada
uzman iken, taşıma-lojistik işlemlerini bilmemekte ve bu nedenle bir navlun komisyoncusu ile anlaşmaktadırlar. Bir bankacı, akreditif mekanizmasını çok iyi bilmesine rağmen akreditif altında yatan asıl sözleşmeyi çok iyi kavrayamayabilmektedir. Benzer şekilde, bir avukat deniz sigortası yönünden bilgisiz olabilir. Tüm bu hususlar üzerine bir kişinin uzman olması çok zor olmakla birlikte, en azından giriş seviyesinde bile olsa tüm sürecin bilinmesi ve işini ciddiye alan tarafların gerektiğinde bir uzmana danışması da yerinde olacaktır. Yüksek düzeydeki entegrasyon ve ilgili tarafların beraber çalışma ihtiyacı nedeniyle uluslararası ticaret konusu riskler süreç içinde geometrik olarak artmaktadır. Risk geometrik olarak artmasına rağmen ülkemizde tüm süreç açısından bakıldığında böyle bir risk analizinin yapılmadığı ve ticarete taraf olanların sürecin tamamına ilişkin riskleri bilmedikleri gibi kendi alanlarına düşen risklerden bile haberdar olmadıkları görülmektedir. Risk yönetimine, sistem analizi ve süreç yönetimi yaklaşımları ile bakılmadığı veya modem işletmecilikte ön plana çıkan öğrenen organizasyonlar vb. yöntemlerle uluslararası ticaretin ilişkilendirilmediği de görülmektedir. Bu eksiklik hem pratik uygulamalarda hem de akademik çalışmalarda kendini göstermektedir. Hazırlanan bu çalışma beş ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde uluslararası ticaret ve risk kavramına ilişkin tanımlar ve tarihsel gelişim açıklanmıştır. Bu gelişimin bir parçası olan hukuki altyapı ve hukuksal düzen ve hukuki sorunların çözüm yolları da yine birinci bölümde ele alınmıştır. İkinci bölümde ise, uluslararası ticaretin aktörleri olan taraflar, bu taraflar arasındaki sözleşmeler ve bunların önemi, ödeme şekilleri, teslim şekilleri.
uluslararası ticarette kullanılan belgeler, sigorta, lojistik, ödemeler ve ödeme sistemleri konuları ve finansman yöntemleri izah edilmiştir. Konu ile ilgili teorik çalışmalar ve piyasa çalışmaları yeterli dtizeyde olduğu için bu araştırma kapsamında yeterli görülecek düzeyde finansman yöntemleri ve temel farklılıkları açıklanmıştır. Üçüncü bölümün konusu ise, başlı başına bir alan olarak sahtekârlık, karapara ve terörizm gibi uluslararası ticarete yönelik tehditlere ayrılmıştır. Birinci ve ikinci bölümde belirtilen işlem türleri, finansman yöntemleri vs. hakkında bilgi sahibi olmayan ancak yüksek kâr için risk üstlenen tarafların daha çok maruz kaldığı sahtekârlık ve karapara aklama işlemleri, uluslararası ticarette etkinliği azaltan ciddi sorunların başında gelmektedir. Bu bölüm kapsamında ayrıca, korsanlık faaliyetleri de ele alınmıştır. Her ne kadar uluslararası ticaretin güncel riskleri içinde çok fazla bir yer teşkil ediyor gözükmese de, bu zarara maruz kalanlar açısından önem arzeden ciddi unsurlardır. Dördüncü bölümde ise, uluslararası ticaret konusu riskler, bu risklerin tasnifi, analizi ve risk yönetimine ilişkin yaklaşımlar ve enstrümanlar ele alınmıştır. Ayrıca, literatüre farklı bir bakış açısı getirerek uluslararası ticaret süreci, yatay ve dikey bir analize tabi tutularak, bir tür disiplinler arası/üstü yaklaşımla ele alınmıştır. Uluslararası ticarette karşılaşılan risklerin büyük bir kısmı aslında tarafların ortak çabaları ile engellenebilecek risklerdir. Hatta, bir işletmenin kendi operasyonunu belirli işletme yönetimi uygulamalarını gündeme getirerek büyük oranda çözümlemesi mümkün olabilecektir. Bu nedenle, uluslararası ticaret ve risk yönetimi aynı zamanda; sistem yönetimi, süreç yönetimi, kalite yönetimi, öğrenen organizasyonlar gibi yöntemlerin de etkisi altına girmek zorundadır. Bu kapsamda, firma düzeyinde risk yönetimi veya entegre risk yönetimi adı ile uygulanan yaklaşımlar uluslararası ticaret
risklerinin yönetilmesinde ciddi anlamda fayda sağlayacak uygulamalardır. Beşinci bölüm ise uluslararası ticaret ve risk yönetimi üzerine hazırlanmış olan anket çalışmasının detayları ve bu anket çalışmasının sonuçlan hakkında bilgi vermektedir. Anket, özellikle ithalat, ihracat firmaları başta olmak üzere banka kambiyo personeli, lojistik firmaları ve uluslararası ticaret ile ilgili uygulamacılar ve yöneticilere yönelik olarak hazırlanmıştır. Anket sonuçları ile ilgili tanımlayıcı istatistik bilgi ve diğer istatistiksel testler ve test sonuçlan bu bölümde yer almaktadır.
