İKBNİP MERKEZ KENT VE ALT YÖRELERİ
5.1 İZMİR MERKEZ KENT 5.1.1 TARİHÇE İzmir'de bilinebilen en eski yerleşme, Bayraklı Höyüğünde bulunan ve Arkeolojik kazılarda M.Ö. 3 bin yıla tarihlenen SMYRNA antik kentidir. Kent dört büyük tarihi evre geçirir. Eski İzmir M.Ö. 3000-300, Helenistik, Roma ve Bizans Dönemi M.Ö. 300-M.S.1071 Selçuklu ve Osmanlı Dönemi M.S. 1071-1923, Cumhuriyet Dönemi 1923-ten günümüze kadar olan evre. Kent M.Ö. 300 tarihlerinde Pagos Dağı eteklerinde (Kadifekale) yeniden kurulur, M.Ö. 65- M.S.23 tarihlerinde İzmir (Smyrna) en güzel İon kentidir. (Strabon). Kentin küçük bir bölümü Pagos'ta büyük bölümü ise düz arazide, liman çevresinde bulunmaktadır. Caddeler düzdür ve tamamı büyük taşlarla düzgün bir şekilde kaplanmıştır. M.S. 2.yy'da yolların düzgünlüğü ve iyi döşenmiş olduğu, doğu batı yönünde uzanan iki anayolunun (Kutsal Yol ve Altın Yol) bulunduğu bilinmektedir. Kentin Roma dönemini yansıtan Devlet Agorası çok iyi korunmuş durumdadır ve 1930'larda yapılan kazılarda gün ışığına çıkartılmıştır. İzmir tarihi boyunca yoğun ticari işlev üstlenmiş, özellikle dış ticarette önemli bir liman olarak gelişmiştir. 19.yy ikinci yarısında Batı Anadoluda, ulaşım ve haberleşmenin gelişmesi, yabancı sermaye ve yatırımları, ticaret kimliğini dahada güçlendirir. 1887'de İngilizlerce yapılan İzmir-Aydın, 1866'da Fransızlarca yapılan İzmir-Kasaba demiryolları kente iç bölgelerden mal ve ürün akışını hızlandırmıştır. 5.1.2 PLANLAMA ALANI İzmir Kentsel Bölgenin merkezinde, İzmir Körfezi çevresinde Konak, Karşıyaka, Bornova, Buca, Gaziemir, Balçova, Narlıdere, Çiğli, Menemen İlçe Belediyeleri ile Sasalı, Harmandalı, Ulukent, Koyundere, Asarlık İlk Kademe Belediyelerinin oluşturduğu alandır. Toplam 78198.4 ha büyüklüğünde ve İzmir Kentsel Bölge alanının yaklaşık % 14 ünü kapsamaktadır. Merkez kent sınırları doğuda Kemalpaşa ilçe sınırı, kuzeyde Manisa İl Sınırı ve Karşıyaka İlçe sınırı, Menemen İlçe Merkezi Belediye sınırı, Sasalı Belediye sınırı, batıda Narlıdere Belediye sınırı, güneyde ise Tahtalı Barajı Havzası uzun mesafe koruma alan sınırı ile tanımlanmıştır. Merkez kent olarak tanımlanan sınırlar içinde 14 Belediye, 16 köy bulunmaktadır. 103
5.1.3 MEKANSAL OLUŞUM 5.1.3.1 DOĞAL YAPI İzmir İli Anadolu yarımadasının batısında ve kıyı şeridinde, Ege Denizinin doğusunda 38-39 Enlem, 27-28 Boylamlar arasında bulunmaktadır. Batı Anadolu kıyılarında Ege denizinin doğuya doğru uzanarak oluşturduğu İç Körfez merkez sınırları içinde 95 km. kıyı uzunluğuna sahiptir. İzmir de denizden yükselti 50 cm.den başlayarak, Basmane yöresine doğru yumuşak bir eğimle 7 metreye ulaşır ve körfezi çevreleyen dağlara doğru artarak devam eder. İzmir morfolojisi farklı görünümlerde olup, sahil çizgisi ile yerleşim alanlarını kuşatan dağlar ve bunların oluşturduğu horizonal çizgiler morfolojik yapının temelini meydana getirir. En yüksek noktası 1075 mt.ye ulaşan (Karatepe) Yamanlar dağı ve onun yamaçlarından oluşan silsile kenti kuzeyden çevreleyen arazi yükselmeleridir. Yamanlar Silsilesi kuzeyde Dumanlı ve Kara Hasan Dağları ile devam eder. Kentin güney ve güney batısını kuşatan Karabelen dağları, Yamanlara göre daha sert ve dik karakterli olup yoğun bitki örtüsüne sahiptir. Kentin doğusunda en belirgin arazi yükselmesi Nif Dağı (1510 m.) ve onun batıya uzanan tepeleridir. Uzun ve sarp görünüşlü silsileyi oluşturan Nifler, Belkahve yöresinden başlayarak alçalır, bir yandan Bornova diğer yandanda Buca sırtlarını teşkil ederek ovaya ve körfez kıyılarına iner. Körfezin güney kıyılarında dar bir alüvyal düzlükten sonra yükselen Çatalkaya (1040 m.) ye erişir. 5.1.3.2 İKLİM VERİLERİ Akdeniz iklim kuşağı içinde İzmir de yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı geçmektedir. Dağların denize dik uzanması ve ovaların İç Batı anadolu eşiğine kadar sokulması, denizel etkilerin iç kesimlere kadar yayılmasına olanak vermektedir. Ancak, il 104
