Editör: Mesut Atalay Coğrafya ISBN 978-605-364-197-1 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 12. Baskı Yayın-Proje Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Tuba Avcu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tuna Matbaacılık A.Ş. (Ankara-0312 278 34 84) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 16102 YAYINEVİ adakale sokak 4/1 yenişehir-ankara tel: +90 312 4306750-51 (pbx) belgeç: +90 312 4354460 gsm: 0506 3451936-0541 9104545-0533 2055230 e-ileti: pegem@pegem.net DAĞITIM sağlık sokak 17/a yenişehir-ankara tel: +90 312 4345424 belgeç: +90 312 4313738 gsm: 0506 3451937-0541 4345424-0533 2055231 e-ileti: siparis@pegem.net YAZIŞMA P.K.175 06442 yenişehir-ankara internet:
SUNU Değerli Adaylar; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı () Genel Kültür Testinde önemli bir yer tutan Coğrafya kapsamındaki 18 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitap, sorulmuş ve sorulması olası soruların titizlikle incelenmesiyle meydana getirilmiş olup; Coğrafi Konum ve Türkiye nin Coğrafi Konumu, Türkiye nin Yerşekilleri ve Özellikleri, Türkiye nin İklimi ve Bitki Örtüsü, Türkiye de Nüfus ve Yerleşme, Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası, Türkiye de Madenler, Enerji Kaynakları ve Sanayi, Türkiye de Ulaşım, Ticaret ve Turizm ve Türkiye nin Coğrafi Bölgeleri bölümlerinden oluşmaktadır. Kitapta; bölümlerin sınav formatına uygun ve soru çözümünü kolaylaştıracak bir şekilde ele alınmasına ve bilgilerin açık ve anlaşılır bir dille ifade edilmesine, bilginin resim, şekil, şemalarla somutlaştırılmasına, kavram haritaları, tablolar, grafik ve etkinliklerle akılda kalıcı biçimde sunulmasına özen gösterilmiştir. Ayrıca her sayfada yer alan boş Türkiye haritaları ile yer, yön dağılış, vs bilgilerinizi uygulama olanağı sağlanmıştır. Her ünitenin sonunda, özet, etkinlik, bulmaca, çözümlü testler, cevaplı testler ve çıkmış sorulara; Kitabın sonunda ise, Coğrafya nın tamamını kapsayan 3 deneme sınavına yer verilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen meslektaşlarıma, PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanlarına ve öğrencilerime teşekkürü bir borç bilirim. Bu kitap, uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Kitapla ilgili görüş ve önerileriniz bu ürünün niteliğini daha da arttıracaktır. Değerli görüş ve önerilerinizi lütfen bizimle pegem@pegem.net aracılığıyla paylaşınız. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, de ve meslek hayatınızda başarılar. Mesut Atalay
2011 de Yeralan 18 Coğrafya Sorusunun Oransal Dağılışı KONULAR YAKLAŞIK AĞIRLIK Türkiye nin Fiziki Coğrafyası %22 Türkiye nin Beşeri Coğrafyası %17 Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası %50 Türkiye nin Bölgeler Coğrafyası %11 2001-2010 yılları arasında çıkmış soruların analizleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Türkiye nin Fiziki Coğrafyası Türkiye nin Beşeri Coğrafyası Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye nin Bölgeler Coğrafyası Türkiye nin Coğrafi Konumu Türkiye nin Yerşekilleri Türkiye nin İklimi ve Bitki Örtüsü Türkiye de Nüfus ve Yerleşme Türkiye de tarım, hayvancılık ve ormancılık Türkiye de madenler, enerji kaynakları ve endüstri Türkiye de ulaşım, ticaret, ve turizm Türkiye nin Bölgeler Coğrafyası 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-1 - 1 1-1 1 1 2-1 1 3 1 2 1 1 2 1 1 2 4-1 1 1 2 1 2 2 3 1 3 2 2 2 4 3 3 3 3 3 3 1 4 4 4 3 4 4 3 4 4 3 3 3 2 1 2 3 3 2 2 1 2 2 2 2 3 3 3 2 3 3 2 2 4 5 4 5 2 2 3 2 2 2 5 iv