BÎRtNCt BÖLÜM ULUSLARARASı TICARET VE RISK YÖNETIM! HAKKINDA GENEL AÇıKLAMALAR 1.1 TARIHSEL SÜREÇ IÇINDE ULUSLARARASı TICARET VE RISK YÖNETIMI 1.1.1 Uluslararası Ticaretin Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 1.1.1.1 Uluslararası Ticaretin Tanımı Dünya tarihine bakıldığında, ülkelerin diğer ülkelerle ve farklı uygarlıkların/ milletlerin diğer uygarlıklar ve milletlerle siyasi, kültürel, sosyal, ekonomik ve askeri konularda ilişkilerinin her dönemde var olduğu görülmektedir. Bu açıdan, uluslararası ilişkiler çok bojoıtlu bir özellik taşımaktadır. Ulusların iktisadi ilişkilerini inceleyen bilim dalı ise îktisat'm bir alt dalı niteliğinde olan Uluslararası îktisat'tır. Uluslararası îktisat, bağımsız devletler arasındaki ekonomik niteliğe sahip ilişkileri içermektedir. Dolayısı ile ülke içinde olan ve uluslararası alanda olsa bile iktisadi olmayan faaliyetleri hariç tuttuğumuzda Uluslararası iktisat'm ana çerçevesini çizmiş oluruz. Bu bilim dalının en önemli konusunu uluslararası ticaret işlemleri, yani mal ve hizmetlerin ithalatı ve ihracatı oluşturmakta ve bunu sermaye, teknoloji, emek gibi üretim faktörlerinin dolaşımı izlemektedir^ Ticaret, uygarlık ile başlamış, günümüze kadar gelmiş ve insanoğlu var oldukça devam edecek olan bir olgudur. Uluslararası ticaret, en temel ve bilinen sözlük anlamı ile; bir ülkedeki kamu kuruluşlarının, özel kişi ve kuruluşların diğer ülkelerle yaptıkları mal ve hizmet alım ve satımlandır^. Tanım incelendiğinde 1 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori, Politika ve Uygulama, Geliştirilmiş 9. Baskı, Güzem Yayınlan, 1993, s. 1. 2 Halil Seyidoğlu, Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük, 2. baskı, Güzem Can Yayınlan: 16 Mart 1999, İstanbul, s. 116.
iki hususa dolayh olarak vurgu yapıldığı görülmektedir. Ticaretin bir ülke ile diğer bir ülke arasında gerçekleşmesi ve konusunun da mal ya da hizmet değiş tokuşu olması gerektiğidir. Dolayısı ile konusu sermaye ve teknoloji akımları olan uluslararası ilişkiler, dış ticaret kavramı dışında kalmaktadır. Bir ülkenin siyasi sınırlan içinde ancak, gümrük ve vergi sınırlan dışında kalan, bir bakıma üçüncü ülke statüsünde yer olarak tanımlanan serbest bölgeler de bu bağlamda ihracat ya da ithalat yapılan bir bölge sayılmaktadır^ Ülke dışına mal ve hizmet satımına ihracat, ülke dışından mal ve hizmet satın alınmasına ise ithalat adı verilmektedir. Bu anlamda ithalat ve ihracat aynı işlemin farklı noktalardan tanımlanmasıdır. Tek bir devlet açısından bakıldığında, iç ve dış ticaret ayırımı yapılırken dünya ölçeğinde devletlerin birbiri ile ilişkisi itibariyle bakıldığında, ulusal ve uluslararası ticaret sımflandınlması yapılmaktadır. Bir ülkenin dış ticareti söz konusu olduğunda, tek bir devletin diğer devletlerle olan mal ve hizmet alım-satım ilişkileri ifade edilmektedir. Dünya ticareti kavramıyla; yeryüzündeki tüm devletlerarasında her bir devletin dış ticaret politikalanna bağlı ve bununla sınırlı olarak mal ve hizmet değişimine yönelik ilişkilerin tümü anlaşılmalıdır^. 1.1.1.2 Uluslararası Ticaretin Tarihsel Gelişimi Ticaret ve buna bağlı olarak para, kredi, finans işlemleri çok eski tarihlere dayanmaktadır. Finansal sözleşmelerin tarihinin ne kadar geriye gittiği bile 3 Atilla Bağrıaçık, Türkiye'de Belgelerle Uygulamaü Serbest Bölgeler ve Avantajları, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul, 1999, s. 1. 4 Serap Telli, Devletler Hukuku Açısından Uluslararası Ticaret ve Kurumlaşması, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yay., 1991, Ankara, s. 1.
