1 TEMA OKUMA KÜLTÜRÜ SÖZCÜKTE ANLAM 1. Konuşma kurallarını uygulama 6. Yabancı dillerden alınmış, dilimize henüz yerleşmemiş kelimelerin yerine Türkçelerini kullanır. 4.Söz varlığını zenginleştirme 2. Aynı kavram alanına giren kelimeleri, anlam farklılıklarını dikkate alarak kullanır. 4. Okuduklarından hareketle öğrendiği kelimelerden sözlük oluşturur. SÖZCÜKLER ARASI ANLAM İLİŞKİLERİ 4.Söz varlığını zenginleştirme 1. Kelimeler arasındaki anlam ilişkilerini kavrayarak birbiriyle anlamca ilişkili kelimelere örnek verir. SÖZCÜK GRUPLARINDA ANLAM VE SÖZ SANATLARI 3. Okuduğu metinde geçen kelime, deyim ve atasözlerini cümle içinde kullanır. 2. Okuduğu metni anlama ve çözümleme 1. Metnin bağlamından hareketle kelime ve kelime gruplarının anlamlarını çıkarır. 18. Metindeki söz sanatlarının anlatıma olan katkısını fark eder. 2. Planlı yazma 6. Atasözü, deyim ve söz sanatlarını uygun durumlarda kullanarak anlatımını zenginleştirir. 5. Kendini yazılı olarak ifade etme alışkanlığı kazanma 2. Yeni öğrendiği kelime, kavram, atasözü ve deyimleri kullanır. FİİLİMSİLER 1. Fiilimsiler ile ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama 1. Fiilimsiyle, fiil ve isim soylu kelimeler arasındaki farkları kavrar. 2. Fiilimsilerin işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavrar. 3. Fiilimsileri özelliklerine uygun biçimde kullanır. 4. Cümlede, fiilimsiye bağlı kelime veya kelime gruplarını bulur.
SÖZCÜKTE ANLAM SÖZCÜĞÜN ANLAMI Tek başına anlamı olan ya da bir anlam taşımasa da cümlede anlam kazanarak cümle kuruluşuna katkıda bulunan dil birimlerine sözcük denir. Sözcükler, başlangıçta belirli bir nesneyi, kavramı karşılamak için doğmuştur. Yani her sözcük, ortaya çıktığında tek bir anlam içeriyordu. Ancak toplumsal değişimlerin, gereksinimlerin etkisiyle bazı sözcükler yeni anlamlar kazanmıştır. Bir sözcüğün başlangıçta tek anlamlıyken zamanla temel anlamı dışında yan ve mecaz anlamlar kazanarak yeni kavramlar anlatmasına çok anlamlılık denir. Sözcüğün Anlamı Gerçek Anlam Mecaz Anlam Temel Anlam Yan Anlam Temel Anlam Sözcüğün tek başına kullanıldığında akla gelen ilk anlamıdır. Sözcüklerin, sözlükte yer alan ilk anlamları olduğu için sözlük anlamı olarak da bilinir. Şebnem, alışveriş poşetleri ağır olduğu için onları zorlukla taşıdı. cümlesindeki altı çizili sözcük hangi anlamda kullanılmıştır? Çözüm: Bu cümledeki ağır sözcüğü, tartıda çok çeken, hafif karşıtı anlamıyla yani temel anlamda kullanılmıştır. Temel anlamda kullanılan bir sözcüğün yerine eş anlamlısı dışında başka bir sözcük getirilemez. Çocuklar oyun oynarken oldukça şen görünüyordu. Bu cümledeki altı çizili sözcüğün yerine hangi sözcük getirilirse cümlenin anlamı değişmez? Çözüm: Bu cümledeki şen sözcüğü temel anlamıyla kullanılmıştır. Bu nedenle bu sözcüğün yerine eş anlamlısı olan neşeli sözcüğünü getirirsek cümlenin anlamı değişmez: Çocuklar oyun oynarken oldukça neşeli görünüyordu. Her sözcüğün yalnız bir tane temel anlamı vardır. Bir sözcüğün birden fazla temel anlamı olamaz. Türkçede en çok anlamı olan sözcük, çıkmak tır. TDK Türkçe sözlükte bu sözcüğün 56 tane anlamı bulunmaktadır. İçeriden dışarıya varmak (Bu, sözcüğün temel anlamıdır.) Sınıftan koşar adımlarla çıktı. Bir şeyin yukarısına doğru yürümek (Sözcüğün yan anlamlarından biridir.) Dik yokuşu bir solukta çıktı. 8 Okuma Kültürü