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Coğrafi Konum ve Türkiye nin Coğrafi Konumu Matematik Konum...4 Paraleller...4 Meridyenler...5 Yerel Saat Hesaplamaları...7 Güneş Hesaplamaları...8 Bazı Özel Tarihlerde Türkiye...9 Türkiye nin Matematik Konumu ve Sonuçları...11 Özel Konum...14 Türkiye nin Özel Konumu ve Sonuçları...15 Özet...17 Etkinlik...18 Bulmaca...19 Çözümlü Test...20 Cevaplı Test...25 Çıkmış Sorular...30 2. BÖLÜM Türkiye nin Yerşekilleri ve Özellikleri Türkiye nin Yerşekilleri Ve Özellikleri...33 Yerşekillerinin Genel Özellikleri...34 Türkiye nin Dağları...36 Orojenez...37 Volkanik Dağlar...37 Türkiye de Depremler...39 Çökme Depremleri...39 Tektonik Depremler...39 Türkiye nin Ovaları...39 Bulundukları Yere Göre Ovalar...39 Türkiye nin Platoları...41 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri...43 Türkiye nin Başlıca Akarsuları...43 Türkiye nin Başlıca Havzaları...44 v
Akarsularımızın Rejimleri...44 Türkiye deki Akarsulardan Yararlanma...45 Türkiye de Göller...47 Oluşumlarına Göre Göller...47 Doğal Göller...47 Yapay Göller (Baraj Gölleri):...58 Sularının Özelliklerine Göre Göller...49 Türkiye de Rüzgârlar Ve Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller...49 Türkiye de Buzullar Ve Buzulların Oluşturduğu Şekiller...51 Türkiye de Akarsuların Oluşturduğu Şekiller...51 Akarsu Biriktirme Şekilleri...53 Türkiye de Karstik Şekiller...54 Kayaların Parçalanması...55 Türkiye de Toprak Tipleri...56 Türkiye de Erozyon Ve Heyelan...57 Kütle Hareketleri (Heyelan Ve Toprak Kayması)...58 Türkiye de Kıyı ŞEkillenmesi...59 Dalga Biriktirme Şekilleri...59 Türkiye de Kıyı Tipleri...60 Özet...61 Etkinlik...64 Bulmaca...65 Çözümlü Test...66 Cevaplı Test...71 Çıkmış Sorular...75 3. BÖLÜM Türkiye nin İklimi ve Bitki Örtüsü Türkiye nin İklimi ve Bitki Örtüsü...83 Türkiye nin İklimini Etkileyen Faktörler...84 Matematik Konumunun Etkisi... 84 Özel Konumunun Etkisi... 84 Etrafındaki Denizlerin Etkisi... 84 Etrafındaki Kara Kütlelerinin Etkisi... 85 Etrafındaki Basınç Merkezlerinin Etkisi... 85 Yeryüzü Şekillerinin Etkisi... 85 Türkiye de İklim Elemanları... 85 Türkiye de Sıcaklık... 85 vi
Türkiye nin İzoterm Haritaları...86 Türkiye nin Yıllık İzoterm Haritası...86 Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Ortalamalarının Dağılışı...87 Türkİye Ocak Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Ortalamalarının Dağılışı...87 Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı...88 Türkiye de Güneşlenme Süresi...88 Türkiye de Don Olayının Dağılışı...89 Türkiye de Basınç...89 Türkiye de Rüzgârlar...90 Türkiye de Nem Ve Yağış...91 Oluşumlarına Göre Yağış Çeşitleri...92 Türkiye nin İklim Tipleri Ve Bitki Örtüsü...94 Türkiye de İklim Tipleri...94 Türkiye nin Bitki Örtüsü...95 Özet...98 İklim...99 Bitki Örtüsü...99 Etkinlik...100 Bulmaca...101 Çözümlü Test...102 Cevaplı Test...108 Çıkmış Sorular...111 4. BÖLÜM Türkiye de Nüfus ve Yerleşme Türkiye de Nüfus ve Yerleşme...117 Türkiye de Nüfus Artışı ve Sonuçları...118 Türkiye de Nüfusun Dağılışı ve Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler...119 Türkiye de Sık Nüfuslu Yerler...120 Türkiye de Seyrek Nüfuslu Yerler...121 Nüfus Yoğunlukları...122 Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı)...123 Türkiye de Göçler Ve Yerleşme...127 Zamana Göre Göçler...128 Gidilen Yere Göre Göçler...129 Yerleşme...130 Kırsal Yerleşmeler...130 Şehir Yerleşmeleri...132 vii