bütününde yükseklik, bakı ve kıyıdan uzaklık gibi fiziksel coğrafya farklılıkları, yağış, sıcaklık ve güneşlenme açısından önemli sayılabilecek iklim farlılıklarına da yol açmaktadır. İl bazında yıllık ortalama sıcaklık, alçak kesimlerde 14-18 0 C arasında değişmektedir. İzmir il merkezinde yıllık sıcaklık ortalaması 17.6 0 C dir. İlde en sıcak geçen aylar Temmuz ve Ağustos, en soğuk aylar ise Ocak ve Şubat tır. Yaz günlerinde sıcaklık değerleri zaman zaman tropik bölgelerin sıcaklığına yaklaşacak kadar yükselmektedir. Yazın kıyı kesiminde sıcaklık, deniz melteminin (imbat) etkisiyle iç kesimlere göre 1-2 0 C daha düşük olmaktadır. Kış mevsiminde ortalama 7 0 C olan sıcaklık, zaman zaman kuzey ve kuzeybatıdan sokulan denizel hava kütlesi nedeniyle düşmektedir. Ocak ayında ortalama sıcaklık İzmir de 8.6, Ödemiş te 7.2, Selçuk ta 7.6 0 C dolayındadır. İzmir de yağışın aylara ve mevsimlere göre dağılımında önemli farklar vardır. İzmir de yıllık ortalam yağış miktarı 700 mm. olup, yıllık yağışın % 50 den fazlası kış mevsiminde, % 40-45 i ilkbahar ve sonbaharda, % 2-4 ü ise yaz aylarında düşmektedir. Kar yağışlı günler sayısı, alçak kesimlerde yok denecek kadar azdır. Yüksek kesimlerde gerek kar yağışlı günler sayısı, gerekkarın yerde kalma süresi artmaktadır. Dağlarla çevrilmiş bir körfez etrafında kurulmuş olan İzmir kentinde, havadaki nem oranı yüksek olup, en yüksek sıcaklığın kaydedildiği Ağustos ayında nem oranı %49 a yükselmektedir. Kış aylarında kararsız ve ılık olan rüzgar, yaz aylarında kararlılık göstermektedir. İzmir in hakim rüzgar yönü güneydoğu ve batıdır. Yıllık ortalama 18.5 0 C olan deniz suyu sıcaklığının en düşük olduğu aylar Ocak (11 0 C) ve Şubat (10.7 0 C); en yüksek olduğu aylar ise Temmuz ve Ağustos (26.2 0 C) tur. İzmir ili, genel olarak turizm açısından elverişli bir iklim kuşağı içindedir. İlin güney kesimi, kuzey kesimine oranla turizm mevsimi açısından daha elverişli durumdadır. Dikili ve Çandarlı yöresinde turizm mevsimi, Haziran Temmuz Ağustos aylarını kapsamak üzere 3 ay sürmektedir. Çeşme, İzmir ve Foça yöresinde 15 Mayıs ta başlayan turizm mevsimi, 3.5 ay sürmektedir. İlde turizm mevsiminin en uzun olduğu bölge, güneyde Selçuk Pamucak yöresi olup, turizm mevsimi 15 Mayıs 15 Eylül tarihleri arasında 4 ayı kapsamaktadır. İzmir ilinde iklim ve fiziki koşullar itibariyle kış sporları potansiyelinin en yüksek olduğu yöre, ilin doğusunda zirve yüksekliği 2159 m. olan Bozdağlardır. Bozdağlarda kurulan kayak merkezinde genelde, 15 Aralık 15 Nisan tarihleri arasında 4 ay boyunca kayak yapılabilmektedir. Bozdağ ın bağlı olduğu Ödemiş te, Ocak ayında ortalama sıcaklık 7.2 0 C dir. İzmir İline ait iklim verileri aşağıdaki tabloda verilmektedir. TABLO: İZMİR (MERKEZ) İKLİM VERİLERİ Ortalama Sıcaklık ( 0 C) - İzmir (Merkez) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 8.6 9.6 11.1 15.5 20.4 25.0 27.6 27.3 23.3 18.4 14.3 10.6 17.6 Ortalama Yağış Miktarı (mm.) - İzmir (Merkez) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 143.2 103.9 68.9 42.5 36.1 9.3 1.0 2.9 10.3 33.2 81.3 167.5 700.2 Ortalama Bulutluluk (0-10) - İzmir (Merkez) 105