bilinmemekte, yazmm bile finansal sözleşmeleri kayıt altına almak için icat edildiği düşünülmektedir^ M.Ö. 1800 yıllarında Babil Krallığı'nda Hammubari Yasaları ile kredilere uygulanacak faizler belirlenmiş ve ipotek ve teminat müessesesi kullanılmıştır. M.Ö. 1000 yıllarında mal opsiyonları ile ilgili kayıtlar bulunmaktadır^. M.S. 1500'lü yıllarda ise modem uluslararası bankacılığın temelleri atılmış ve 1650'lerden itibaren de vadeli işlemler kullanılmaya başlanmıştır. Emtia fiyatlarındaki dalgalanmalara karşı üreticiler bu enstrümanları kullanabilmekteydiler. Modem dönemlere yaklaşırken 17. yüzyılla birlikte paranın kullanımı yoğunlaşmış, çok hissedarlı anonim şirketler gelişmeye başlamış ve bu gelişmeleri borsaların kurulması takip etmiştir. Finansal piyasa ve enstrümanlar geliştikçe 1900'lü yıllarla birlikte finansal dolandırıcılık şekilleri de belirli standartlarda gelişme göstermiştir. 1960'larda Eurodolar piyasaları, 1970'lerde finansal vadeli işlemler gelişmiş, 1985 sonrası dönemde de özel şirketlerin ulusal ve uluslararası büyük ölçekli projeleri ile birlikte yatırım kararları ve proje işlemleri ile ilgili gelişmeler yaşanmaya başlanmıştır. Şirket birleşmeleri, satmalmalar ve uluslararası operasyonlarla birlikte 1990'lı yıllara enflasyon damgasını vurmuştur^. 2000'li yıllarla birlikte hem finansal hem de reel kesimdeki gelişmeler risk kavramına vurgu yapmış ve risk yönetimi bakış açısı ile tüm ilişkiler yeniden gözden geçirilmeye başlanmıştır. Kredi, finansman, para ve ticaret ile ilgili olan gelişmelere uluslararası ticaret konusu olan mal, belge, sınır, gümrük vb. alanlardaki gelişmeler de eklenmiş ve bunu risk yönetimi odaklı yeni bir bakış açısı takip etmiştir. Çok daha 5 William N. Goetzmann, "Financing Civilizatìon", http://viking.som.yale.edu/will/finciv/chapterl.htm (18 Nisan 2005) 6 Aristo, kayıtlı en eski opsiyon'u anlatmıştır. Filozof Thales yıldızlara bakarak zeytin rekoltesinin çok iyi olacağını tahmin edebilmiş, böylece, parasının azlığına rağmen zeytin ezme aletlerinin kullanım opsiyonunu satın almış ve hasat mevsiminde ise bunları büyük bir kârla kiralamıştır. 7 A. Richard Brealey, Stev^art C. Myers, Alan J. Marcus, İşletme Finansmın Temelleri, Literatür Yay., İstanbul, 1997, s. 21.