Türkiye de Mesken Tipleri ve Konutlarda Kullanılan Yapı Malzemeleri...134 Özet...135 Etkinlik...137 Bulmaca...139 Çözümlü Test...143 Cevaplı Test...144 Çıkmış Sorular...147 5. BÖLÜM Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye nin Ekonomik Coğrafyası...157 Türkiye Ekonomisini Etkileyen Faktörler...158 Türkiye de Tarım...158 Türkiye de Tarımda Verimi Etkileyen Faktörler...160 Tarım Ürünleri...163 Tahıllar...163 Sanayi Bitkileri...165 Yağ Bitkileri...170 Meyvecilik...171 Yumrulu Bitkiler...175 Sebzecilik...175 Seracılık (Örtü Altı Tarım)...175 Türkiye de Hayvancılık...176 Küçükbaş Hayvancılık...177 Büyükbaş Hayvancılık...179 Kümes Hayvancılığı...180 İpek Böcekçiliği...180 Arıcılık...181 Balıkçılık...181 Türkiye de Ormancılık...183 Özet...184 Etkinlik...186 Bulmaca...187 Çözümlü Test...188 Cevaplı Test...194 Çıkmış Sorular...198 viii
6. BÖLÜM Türkiye de Madenler, Enerji Kaynakları ve Sanayi Türkiye de Madenler, Enerji Kaynakları ve Sanayi...207 Türkiye de Madenler...208 Türkiye de Çıkartılan Başlıca Madenler...208 Türkiye de Enerji Kaynakları...212 Taş Kömürü...212 Linyit...212 Termik Santral...213 Petrol...214 Doğalgaz...215 Su Gücü (Hidroelektrik)...215 Rüzgâr Gücü...216 Güneş Enerjisi...217 Jeotermal Enerji...217 Nükleer Enerji...218 Türkiye de Sanayi...219 Türkiye de Sanayi Kolları...219 Özet...228 Etkinlik...231 Bulmaca...232 Çözümlü Test...233 Cevaplı Test...238 Çıkmış Sorular...241 7. BÖLÜM Türkiye de Ulaşım, Ticaret ve Turizm Türkiye de Ulaşım,Ticaret ve Turizm...249 Türkiye de Ulaşım...250 Karayolu Ulaşımı...250 Demiryolu Ulaşımı...252 Denizyolu Ulaşımı...253 Havayolu Ulaşımı...255 Türkiye de Ticaret...256 ix
Türkiye de Turizm...259 Türkiye nin Turistik Değerleri...260 Türkiye Millî Parkları (1958-2009)...262 Türkiye de Şehirler Ve Özellikleri...266 Özet...270 Etkinlik...271 Bulmaca...272 Çözümlü Test...273 Cevaplı Test...278 Çıkmış Sorular...281 8. BÖLÜM Türkiye nin Coğrafi Bölgeleri Türkiye nin Coğrafi Bölgeleri...289 TÜRKİYE NİN COĞRAFİ BÖLGELERİ...290 Doğal Özellikler...291 Beşeri ve Ekonomik Özellikler...291 KARADENİZ BÖLGESİ...292 Fiziki (Doğal) Özellikleri...292 Bölümleri...297 Bölge'nin Enleri...301 MARMARA BÖLGESİ...303 Fiziki (Doğal) Özellikleri...303 Nüfus Yapısı ve Ekonomik Özellikleri...305 Bölümleri...308 Bölgenin Enleri...313 Çözümlü Test...314 Cevaplı Test...319 EGE BÖLGESİ...323 Fiziki (Doğal) Özellikleri...323 Nüfus Yapısı ve Ekonomik Özellikleri...325 Bölgenin Enleri...329 AKDENİZ BÖLGESİ...330 Fiziki (Doğal) Özellikleri...330 Nüfus Yapısı ve Ekonomik Özellikler...332 Bölümleri...334 Bölgenin Enleri...336 Çözümlü Test...337 Cevaplı Test...340 x
İÇ ANADOLU BÖLGESİ...343 Fiziki (Doğal) Özellikleri...343 Nüfus Yapısı ve Ekonomik Özellikleri...345 Bölümleri...347 Bölgenin Enleri...350 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ...351 Fiziki (Doğal) Özellikleri...351 Bölümleri...355 Bölgenin Enleri...358 GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ...359 Fiziki (Doğal) Özellikleri...359 Nüfus Yapısı ve Ekonomik Özellikler...361 Bölümleri...363 Güney Anadolu Projesi (GAP)...364 Bölgenin Enleri...365 Bölgelerin Özelliklerinin Karşılaştırılması...366 Özet...368 Etkinlik...370 Bulmaca...371 Çözümlü Test...372 Cevaplı Test...377 Çıkmış Sorular...380 Grafik; Tablo Ve Harita YorumlarkenDikkat Edilecek Özellikler...387 Deneme 1...390 Deneme 2...394 Deneme 3...398 Bulmaca Çözümleri...403 xi