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 6.1 5.6 5.3 4.6 3.8 2.1 0.7 0.7 1.6 3.5 5.0 5.9 3.8 Ortalama Nisbi Nem (%) - İzmir (Merkez) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 76 73 69 66 63 55 52 52 58 67 75 76 65 Ortalama Karla Örtülü Günler Sayısı- İzmir (Merkez) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 0.2 0.1 - - - - - - - - - - 0.3 Deniz Suyu Sıcaklığı ( 0 C) İzmir (Merkez) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 11.0 10.7 12.1 15.4 20.1 24.4 26.2 26.2 24.4 21.0 17.2 13.4 18.5 Ortalama Güneşlenme Süresi (saat /gün) İzmir (Merkez) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama 4.08 5.18 6.19 8.08 9.57 11.36 12.21 12.10 10.21 7.33 5.36 4.15 8.08 ORTALAMA SICAKLIK SICAKLIK ( o C) 30 25 20 15 10 5 0 Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Ekim AYLAR ORTALAMA YAĞIŞ MİKTARI YAĞIŞ MİKTARI (mm.) 200 100 0 Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Ekim AYLAR 106
ORTALAMA NİSBİ NEM 80 70 60 NEM (%) 50 40 30 20 10 0 Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Ekim AYLAR ORTALAMA BULUTLULUK 7 6 5 4 3 2 1 0 Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Ekim AYLAR ORTALAMA KARLA ÖRTÜLÜ GÜNLER SAYISI 0.25 0.2 0.15 0.1 0.05 0 Ocak Mart Nisan Haziran Temmuz Ekim AYLAR 107
5.1.3.3 JEOLOJİK YAPI İzmir yöresinde üç farklı tektonik kuşak yer alır (Şekil 2). Bu kuşaklardan Menderes Masifi, tabanda çok kalın bir mikaşist biriminden ve üzerindeki platform tipi karbonatların metamorfizmasıyla oluşmuş bir mermer istifinden ibarettir. Masifin batısında, "İzmir-Ankara Zonu olarak adlandırılan ve İzmir dolayında genellikle filiş karakterli olan bir başka tektonik kuşak yer alır. Bu zonun batısında bulunan Karaburun Kuşağı ise, platform koşullarında çökelmiş kalın bir Mesozoyik karbonat istifinden oluşmaktadır. Üst Kretase sırasında açılmış olan İzmir-Ankara zonunda, bloklu iç yapı sunan Bornova karmaşığı (melanjı) bulunmaktadır. Bu karmaşık birim, kumtaşı-şeyl matriks ile içerisindeki değişik boyutlu platform tipi kireçtaşı bloklarından oluşmuştur. Matriksin yaşı Kampaniyen-Daniyen arasında değişmektedir. Bornova karmaşığı, Daniyen den sonra ve olasılıkla Geç Eosen sırasında bölgesel metamorfizmasını tamamlamış olan masifin metamorfikleri üzerine itilmiştir. (Özer, ve İrtem, 1982, 1989; Erdoğan, 1990;Erdoğan ve diğ., 1990). Temeli oluşturan tüm bu birimler, Neojen yaşlı tortul ve volkanik kayaçlar tarafından açısal uyumsuz olarak örtülmüştür. Orta Miyosen den itibaren bölgede Neotektonik koşullar geçerli olmaya başlamıştır. Bu evrede, değişik tip ve büyüklükteki bölgesel gerilmelerin etkisi altında kalan tüm birimlerde ve jeolojik ortamlarda deformasyonlar gelişmiş, bunun sonucunda da Batı Anadolu nun tipik horst-graben yapıları ortaya çıkmıştır (Sözbilir ve Emre, 1995; Emre, 1996). Stratigrafi Çalışma alanında Bornova karmaşığı, dasitik valkanitler, kırıntılı-karbonatlı kayaçlar, bazaltik volkanitler, andezitik-bazaltik volkanitler, andezitik-riyolitik volkanitler, volkanosedimenter kayaçlar ve alüvyon birimleri ayırtlanmıştır. Bornova Karmaşığı (Kbk) Bornova Karmaşığı, geniş bir bölgede yayılım sunan ve filiş fasiyesinde oluşmuş kumtaşı ve çamurtaşlarından meydana gelmiştir. Birimin tektonizma nedeniyle deformasyon geçirerek katmanlı yapısı bozulmuş ve kırıklı bir yapı kazanmıştır. Birimin bu kırıklı yapısı Bornova, Işıklar-Altındağ, Pınarbaşı çevresinde ve Balçova güneyinde açıkça gözlenir. Akartuna (1962), İzmir in batı-güneybatısında yaptığı araştırmada; eski kristalin temel üzerine diskordan gelen ve fosil içeren ilk tortul formasyonun altta filiş, üstte kireçtaşı niteliğinde olduğunu belirtmiştir. Filişin