eskilere gitmeden, uluslararası ticaretin gelişim seyrine bakıldığında, konu ile ilgili işletmelerin her zaman için maliyet ve riskleri hesaplamak zorunda oldukları görülmektedir. Uluslararası ticaretin tarihsel gelişimini ve içinde bulunduğumuz durumu daha iyi anlayabilmemiz için en azından 15. yüzyıl sonrası gelişmelere bakmak gerekmektedir^. 15. yüzyılda dünya ekonomisi (daha çok Avrupa) kapalı bir tarım toplumu halindeydi. Nüfusun büyük bir kısmı feodal bir düzen içinde çalışmakta, ticaret ise daha çok şehirlerde ve şehirlerin etrafında yapılmaktaydı, ipek yolu ticareti ile Anadolu, Doğu-Batı ticareti için bir köprü vazifesi görmekteydi. Doğu'nun malları kervanlarla Orta Asya ve İran üzerinden Karadeniz limanlarına ulaştırılıyor ya da diğer bir yolla Hint Denizi, Basra Körfezi, Suriye veya Kızıldeniz üzerinden İskenderiye'ye taşmıyor, daha sonra Venedik ve Cenevizliler tarafından İtalya'ya götürülüyordu. Bu durumda, İtalya Güney Avrupa için bir tür antrepo (dağıtım merkezi) vazifesi üstleniyordu. Entellektüel alandaki gelişmeler, coğrafi keşifler ve hızlı nüfiıs artışı ile 15. 5âizyıl sonlannda Avrupa'daki ticari hayatta değişmeler meydana gelmeye başladı. Bu gelişmelerle feodalite ve din eski gücünü kaybetmeye başlamış, Rönesans ve Reform hareketleri sonucu yeni iktisadi merkezler doğmuş, yeni buluşlann ortaya çıkması ile ticari kapitalizm de gelişmeye başlamıştır. Merkantalist dönem, sermaye birikiminin amaçlandığı ve bunun için sosyal ve ekonomik yapıda her türlü değişikliği kabul eden, daha sonraki dönemde ise sanayi işçisinin ve sanayi kapitalizminin koşuuanm hazırlayan bir dönemdir^. 8 Birçok yeniliğin başladığı bu dönem hem yenilikler itibariyle hem de 1648 Westfalya Anlaşması ile birlikte Roma İmparatorluğu 3000 bağımsız politik birime dönüşmesi ve modem ulus-devlet sistemine geçilmesi ile günümüz sisteminin temellerinin atılması anlamında önem arz etmektedir. 9 İlhan Uludağ, Erişah Ancan, Suna Oksay, İktisada Giriş (Mikro Analiz), Beta Yayınlan, Ocak 1999, İstanbul, ss. 38-39.
Büyük coğrafi keşiflerin de gerçekleştiği bu dönemde, Amerika kıtasmm keşfi ile birlikte İspanyoUarm sömürge haline getirdiği Meksika ve Peru'dan İspanya'ya doğru altm ve gümüş akımı meydana gelmiş, takip eden yüzyıl içerisinde İngiltere, Fransa, Hollanda gibi değişik Avrupa milletleri Kuzey Amerika'ya göç ederken yeni kıtaya gidenler üretim ve ticaretlerini Avrupa'ya yönlendirmeye başlamıştır^^. Ümit Bumu'nun keşfedilmesiyle birlikte Portekizliler, Hindistan ve Baharat Adaları ile ticareti ele geçirerek ekonomik güçlerini daha da arttırdılar. Ümit Bumu'nun keşfinden sonra Doğu ile ticaret yolları değişmiş ve Akdeniz ve Karadeniz gibi iç denizler yerine Hint Okyanusu ve Atlas Okyanusu kullanılmaya başlanmıştır. Yine buna bağlı bir gelişme olarak Akdeniz gibi iç denizlerdeki ticaret şehirleri de yerlerini Batı Avrupa'daki liman şehirlerine bırakmıştır. 18. yüzyıldan itibaren yön değiştiren dünya ticaretinin etkisi ile İngiltere ve Fransa liman şehirlerinin ticari yoğunluğunda artış görülmeye başlanmıştır. Bu ticari etki aynı zamanda İngiltere ve Fransa'nın İtalya ve Almanya'yı sanayileşme hamlesinde geçmelerinin nedenlerinden birisidir. 13. yüzyıl ile 16. yüzyıl arasında İtalyan şehir devletleri hem finans hem de ticarette yönlendirici olmuşlardır. 17. jâizyıl ile birlikte Hollanda dünyanın en büyük ticaret imparatorluğu olurken Amsterdam en önemli finansal merkez halini almıştır. İngiltere ise ancak 17. )^zyıl sonrası bu finansal güce sahip olmuştur^ ^ 10 Amerika'dan İspanya'ya akan altm stoklan ile Avrupa'da yüksek fiyat artışları gerçekleşmiş ve 1650'lere kadar devam eden yüksek enflasyon Avrupa'da büyük piyasalar oluşmasına katkıda bulunmuş, elde edilen yüksek kârlarla sermaye birikimi hızlanmış ve bireysel girişimciliği özendirmiştir. 11 James R. Lothian, Financial Integration over the Past Three Centuries, March 2001, the Independent Institute Working Paper Number 26, the Independent Institute, s. 2. http://www.independent.org/pdfworking-papers/26_financial.pdf (13 Kasım 2006)