COĞRAFİ KONUM VE TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU Kendi haritanızı oluşturun. MATEMATİK KONUM ÖZEL KONUM GEÇMİŞ YILLARDA ÇIKMIŞ SORULAR ANALİZ TABLOSU 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1-1 1-1 1 1 2 - Ormansız yurt vatan değildir. GAZİ MUSTAFA KEMAL ATATÜRK 1
OKUMA PARÇASI KUTUP IŞIKLARI Auroralar (kuzey/güney kutup ışıkları) gökyüzündeki, özellikle kutup bölgelerinde gökyüzünde görülen, dünyanın mânyetik alanı ile güneşten gelen yüklü parçacıkların etkileşimi sonuncu ortaya çıkan doğal ışımalardır. Bu ışımalar, genellikle geceleri gözlemlenir, ağırlıklı olarak İyonosfer de meydana gelir. Kutup aurorası veya kutup ışıkları olarak da anılır. Bu olgu yaygın olarak 60 ve 72 derece kuzey ve güney enlemleri arasında görünür, bu da arktik ve antarktik kutup dairelerinin içine düşer. Kuzey enlemlerde bu etki aurora borealis(veya kuzey ışıkları) olarak adlandırılır. Aurora kelimesi Roma Şafak Tanrıçası nın isminden gelmekte. Boreas da Yunancada kuzey rüzgarına Pierre Gassendi tarafından 1621 de verilen isimdir. Aurora borealis in görünme olasılığı, kuzey manyetik kutbuna yaklaştıkça artar. Manyetik kutbun yakınlarında oluşan auroralar tam 90 derece, fakat uzaktan kuzey ufkunu yeşilimsi bir parlaklıkla, bazen de güneş alışılmamış bir yönden doğuyormuş gibi soluk bir kırmızıyla aydınlatırlar. Aurora borealis sıklıkla gündönümlerinde oluşur. Cree halkı bu ilginç olaya Ruhların Dansı adını vermişler. Avrupa da orta çağlarda auroraların Tanrıdan işaretler olduğuna inanılırmış. (Wilfried Schröder, Das Phänomen des Polarlichts, Darmstadt 1984). Güney deki oluşum, aurora australis(güney kutup ışıkları), benzer özelliklere sahiptir. Ancak Antartika da, Güney Amerika da ve Avustralya da daha yüksek enlemlerden görülebilir. Australis anlamı güneyin olan Latince bir kelimedir. Auroralar bütün dünyadan ve diğer gezegenlerde de gözlemlenebilir. Daha uzun süreli karanlık ve manyetik alan dolayısıyla, kutuplara yakınlaştıkça daha çok görünür olurlar.
1. BÖLÜM COĞRAFİ KONUM VE TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU ÖNERi Coğrafi konum ünitesinin de soru sayısı az olmasına karşın, matematik ve özel konumun sonuçlarının iyi kavranması diğer konu başlıklarının daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır. Türkiye nin enleminin sonuçlarını Türkiye nin boylamının sonuçlarını Özel tarihler ve Türkiye deki etkileri iyi kavranmalıdır. Bir bölgenin Dünya üzerindeki yerine coğrafi konum denir. İki şekilde ifade edilir: COĞRAFİ KONUM Matematik Konum Özel Konum 3
MATEMATİK KONUM Dünya üzerindeki herhangi bir yerin başlangıç paraleli olan Ekvatora ve başlangıç meridyeni olan Greenwich uzaklığının ifadesine Matematik Konum denir. Kendi haritanızı oluşturun. Paraleller Ekvatora ve birbirine 1 o aralıklarla çizilen hayali çemberlere paralel denir. Paralellerin başlıca özellikleri şunlardır: K.Y.K 0 o Ekvator G.Y.K Ekvator dan kutuplara doğru boyları kısalır. Kutuplarda nokta şeklini alır. SONUÇ Türkiye den en uzun paralel dairesi 36 o K Hatay dan geçer. Türkiye de en kısa paralel dairesi 42 o K Sinop tan geçer. Başlangıç paraleli ve en uzun paralel dairesi Ekvator dur. Ekvator, Dünya nın tam ortasından geçen ve Dünya yı iki yarım küreye ayıran en büyük paraleldir. Ekvator un kuzeyinde yer alanlara Kuzey Paralelleri, güneyinde kalanlara Güney Paralelleri denir. 90 tane Kuzey Yarımküre' de, 90 tane Güney Yarımküre' de olmak üzere toplam 180 tanedir. Birer derece aralıklarla çizilmişlerdir. Aynı boylam üzerinde iki paralel arası kuş uçuşu uzaklık dünyanın her yerinde 111 km dir. SONUÇ Türkiye nin en kuzeyi ile en güneyi arasında 666 km lik kuş uçuşu uzaklık bulunmaktadır. 42 36 = 6 x111 = 666 Paralel ile enlem birbirine benzeyen ifadelerdir. Enlem bir noktanın Ekvator a uzaklığının açı cinsinden ifadesidir. Enlem, bir yerdeki sıcaklığı, bitki örtüsünü, nüfus ve yerleşmeyi etkiler. 4