genellikle killi şist, arkoz, konglomera, gre ve kristalin kalkşistten oluştuğunu, ayrıca az kristalin kalkşist düzeylerinde Üst Kretase yi tanımlayan çeşitli Globotruncana fosilleri bulunduğundan sözetmiştir. Araştırıcı, bu formasyona, fosillere dayanarak Geç Kretase yaşını vermiştir. Konuk (1977), İzmir in kuzeydoğusundaki Kocaçay deresi çevresinde yaptığı incelemede, kumtaşı ve şeyllerden oluşan birimi filiş formasyonu olarak adlandırmış ve Erken Maestrihtiyen-Paleosen yaşını vermiştir. Erdoğan (1990), İzmir in doğusundaki geniş bir bölgede yaptığı araştırmasında; kumtaşı ve şeyller ile matriksi oluşturan birimlerin, Üst Kretase (Maestrihtiyen)-Paleosen aralığında filiş fasiyesinde geliştiğini ve bu ortam içinde görülen çok değişik boyuttaki matriksten yaşlı 108
kireçtaşı bloklarının, çökelme sırasındaki gravite kaymalarıyla ortama katıldığını ifade eder. Olistolit niteliği taşıyan bu kireçtaşları, geçirdikleri birden fazla deformasyonun izlerini yansıtan ve çoğu kez, açıklıkları ve çevreleri matriks elemanlarıyla dolgulu ve sıvalı bulunan bir çok çatlak takımını içerirler. Filiş matriksin kumtaşları, gri boz renklidir ve deformasyondan korunduğu yerlerde 10-20 cm. katman kalınlıkları sunar. Bölgesel ölçekte, kumtaşları ile çamurtaşları arasında düzenli bir stratigrafik ilişki bulunmaz ve kumtaşları, çamurtaşları içinde değişik boyutlarda budinaj yapıları oluşturur. Bölgesel ölçekte, Bornova karmaşığı % 70 çamurtaşı ve % 30 kumtaşlarından oluşmaktadır. Bornova karmaşığı nın çamurtaşları Bornova Kocaçay Deresi ve Pınarbaşı çevresinde yaygın olarak gözlenir. Ayrıca çamurtaşları içinde kalkerli şeyl mercekleri bulunmaktadır. Bu kalkerli şeyl merceklerine ait en geniş mostralar Gökdere (Arapdere) Köyü çevresinde yüzeyler. Bornova karmaşığı nın içinde kireçtaşı blokları (Kb) bulunmaktadır. Sığ denizel ortamda oluşmuş olan kireçtaşları Bornova karmaşığının oluşumu sırasında birim içine taşınarak yerleşmiştir. Platform tipi kireçtaşlarından oluşan bu bloklar Naldöken, Bornova, Pınarbaşı ve Işıklar-Altındağ çevresinde bulunmaktadır. Bornova karmaşığı içinde serpantinitler ve denizaltı volkanizmasıyla yerleşmiş spilitik volkanitler yeralır. Serpantinitler ile spilitik volkanitlerin Bornova karmaşığı içinde dağılımları belirli bir düzen sunmaz; 50-60 cm veya 100-200 m. kalınlığa varan dilimler halinde bulunmaktadır. Serpantinit ve spilitik volkanitlere ait yüzlekler Gaziemir ve Balçova Güzelbahçe çevresinde daha sık olarak bulunurlar ve güneye Seferihisar çevresinde ise geniş alanlarda yayılım sunarlar. Dasitik Volkanitler (Tdv) Dasitik volkanitler dasit, andezit bileşimli tüf, aglomera ve lavlardan oluşur. Dasitik kayaçlar; dasit, biyotit-hornblend dasit, dasitik tüf ve breşlerden oluşmuştur. Dasitik tüfler alt seviyelerde görülmektedir ve genelde küçük boyutlu ve köşeli ilksel kuvars kristalleri, silisifiye kayaç parçaları, hidrotermal kuvars parçaları, kumtaşı parçaları ve tektonizmadan etkilendiği belirgin olan dilinimleri kaymış filosilikat fenokristallerinden oluştuğu belirlenmiştir. Matriksin ise çok kil boyutunda serisit, biyotit, klorit ve killerden meydana geldiği gözlenmiştir. Mikalar opaklaşmış, matriks daha koyu bir renk almıştır. Mikroskopik incelemelere ve saha gözlemlerine dayanarak tüflerin tüf breşi şeklinde izlendiği söylenebilir. Bunların ötesinde bazen de tüflerin arasına girmiş halde dasitik lavlar bulunur. Bu lavlar belirgin akma yapıları sunmayan viskoz, kısa ve kalın lav akıntıları meydana getirir. Açık grimor renktedir. Kayacın porfirik dokusu makroskopik olarak da