Avrupa'nın sermaye birikimi ile tüccar kapitalist sınıfın oluşması sağlanmış ve bunu takip eden dönemde de güçlü ulus devletler kurulmuştur^^**. Ateşli silahların keşfi ve Avrupa'da kullanılması ile birlikte, para ekonomisinin yaygınlaşması, şehir ekonomilerinin büyümesi, toprak üzerinde çalışan toprağa bağlı çiftçilerin yerini sözleşmeli çalışanların alması ile değişen yapı, ulus devletlerin oluşumunu sağlamış ve 15-17. yüzyıllarda millî devletler kurularak feodal beyler üzerinde otorite sağlanmıştır. 16. ve 17. yüzyıllara kadar Avrupa'da Merkantilizm geçerli iktisadi düşünce akımı iken, 18. yüzyıl başlarından itibaren yerini Klasik Liberalizm'e bırakmıştır. Liberalizm ile birlikte müdahalecilik yerini serbest piyasaya bırakmış, devletin yerini de özel teşebbüs almıştır. Bu gelişmelerin gerçekleştiği son üçyüz yıl içinde savaş ve bazı istisnai durumlar hariç, uluslararası piyasaların entegrasyon içinde olduğu söylenebilir. Büyük savaşlar ve bu savaşların etkileri ile entegrasyon kesintiye uğrasa da yeni ve daha kuvvetli bir entegrasyon ile devamlılık sağlanmıştır. Finansal entegrasyon bir gücün planladığı ya da yönettiği bir durum değil, ticaretten elde edilecek potansiyel kâr'm zorladığı bir kuvvetle gerçekleşmiştir^^ îlk başlarda oldukça sınırlı sayıda mal ve hizmetle gerçekleştirilen uluslararası ticaret; teknolojik ilerlemenin önderliğinde haberleşme ve ulaştırma imkânlarının artması ve ihtiyaç kavramının da genişlemesi ile hem içerik hem de hacim olarak etkilenmiştir. Liberal ekonomik yapı ile gelişen uluslararası ticaret, artık günümüz dünyasında ülkeler açısından vazgeçilmez bir ilişki biçimi olmuştur. 12 Feodal beyliklerin krallann otoritesinden daha güçlü olduğu Orta Çağ dönemlerinde İngiltere, Fransa, İspanya vs. gibi terimler bir devlet otoritesinden daha çok coğrafi ve linguistik bir tanımlamayı ifade etmekteydi. 13 James R. Lothian, a.g.e.,s. 8.
i) Uluslararası Ticaret ve Merkantilist Düşünce Uluslararası ticaretin gerçekleştirildiği 16 ve 17. yüzyıllar, o dönemin iktisadi düşünce akımı olan Merkantilizm altında gerçekleştirilmiştir. Bu akıma göre ülkelerin asıl amacı, dış ödeme fazlası oluşturmaktır. Dış ödeme fazlalıkları altm ve gümüş gibi maden stoklarını arttıracak ve bu da savaş dönemlerinde savaşın finansmanına imkân sağlarken savaş olmayan dönemlerde hem bir güç gösterisi olacak hem de siyasal gücü yükseltecektir. Merkantilizm, dış ödeme fazlası yaratmak için devletin müdahalesini gerektiren bir sistemdir. Bu nedenle, dış ödemeler fazlası oluşturmak için uluslararası ticaret politikalarında; ihracatın arttırılması, hammadde ihracatını engelleyerek mümkün olduğunca işlenmiş madde ihracatı yapılması, mamul ürün ithalatının kısıtlanması, hammadde ithalinin özendirilmesi ve lüks mal ithalatının kısılması, gibi hususlar temel politikalar olarak belirlenmiştir. Sistemin ana düşüncesinde ülke dışına, yani yabancılara mümkün olduğunca az ödemede bulunurken onlardan olabildiğince fazla gelir elde edecek ihracat ve ithalat uygulamalarını yürürlüğe koymak olduğu görülmektedir^^. ii) Uluslararası Ticaret ve Klasik Liberalizm Merkantilist düşünce 18. yüzyıl başlarından itibaren yerini serbest fiyat mekanizması ve devletin ekonomik faaliyetleri yerine özel girişimciliğin aldığı Klasik Liberalizm'e terk etmiştir. Ekonomik hayatı düzene sokan görünmez bir el vardır. Bu nedenle de müdahale en az düzeyde olmalıdır. Klasik Liberalizm alanındaki gelişmeler, Adam Smith'in Ulusların Zenginliği (1799) adlı eserini yazması ve Sanayi Devrimi sırasında birbirine bağlı 14 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori, Politika ve Uygulama, a.g.e., ss. 2-5.