SÖZCÜKTE ANLAM Yan Anlam Başlangıçta tek bir varlığı ya da kavramı karşılayan sözcükler, zaman içerisinde bu kavrama şekilsel, işlevsel vb. yönlerden benzerlik gösteren başka varlıklar ya da kavramlar için kullanılır olmuştur. Bu kullanımlar, sözcüğün yan anlamını oluşturur. Bir sözcüğün temel anlamından kopmadan kazandığı yeni anlamlara yan anlam denir. Annem de bu kokuyu kullanıyor. Bu cümlede hangi sözcük yan anlamda kullanılmıştır? Çözüm: Koku sözcüğünün temel anlamı nesnelerden yayılan küçücük zerrelerin burun zarı üzerindeki özel sinirlerde uyandırdığı duygu dur. Bu cümlede ise temel anlamıyla bağlantılı olan güzel kokmak için sürülen esans anlamıyla yani yan anlamda kullanılmıştır. Bir sözcüğün birden fazla yan anlamı olabilir. I. Arazideki kuru ağaç, korkuluğu anımsatıyordu. II. Toprak kuru olduğu için iyice verimsizleşmiştir. Numaralanmış cümlelerin hangilerinde kuru sözcüğü yan anlamda kullanılmıştır? Çözüm: Kuru sözcüğünün temel anlamı, suyu, nemi olmayan, yaş ve nemli karşıtı dır. I. cümlede canlılığını yitirmiş (bitki), II. cümlede yağış almayan veya üzerinde bitki olmayan anlamlarıyla yani yan anlamda kullanılmıştır. Yan anlam, sözcüğün temel anlamına benzerlik ve yakınlık ilgisiyle ortaya çıkar. Yani sözcüğün temel anlamı ile yan anlamı arasında mutlaka bir bağlantı olmalıdır. Geçen sene aldığım ayakkabının burnu yırtılmış. Bu cümlede hangi sözcük yan anlamda kullanılmıştır? Çözüm: Burun sözcüğünün temel anlamı koklama ve solunum organı dır. Ancak burada bazı şeylerin ön ve sivri bölümü anlamında yani yan anlamda kullanılmıştır. Bu kullanımda temel anlamla olan bağlantı koparılmamıştır. Bir sözcüğün temel anlamı ve yan anlamı, gerçek anlamı oluşturur. Bu durumu şu şekilde gösterebiliriz. Temel Anlam + Yan Anlam = Gerçek Anlam Bir sözcüğün temel anlamı ve yan anlamı arasında eş seslilik özelliği aranmaz. : İpliği iğnenin gözüne geçiremedi. yan anlam Gözüne bir şeyler kaçmış. temel anlam Göz sözcüğü eş sesli değildir. Okuma Kültürü 9
SÖZCÜKTE ANLAM Mecaz Anlam Bir sözcüğün zamanla temel anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı anlama mecaz anlam denir. Sözcükler, genellikle soyut anlam kazandıklarında mecaz anlam ortaya çıkar. Sözcük, bir ilgi ya da benzetme sonucu gerçek anlamının tamamen dışında farklı bir anlam kazanır. Sözcüklerin anlamları, kullanıldıkları cümleden yola çıkarak belirlenmelidir. Bir sözcüğün yerine eş anlamlısı dışında başka bir sözcük getirilebiliyorsa o sözcük mecaz anlamlıdır. Eleştirmen, çok satanlardan olan kitabın anlatımının kuru olduğunu