hemen göze çarpmaktadır. Mikrokristalin bir hamur içinde oldukça iri kuvars, plajiyoklas, biyotit ve hornblend kristalleri ayırt edilir. Birim içinde üste doğru dasitik volkanizmanın en son safhalarına karşılık gelen daha bazik karakterdeki biyotit-hornblend dasitlere geçilir. Taze kesimleri koyu renkli, yeşilimsi-kahverengidir. Yüzeysel ayrışmaya uğramış kesimleri, sütlü kahve renklidir. Hidrotermal alterasyona uğramış yerleri tamamen killeşmiş (kaolinit, montmorillonit) durumdadır. İleri derecede altere camsı bir matriks içinde kuvars, feldispat, biyotit, amfibol fenokristalleri kayacın genel bileşimini temsil eder ve kayacın porfirik dokusu belirgindir. Feldispatlar genellikle andezin cinsinden, zonal yapılı, iri boyutlu plajioklaslardan tektonik etki ile karbonat dolgulu ince çatlaklarla sarmalanmıştır. 109
Kırıntılı-Karbonatlı Kayaçlar (Tkk) Kırıntılı-karbonatlı kayaçlar İzmir çevresinde geniş alanlarda yüzlekler verir. Birim birçok alanda altta kırmızı, sarımsı kahverengi çakıltaşları ile başlar. Çakıltaşları kum-kil boyutunda kırıntı aramadde ile tutturulmuş ortaç-iyi yuvarlaklaşmış kireçtaşı, kumtaşı, kuvarsit, mafik volkanik kaya kırıntılarından yapılıdır ve kötü boylanmalıdır. Çakıltaşları üste doğru sarımsı kahverengi, düzgün tabakalanmalı kumtaşları ve kiltaşlarına geçer. Yanal yönde devamsız düzeyler halinde gözlenen kumtaşları mafik volkanik kaya kırıntıları ve kireçtaşı kırıntılarında zengindir. Birim en üst kesimlerde genellikle düzgün ince orta kalınlıkta katmanlanmalı, yatay veya yataya yakın, beyaz sarımsı kahverengi, sert dayanımlı, gastropod fosilleri içeren görsel kireçtaşları ve killi kireçtaşlarından yapılıdır. Masif ve düzgün katmanlı kireçtaşları, kiltaşları, kumlu kiltaşları ve kumtaşları ile yanal ve düşey giriklikler sunar. Bu gölsel istif İzmir in kuzeyinde volkanik kayalarla yanal geçişlidir. Bazaltik Volkanitler (Tbv) İzmir çevresinde Ulukent-Harmandalı arasında ve İzmir-Manisa yolu üzerinde Beşyol-Sarnıç köyleri arasında yüzlek veren koyu renkli bazaltik lavlardan ve onlara eşlik eden bazaltik aglomeralar ve tüflerden yapılıdır. Birim koyu kahverengi, çoğunlukla siyah renklidir. Yüzeyde yer yer belirgin akma düzlemleri içeren masif lavlar sert ve dayanımlı bloklar şeklindedir. Masif bazaltik bloklarda yer yer soğan kabuğu ayrışmalarına rastlanır. Bazalt lavları içinde porfiritik doku yaygın olarak gözlenir. Matriks genellikle belirgin bir akma yönlenmesi göstermeyen feldispat ve klinopiraksen mikrolitlerinden ve yer yerde bazaltik camdan yapılıdır. Ana felsik mineral plajiyoklastır. Klinopiroksen ve biotit en sık rastlanan mafik minerallerdir. Bazaltik lavlarla birlikte gözlenen aglomeralar, ince taneli bazaltik tüf matriks içinde koyu renkli, köşeli bazaltik lav, çakıl ve bloklardan yapılıdır ve kötü boylanmalıdır. Adnezitik-Bazaltik Volkanitler (Tab) İzmir çevresinde en geniş yayılım sunan volkanik kaya grubudur. Başlıca kırmızı-bordo renkli andezit lavlarından yapılıdır. Gri-silah bazaltik lavlar ve andezitik bileşimli tüf ve aglomeralar birimi oluşturan diğer litolojilerdir. Andezit ve bazlt lavları tipik olarak porfiritik doku gösterir. Matriks camsı ve mikrolitik özelliktedir. Mikrolitik bölümlerde plajioklas ve K- Feldispat kristalleri matriksin ana bileşenlerini oluşturur. Ana felsik mineral plajiyoklaslardır. Mafik mineral olarak amfibol, biotit ve klinopiraksenler gözlenir. Birim içinde andezitik lavlar ile birlikte gözlenen tüfler ve aglomeralar kırıntılı dokularıyla karakteristiktir. Aglomeralar içinde andezit lavların köşeli ve kötü boylanmış