icatların ardı ardına gelmesi ile birlikte fabrika sisteminin ortaya çıkarak aile tipi üretimin fabrikalarda kitlesel üretime dönüşmesine yol açmıştır. Bu yeni yapı işçi sınıfının doğmasına neden olurken öte yandan sermaye birikimi ile birlikte sanayici-kapitalist bir sınıf da ortaya çıkmıştır^^. Klasik liberalizm (laisser -faire) ilk çıktığı hali ile günümüzde azalmış olsa da, Batı kaynaklı iktisat teorilerinin büyük bir kısmının temelinde bu görüş yeralmaktadır^^. İÜ) Bretton Woods Sistemi'ne Geçiş Uluslararası ekonomik ve mali ilişkilerin düzenli bir şekilde gehşmesi için etkin bir ödeme sisteminin varlığı gerekmektedir. Ödeme sistemleri açısından sanayi devrimi sonrası dünya ekonomisini; 1870-1930 altın para dönemi, 1930-1944 buhran dönemi, 1944-1973 Bretton Woods sistemi dönemi, 1973- günümüze karma uygulamalar dönemi, şeklinde bölümlendirebiliriz. 1870-1930 altın para dönemi: Altın, her ne kadar eski zamanlardan bu yana hesap, değişim ve bir değer birimi olarak kullanılmış olsa da yasal bir kurum olarak altın standardı, İngiliz Parlamentosunun Resumption Act'i (Geri Alma Kanunu) 1819 yılında kabulü ile başlamıştır. Bu kanun ile Bank of England sabit bir oran üzerinden talep edilmesi durumunda altının banknot ile değişimi uygulamasına devam edilmesini kararlaştırmıştır. 19. yüzyıl boyunca Almanya, Japonya ve diğer ülkeler aynı altın standardını uygulamaya başlamışlardır. 15 Üretimi eskiden de sermaye saiıipleri gerçekleştiriyordu, ancak 15. ve 16. yüzyıllarda bu sermaye sahipleri aynı zamanda tüccar da sayılmaktaydı. Şimdi ise hem ölçek büyümüş hem de bu ölçekte yatmm yapanlar farklı bir sınıfa mensup bulunuyordu. 16 Gülten Kazgan, İktisadi Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, Remzi Kitabevi, 4. Basım, İstanbul, 1989, s. 55.
ingiltere'nin bu dönemdeki dünya ekonomik gücü olması, diğer ülkeleri de İngiltere'yi taklit ettiklerinde aynı başarıyı elde edecekleri ümidini vermiştir. 1900 yılında kabul edilen US Gold Standart Act (Altın Standardı Kanunu) ile dolar-altm bağlantısı kurumsallaşmıştır^'^. 1870'lerden I. Dünya Savaşı başlangıcına kadar kesintisiz olarak Altın Standardı uygulanmıştır. I. Dünya Savaşında bu sistem bozulmuş, ülke paralarının altına bağlılığı kaldırılmış ve serbest dalgalanmaya bırakılmıştır. Savaş sonrası ABD (1919) ve İngiltere (1925) öncülüğünde tüm ülkeler yeniden Altın Standardına dönmüş (1928) ancak artık bu sistemin yaşamasını sağlayacak temel ekonomik ve sosyal koşullar değiştiği için sistem de yaşamını sürdürememiştir. 1930-1944 buhran dönemi: I. Dünya Savaşı'nm başlangıcından II. Dünya Savaşı'nm bitişine kadar geniş bir buhran dönemi söz konusudur. Bu nedenle, buhran yılları özellikle 1. Dünya Savaşının bitişi, yani 1918 yıllarından da başlatılabilir. 1929 yılında sermaye piyasalarında başlayan panik, ABD ekonomisinde ithalatın ve kredilerin azalması, işsizliğin artışı gibi sorunlara yol açmıştır. Dünya ekonomisine canlılık katan ve diğer ülkelerin refahını etkileyen ABD ekonomisindeki bu kriz diğer ülkelerin de refahını olumsuz yönde etkilemiştir. Buhran döneminin etkisiyle, 1932 ortalarında sanayi mallarının dünya üretim ve ticareti, 1929 başına göre üçte bir oranında gerilemiştir. 1931 yılında bir Viyana ticaret bankasının iflası ile başlayan mali panik ile Avrupa ülkelerinde yabancı alacaklılar, kısa süreli alacaklarını bankalardan talep etmeye başlayınca, ülkeler teker teker altın standardından ayrılmaya başlamışlardır. Bunun sonucunda ise, artık ulusal paralar birbirine dönüştürülme imkânını kaybetmiş, uluslararası ödemelerde iki yanlı (bilateral) 17 Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld, International Economics Theory and Policy, Fourth Edition, Addison-Wesley, New York, 1997, s. 540.