yazmış. Bu cümlede hangi sözcük mecaz anlamda kullanılmıştır? Çözüm: Bu cümledeki kuru sözcüğü, temel anlamından tamamen uzaklaşarak soyut bir anlam kazanmıştır. Sözcük, akıcı olmayan, duygudan yoksun anlamıyla yani mecaz anlamıyla kullanılmıştır. Yan Anlam ve Mecaz Anlam Farkı Sözcüğün yan anlamı ve mecaz anlamı birbirine karıştırılmamalıdır. Mecaz anlamda sözcük, temel anlamıyla olan bağlantısını tamamen yitirmiştir. Yan anlamda ise temel anlamından kopmadan farklı bir anlam kazanmıştır. Terim Anlam Bir sözcüğün bilim, sanat ya da bir meslekle ilgili olan bir kavramı karşılayacak biçimde kullanılması, terim anlamı oluşturur. Bazı sözcükler, zaman içinde özel bir anlam kazanıp terim olarak kullanılabilir. Sözcüğün terim anlamlı olup olmadığı cümledeki kullanımına bakılarak belirlenir. Diş doktoru, çürük dişimin yerine köprü yapacağını söyledi. Bu cümledeki hangi sözcük terim anlamlıdır? Çözüm: Verilen cümledeki köprü sözcüğünün temel anlamı, herhangi bir engelle ayrılmış iki yakayı birbirine bağlayan veya trafik akımının, başka bir trafik akımını kesmeden üstten geçmesini sağlayan ahşap, kâgir, beton veya demir yapı dır. Ancak burada olmayan dişlerin yerini tutmak veya takma dişleri ağızdaki dişlere sağlam tutturmak amacıyla yapılan diş protezi anlamında tıp terimi olarak kullanılmıştır. Bazı sözcükler, sadece terim olarak kullanılır. Bu sözcüklerin karşıladıkları özel kavramlar dışında dilde kullanılışı yoktur. Türkçe dersinde öğretmenimiz, şiirdeki zamirleri bulmamızı istedi. Bu cümledeki hangi sözcük terim anlamda kullanılmıştır? Çözüm: Verilen cümledeki zamir sözcüğü, dil bilgisi terimidir. Kişi, dönüşlülük, gösterme, soru ve belirsizlik anlamları vererek varlıkların yerini tutan söz, adıl anlamındadır. Zamir sözcüğü, yalnızca terim olarak kullanılır. Dilde başka bir kullanılışı yoktur. 10 Okuma Kültürü
Alıştırma : Çok Anlamlılık A Aşağıdaki sözcükleri temel, yan ve mecaz anlamlı olarak birer cümlede kullanın. 1. Dikkat 2. Kapalı 3. Renkli 4. Keskin 5. Dünya 6. Akmak B Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerin hangi anlamda kullanıldığını boşluklara yazın. 1. Keskin zekâsıyla her ortamda fark ediliyordu. 2. Sehpanın ayağı ağırlığa dayanamayıp kırıldı. 3. Meltem, yumuşak sesiyle şarkı mırıldanıyor. 4. Kapıyı açtı ve Kimse yok mu? diyerek içeri girdi. 5. Yemeği ateşe koyduğumu nasıl oldu da unuttum? 6. Bu davranışı onun başarısını gölgeledi. 7. Yere düşürdüğü su şişesi patlamış. 8. Sıcacık bakışları hepimizin yüreğine işledi. 9. O kadar sinirlendi ki elini masaya vurup bağırdı. 10. Doğum yapan kadını hastaneye yetiştirdiler. 11. Ne olur beni kırmayın, diye ısrar etti yaşlı kadın. 12. Yaptığı ince hesaplar en çok kendine zarar verecek. Okuma Kültürü 11
Etkinlik: Anlamına Göre Cümle Aşağıdaki sözcüklerin temel yan ve mecaz anlamlarını yazın ve bunları anlamlarına uygun olarak birer cümlede kullanın. 1 Ateş 2 Kuyruk 3 Yük 4 Boğaz 5 Donmak 12 Okuma Kültürü