çakıl ve blokları ince taneli tüf bir matriks içinde yeralırlar. Yer yer gözlenen kalın katmanlanma ve derecelenme birim içinde gözlenen sedimenter yapılardır. Andezitik-Riyolitik Volkanitler (Tar) Andezitik-bazaltik volkanitler üste doğru geçişli bir dokanak boyunca andezit-dasit-riyolit bileşimli lavlar, tüfler obsidiyen ve perlit düzeylerinden yapılı riyolitik bir seriye geçerler. Riyolitik lavlar belirgin olarak porfiritik doku gösterir. Matriks genel olarak camsıdır. Ana felsik mineral olarak özşekilli ve yarı-özşeklili kuvars ve K-feldispat fenokristalleri bulunur. Biyotit en sık rastlanan mafik mineraldir. Ender olarak gözlenen amfiboller biyotitlere eşlik 110
eder. Riyolitik lavlarla birlikte gözlenen kalın asidik tüfler İzmir in kuzey kesimlerinde geniş yayılım sunar. Değişik volkanik fasiyeslerde çökelmiş olan bu tüfler içinde belirgin tabakalanma, dereceli katmanlanma ve yer yer gelişmiş olan çapraz tabakalanma en önemli sedimenter yapılardır. Ana bileşenleri kahverengi siyah renkli lav parçaları, pomza ve cam kırıntıları oluşturur. İnce kül boyutundaki matriks, yer yer akma yönlenmesi sunar. Kaya kırıntıları ve pomza kırıntıları köşeli ve kötü boylanmış dokuludur. Volkanosedimenter Kayaçlar (Tvs) Volkanosedimenter kayaçlar, İzmir ve çevresinde volkanik kayaların yaygın olarak gözlendiği alanlara göre düşük kotlu alanları kaplayan kayalardır. Balatçık-Ulukent arasında ve Menemen in güneyinde açık yüzlekler sunar. Ana bileşenlerinin iyi-ortaç yuvarlaklaşmış andezitik, bazaltik bileşimli kum, çakıl ve blokların oluşturduğu, iyi-ortaç boylanmalı kumtaşları ve çakıltaşlarından yapılıdır. Belirgin tabakalanmalıdır. Üst kesimlerde üzerleyen gölsel killi kireçtaşları, kiltaşları ve çamurtaşları ile ardalanmalar gösterir ve üste doğru dereceli olarak gölsel tortullara geçer. Alüvyon İzmir çevresinde bütün düşük kotlu alanları, dere tabanlarını ve akarsuların denize ulaştığı alanları dolduran alüvyon, Kuvaterner-güncel yaşlıdır ve gevşek dokulu, pekleşmemiş kayalardan yapılıdır. İzmir çevresinde bulunan, daha yaşlı kayaların kum, çakıl ve blok boyunda kırıntılarından yapılıdır ve düşük dokusal olgunluktadır. Kötü boylanmalı ve kötü yuvarlaklaşmış kırıntılar kum-kil boyunda bir aramadde tarafından desteklenirler. Ana bileşenlerini kumtaşı, kireçtaşı, andezit-bazalt lavı ve blokları oluşturur. YAPISAL JEOLOJİ Fay hatları İzmir çevresinde gözlenen faylar D-B ve KD-GB uzanım sunar D-B gidişli normal faylar KD- GB gidişli faylara göre daha geç jeolojik dönemlerde oluşmuştur. D-B gidişli fayların en önemlileri Güzelbahçe, Balçova ve Altındağ hattında gözlenir. KD-GB gidişli faylar verev atılımlıdırlar ve değişik ölçeklerde bulunurlar. İzmir Körfezi ve Bornova ovası oluşumunu günümüzde de sürdüren bir graben üzerinde yer almaktadır. Büyük ölçekli major gravite fayları KD-GB ve yaklaşık D-B doğrultu olup, İzmir körfezinin kuzey ve güneyini etkilemiştir. Körfezin kıyılarına paralel yaklaşık D-B doğrultulu İzmir Fayı (Balçova Fayı) körfezin güneyini, Çiğli-Cumhuriyet Mahallesi Şemikler semti boyunca K70B istikametinde uzanan ve Karşıyaka nın kuzeyinde D-B yönünde yataylanarak Alaybey-Çay-Osmangazi semtleri yönünde devam eden fayda körfezin kuzeyini şekillendirmiştir. İzmir yöresindeki volkanik kayaçların yerleşiminden sonra (Miyosen) aktif tektonik deformasyon kayaçlarda son derece kırıklı bir yapının gelişmesine neden olmuştur. Andesitik ve dasitik bileşime sahip lavlarda soğuma çatlaklarından itibaren makaslama zonlarının ve küçük ölçekli fayların gelişimi neotektonik evreye ait deformasyonlarla ilgilidir. Tektonik aktivitelerin sonucu olarak küçük ölçekli normal faylar KBB-GDD doğrultulu olarak 111