düzenlemelere gidilmesi sonucunu doğurmuştur^^ ABD ise 31 Ocak 1934'te 1 ons altm= 35 dolar olarak yeniden altmm değerini belirlemiş ve bu tarihten 1971 yılma kadar da bir değişiklik yapmamıştır^^ 1944-1973 Bretton Woods sistemi dönemi: II. Dünya Savaşı öncesi yaşanan ayrılıklar ve bölünme savaş sonrasında yerini uluslararası bir işbirliğine terk etmiştir. Dünya ticaretini serbest hale getirecek, çok-yanlı denkleşmeye imkân verecek ve savaşta yıkılan ekonomilerin onarımını kolaylaştıracak bir uluslararası ticari ve mali sistemin kurulmasına şiddetle gerek duyulmaktaydı. Bu ihtiyacın gereği olarak 1944'de Amerika'da Bretton Woods (New Hampshire) da toplanılmış ve İngiltere ile Amerika arasındaki bir uzlaşmanın sonucu olarak bir takım kararlar alınmıştır. Keynes tarafından hazırlanan İngiliz planı ve White tarafından hazırlanan Amerikan planı olmak üzere iki tasarı sunulmuş ve sonunda White planının benzeri sistem kabul edilmiştir. 1 Temmuz 1944'de Bretton Woods konferansları sonucunda Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD-Dünya Bankası)'nm kuruluş yasaları kabul edilmiş, bu konuları düzenleme görevi IMF'ye verilmiştir. Sistemin temelinde ayarlanabilir sabit kur modeli (adjustable peg) bulunmaktadır. Doların bu sistemde sahip olduğu ikili fonksiyon ile ABD, hem ulusal para olarak doları kullanırken hem de kendi merkez bankası'nm çıkarttığı kağıt paralarla ithalatını finanse etmek gibi önemli bir ayrıcalığa sahip oluyordu. Amerika dışındaki tüm ülkelerin ithalat giderlerini finanse etmek için 18 Bu gelişmelerin neticesi olarak; eski İngiliz sömürgelerinden oluşan bir grup ülke, ulusal paralarmı sterline bağlamışlar, böylece sterlin sahası fiilen oluşmuştur. Fransa'nm önderliğinde İsviçre, Belçika ve Hollanda ise ulusal paralanm altına bağlamış ve bu şekilde Altm Bloku'nu oluşturmuştur. Almanya ve çoğunluğu az gelişmiş olan geniş bir grup ülke ise (Türkiye dâhil) kambiyo kontrolü uygulamasına girişmiştir. 19 Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat Teori, Politika ve Uygulama,a.g.e., s. 631-634.
(mal ve hizmet ihracı ile) dolar kazanmaları gerekmekteyken ABD'nin böyle bir ihtiyacı yoktu^^. 1973- günümüze karma uygulamalar dönemi: 1973 Mart ayında sanayileşmiş ülkelerin paralarını ABD dolarına karşı dalgalanmaya bırakmaları ile sabit kurlu Bretton Woods sistemi sona ermiştir. Bu sistemin yıkılışı ile birlikte farklı kur uygulamaları ortaya çıkmıştır. Bu uygulamalar tek bir paraya ya da sepet paraya bağlanan sabit kur sistemlerinden bir göstergeye veya yönetime göre ayarlanan ya da tamamen bağımsız olan dalgalı kur sistemlerine kadar geniş bir alanı kapsamaktadır. Tüm bu uygulamalar içerisinde Avrupa Birliği'nin (AB) yaşamış olduğu tecrübe ve birlik çalışmaları ayrı bir başlık altında değerlendirilebilecek bir konudur. Sonuç olarak gelinen noktada, Mart 1979'da kumlan Avrupa Para Sistemi (APS) ile aşırı kur dalgalanmalarından uzak, istikrarlı bir parasal birliğin olduğu bir yapı oluşturmak istenmekteydi. APS ile sabit fakat ayarlanabilir bir kur sistemi getirilmiştir. Aslında, kur sisteminin bir amacı olmakla birlikte, AB, Avrupa kıtası için felsefi temelleri olan tam bir birlik projesi olarak düşünüldüğü için parasal birlik bunun sadece belli bir aşamasını oluşturmaktadır^^ iv) 11 Eylül ve Uluslararası Ticaret Üzerine Etkileri Bretton Woods sonrası dünya ticareti üzerine belki de en fazla