Enlem: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın ekvatora olan uzaklığının açı cinsinden ifadesidir. 90 o Kuzey Kutup Noktasý 49 o Enlem Kendi haritanızı oluşturun. Ekvator Düzlemi Meridyenler Bir kutup noktasından diğer kutup noktasına 1 o aralıklarla çizilen hayali yarım dairelere meridyen denir. Merdiyenlerin başlıca özellikleri şunlardır: 0 o Batý Meridyenleri Greenwich Baþlangýç Meridyeni Doðu Meridyenleri Ekvator Başlangıç meridyeni, İngiltere nin Greenwich kasabasından geçen meridyen kabul edilmiştir. Boyları birbirine eşittir. Yarım dairedirler. Aralarındaki mesafe yalnızca Ekvator da 111 km dir. Bu mesafe kutuplara doğru gidildikçe daralır. 0 o 40 o 85 km 85 km Ekvator 110 km 110 km 111 km 111 km 5
Kendi haritanızı oluşturun. SONUÇ İki boylam arası mesafenin en dar olduğu il Sinop tur. İki boylam arası mesafenin en geniş olduğu il Hatay dır. Türkiye de aynı boylam üzerinde yer alan farklı iki merkezin başlangıç meridyenine uzaklıkları aynı değildir. S km Sinop Hatay A km A>S Ardışık iki meridyen arası Dünya nın her yerinde 4 dakikadır. 0 o 4 Dakika 4 Dakika Ekvator 4 Dakika 4 Dakika 4 Dakika 4 Dakika Başlangıç Meridyeni nin doğusunda kalanlara Doğu Meridyenleri, batısında kalanlara Batı Meridyenleri denir. 180 tane Doğuda, 180 tane Batıda olmak üzere toplam 360 tanedir. 180 o Batý Greenwich 180 o Doðu Birer derece aralıklarla çizilmişlerdir. Meridyen ile boylam birbirine benzeyen ifadelerdir. Boylam bir noktanın başlangıç meridyenine uzaklığının açı cinsinden ifadesidir. Boylam: Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden ifadesidir. 0 o 45 o 45 o Doðu Iðdýr Greenwich 45 o Doðu 6
Boylamların dünya üzerindeki tek etkisi yerel saat farklılıklarının oluşmasıdır. Yerel saat: Dünya üzerindeki herhangi bir yerin güneşin ufuk düzlemindeki konumuna göre belirlenen saatidir. Kendi haritanızı oluşturun. Yerel Saat Hesaplamaları Verilen iki merkez arasındaki boylam farkı bulunur. B - A = x Boylam farkı Verilen iki merkez arasında bulunan boylam farkı iki meridyen arasındaki sabit zaman aralığı olan 4 dakika ile çarpılır ve iki merkez arasındaki yerel saat farkı bulunur. x.4 = Yerel saat farkı 26 o 29 o A 30 o x 31 o B 32 o Dünya batıdan-doğuya doğru döndüğü için doğuda güneş erken doğup erken batar dolayısıyla doğunun yerel saati daima ileridir. Yerel saati istenen merkez daha doğuda ise, verilen saate bulunan yerel saat farkı eklenir. B nin yerel saati = A nın yerel saati + (x.4) Yerel saati istenen merkez daha batıda ise, verilen saatten bulunan yerel saat farkı çıkarılır. A nın yerel saati = B nin yerel saati - (x.4) 30 o Doğu Boylamında yer alan İzmit te yerel saat 11:30 iken aynı anda 36 o Doğu Boylamında bulunan Şanlıurfa da yerel saat kaçtır? 30 o D 36 o D İzmit Şanlıurfa 11.30? 36 30 6 = (Boylam farkı) 6x4 24= (Yerel saat farkı) 11 30 + 24 = 11 54 (Şanlıurfa nın yerel saati) 45 o Doğu boylamında yer alan Iğdır da yerel saat 15.50 iken, 33 o Doğu boylamında yer alan Ankara da yerel saat kaçtır? 33 o D 45 o D Ankara Iğdır? 15.50 45 33 = 12 = (Boylam farkı) 12 x4 = 48 = (Yerel saat farkı) 15 50 48 = 15 02 Ankara nın yerel saati 7