gelişmiştir. Ayrıca bu yüzeylerden itibaren blok kaymaları şeklinde kitle hareketleri de meydana gelmektedir. İzmir metropolitan alanı içerisindeki önemli fay takımları iki grupta toplanabilir: Major faylar K70D ve K85D doğrultularında ve eğimleri 70-80º olup, eğim yönleri körfeze doğrudur. İzmir fayı (Balçova fayı) ve devamı olan Konak ve Pınarbaşı graben fayları bu faylara örnek gösterilebilir. Ayrıca eğim açıları dik ve dike yakın olan K10D ve K50D doğrultulu daha küçük ölçekli faylar Körfezin güneyinde Göztepe de, Hakimevlerinde, Üçyol da ve Varyant ta gözlenmiş olup, ana graben faylarını keser konumda bulunurlar (minör faylar) aşağıda belirtilmiştir: 1. Doğanbey fayının devamı şeklinde uzanan Kızılçullu fayı (Melez çayına koşut uzanır) 2. N 20-40 E S 20-40W uzanımlı Kandere ve Gültepe fayları 3. N 5W / 45 NE Üçyol fayı 4. N 20W / 80 NE ve E-W / 81 S konumlu Altıntaş semtinde gözlemlenen fay, 5. N 50W / 88 SW Hakimevleri fayı 6. N 7W / 70 SW Şemikler fayı Minör faylar İzmir Körfezinin kuzeyinde de dasitik tüf ve lavlarda gözlenmiştir. Bu faylar, dasitik daykları keser ve Örnekköy ve Yamanlar semtinin kuzeyinde doğal yamaçlara paralel olarak uzanırlar. MÜHENDİSLİK JEOLOJİSİ Heyelanlar Yeryüzünün ve üzerindeki yapıların şeklini, konumunu değiştiren kitle hareketlerinin ana nedeni yerçekimidir. Kitlelerin dengesinde etkili olan faktörlerin bir kısmı kitleye ait özelliklerden, bir kısmı ise kitleye müdahalelerden kaynaklanmaktadır. Her iki durumda kitlede gerilme artışları ya da direnç azalmaları oluşmaktadır. İzmir ve yöresinde özellikle heyelanlı sahalarda kaymaları denetleyen iki faktör ön plana çıkmaktadır. a) Aşırı yağışlar b) Jeolojik yağışlar İzmir de mevcut heyelanların oluş tarihleri genellikle aşırı yağışlar sonrasındaki tarihlerle paralellik sunmaktadır. Yağışlar sonrasında mevcut zeminlerde hızla kaymalar, zeminin hızla likit limit değere ulaşması ve bu su muhtevası değerinin plastik limite çok yakın olmasından kaynaklanmaktadır. Kaya ortamlarda meydana gelen kaymalara bağlı olarak bulunan heyelan sahaları İzmir ve yöresinde Neojen yaşlı çamurtaşlarında, ayrışmış marnlarda ve silttaşlarında yaygın olarak gözlenmektedir. (Koca ve Türk, 1992). Bahsedilen litolojilerin baskın olduğu sahalarda heyelanlar sık sık gerçekleşmekte ve kaymaların sonrasında topoğrafya basamaklı bir yapı kazanmaktadır. Ayrıca bu sahalarda önceden meydana gelmiş kaymalar söz konusu ise, kayan malzemeler rezidüel direnç parametrelerinde (Ø r, C r ) ve kritik güvenlikte stabilitelerini gönümüzde korumaktadırlar. Şev topuklarında yapılacak kazılar veya oluşturulacak titreşimlerle kritik denge halinde bulunan bu şevler hareket edebilecektir. Önceden hareket 112
etmiş fakat günümüzde kritik denge halinde bulunan yamaçların tekrar heyelan etme riski mevcuttur. Gerek önceden hareket etmiş gerekse de günümüzde kritik denge halinde bulunan heyelan sahalarının 1/25000 ölçekli jeoloji haritası üzerinde lokosyonları işaretlenmiş ve ek olarak sunulmuştur. Ayrıca, harita üzerinde işaretli heyelan sahalarının bulundukları semtler ve de üzerinde bulundukları litolojiler ilişkilendirilerek Tablo 1 de sunulmuştur (Koca, 2000; Koca, ve diğ., 2000) Lokasyon Gürçeşme Semti Kemalpaşa Dereiçi Kadifekale Yeşildere Kemalpaşa Dereköy Kadifekale İmariye Kadifekale Altay Kadifekale Vezirağa Yeşilyurt Limontepe Kemalpaşa Dereköy Kemalpaşa Zeytinler Altındağ Çamkule Altındağ Millet Dist. Mithatpaşa Göztepe Narlıbahçe Demet Sit Narlıdere 2.