etkide bulunan olay 11 Eylül olmuştur. Terör, özellikle 2001 yılında yaşanan 11 Eylül olayları sonrasında tüm dünyanın dikkatini çeken ve başta ABD olmak üzere, yine 20 Buna göre, ABD dışındaki tüm IMF üyeleri, paralarının değerini USD cinsinden tanımlamışlardır. USD ise, 1 ons altın=35 USD fiyatından altına bağlanmıştı. Ulusal paraların bir dolar paritesi olduğu ve dolar da sabit fiyattan altma bağlı olduğu için tüm ulusal paraların dolaylı bir altın paritesi bulunmaktaydı. ABD, dolar/altın paritesi üzerinden ülkelere altın satma taahhüdünde de bulunmuştu. IMF, dış açık veren ülkelere kısa süreli kredi sağlamakta, eğer önlemler yeterli olmuyorsa en son çözüm olarak ülkeler devalüasyona gidilebilmekteydi. Dolar'in bu durumu, hem bir senyoraj geliri hem de uluslararası ilişkilerde ABD'ye bir üstünlük sağlıyordu. Ancak bu sistem, dış denkleşme, likidite, güvensizlik, emisyon kazançlan (senyoraj) ve az gelişmiş ülkelerin kalkınma sorunları nedeniyle yıkılmıştır. 21 Gül Günver Turan, Uluslararası Para Sistemi Dünü ve Bugünü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1980, İstanbul, ss. 81-157 ve Halil Seyidoğlu, Uluslararası İktisat, a.g.e., ss. 631-635.
ABD önderliğinde tüm Dünya ülkelerinin yoğun politika üretmek durumunda kaldığı bir alan olmuştur. Uluslararası ticaret alanına giren konular da terörizm ile savaşta ABD'nin ilgi alanına girmiş olup, bu ilginin giderek de artması beklenmektedir^^. ABD'nin bu kararlılığı aslında bir çeşit entegre terör riski yönetimini de çağrıştırmaktadır. Terörizmi engellemek ve bu alanda başarılı politikalar geliştirmek için terörü ve etkilerini doğru algılamak gerekmektedir. 11 Eylül'ün maliyetinin sadece ABD için toplamda 28 milyar dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir. Her ne kadar 11 Eylül'ün hemen arkasından oluşan direkt maliyetler daha çok konuşulsa da, izleyen zaman içinde ortaya çıkan dolaylı maliyetler daha da önem arz etmektedir. Ölüm, yaralanma, sermaye kaybı en fazla görünen terörizm etkileri olsa da, terörizm korkusu ile alman tedbirler ve diğer gelişmeler uzun dönemde ekonomi için daha da tehlikeli bir özellik arz etmektedir^^. Terörizmin uluslararası ticaret üzerine etkilerinden en önemlisi işlem maliyetlerindeki artışdır. Terör faaliyetleri değil, bu terör faaliyetlerine karşı üretilen politikalar maliyet oluşturmaktadır. Bu politikalar ise terörizmi tespit ve engelleme ile ilgili çözümler içermektedir. Sınırların korunması, insanların sınır bölgelerde daha fazla incelenmesi, araçlar ve mallarla ilgili daha sınırlayıcı düzenlemelerin tespiti gibi engeller nedeniyle oluşan işlem maliyetleri yüzde 0.5 ile yüzdo 3 arasında bir maliyet etkisi yaratmaktadır. Öte yandan; çatışmaların uluslararası ticaret üzerine ciddi etkileri bulunmaktadır. Az gelişmiş ülkelerin fakir hükümetlerinin terörizm ile savaşta finansal 22 Andrew James Samet, "Trade and the war on terrorism", The Journal of Commerce Online, http://www.strtrade.com/ inthenews/101801.htm(10aralik2006) 23 Örneğin tüketiciler tarafmdan özellikle havayolu seyahati için risk algısmm değişimi havayolculuğu ve otel-konaklama sektorienm ciddi bir şekilde etkilemiştir. Risk priminin artması nedeniyle yüksek sigorta pirimleri ödenmesi ve firmalann sermaye piyasası değeriiliği de etkilemniştir. 11 Eylül sonrasında birçok sektör daha yüksek sistematik risk ve bireysel risk taşımaya başlamıştır. ^