İnönü Litoloji Neojen Kırıntılı Filiş Neojen Kırıntılı Filiş Andezit Marn Andezit Marn Andezit Marn Marn Konglomera Filiş Neojen Kırıntılı Neojen Kırıntılı Neojen Kırıntılı, Volkanik Neojen Kırıntılı Filiş Tablo 1: İzmir ve yöresinde Belirlenen Heyelan Sahaları ve Üzerinde Yeraldıkları Litolojiler Kaya Düşmesi ve Devrilmelerin Gözlendiği Alanlar İzmir in yakın yöresinde kaya düşme ve devrilmelerinin genellikle volkanik kayaların yer aldığı yüksek eğimli şevlerde meydana geldiği gözlenmiştir. Kaymalar ve düşmeler volkanik kayaçların içerdikleri süreksizliklerin tipi ve konumlarıyla yakın ilişkilidir. (akma bantları, soğuma yüzeyleri ve tektonik kökenli süreksizlikler vb) Bahsedilen süreksizlikler yüksek eğimde ve eğim yönleri yamaç içine doğruysa şevlerde kaya düşmelerini ve devrimlerinin oluşturabilmektedir. Kaymalarda ise süreksizlikler şev dışına eğimli ve şev düzlemini keser konumdadırlar (Koca, 2000, Koca, ve diğ., 2000; Koca, 2001) Kayma ve düşmelerin gözlendiği alanlar; 1. Asansör Taş Ocağı 2. Bayraklı Çiçek mahallesi 3. Karşıyaka Turanlar 4. B.Çiğli- Güzeltepe 5. Bornova-Osmangazi eski taş ocakları 6. Çiğli Cumhuriyet mahallesi 7. Kadifekale-Hacıali efendi eski taş ocağı 8. Vezirağa-Zafertepe-İmariye-Altay Semtleri (Kadifekale) Gerek zeminlerde gerekse de kayalarda meydana gelen kitle hareketleri etüd edilerek büyük ölçekli haritalara işlenmeli ve de etki alanları kesin olarak saptandıktan sonra yamaç stabilitesi açısından değerlendirilmelidir. Tüm bu çalışmaların sonucunda; şev açısı şev yüksekliği ilişkisi belirlenerek gerekli iyileştirmelere başlanmalıdır. 113
5.1.4 İZMİR NÜFUS YAPISI 1927 yılında Türkiye'nin nüfusu 13.648.270, İzmir ilinin nüfusu 531.579 olarak tespit edilmiş ve İzmir ili nüfus büyüklüğü açısından 63 il arasında İstanbul ilinden sonra ikinci sırada yer almıştır. 1927-2000 döneminde İzmir ilinin nüfusu sürekli artış göstermiştir. İlde en düşük yıllık nüfus artışı yüzde 1,02 ile 1940-45 döneminde, en yüksek yıllık nüfus artış hızı yüzde 3,39 ile 1950-55 döneminde gerçekleşmiştir. 1990-2000 döneminde, İzmir ilinin yıllık nüfus artış hızı yüzde 2,24'tür. Son 73 yılda Türkiye'nin nüfusu yaklaşık 5 kat artış gösterirken, İzmir ilinin nüfusu 6,3 kat artış göstermiş ve D.İ.E. 2000 yılı sayımına göre 3 milyon 370 bin 866'ya yükselmiştir. 2000 yılında İzmir anakent nüfusu ise 2 milyon 232 bin 265'dir. DİE nin 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre Ege Bölgesindeki toplam nüfusun yüzde 13,1 ini, Türkiye nüfusunun ise yüzde 4,9 unu oluşturmaktadır. İlin nüfus yoğunluğu 1990-2000 arasında ciddi bir artış göstererek kilometrekareye 224 kişiden 287 kişiye yükselmiştir. Gerek nüfus yoğunluğu gerekse nüfus artış hızı açısından incelendiğinde İzmir ili nüfusunun artış trendinin Türkiye ortalamasının üstünde olduğu görülmektedir. Nüfus 1990-2000 yılları arasında binde 22 düzeyinde artmıştır ki, bu rakam genel nüfus artış oranı (binde 18) ile karşılaştırıldığında yüksek bir orandır. Nüfus artışının doğum hızının yüksek olmasından çok, göçlerden kaynaklandığı söylenebilir. Tablo 2- Sayım Yıllarına Göre İzmir İl Nüfusunun Gelişimi Sayım Yılları İzmir Nüfusu 1927 531 579 1935 596 850 1940 640 107 1945 673 581 1950 768 411 1955 910 496 1960 1 063 490 1965 1 234 667 1970 1 427 173 1975 1 673 966 1980 1 976 763 1985 2 317 829 1990 2 694 770 2000 3 370 866 Kaynak: İzmir Valiliği; http://www.norsanyazilim.com/izmir/izmir/ 114
Kaynak: İzmir Valiliği; http://www.norsanyazilim.com/izmir/izmir/ Grafik 1-İzmir İlinde Yıllık Ortalama Nüfus artış Hızları : 1927-2000 İzmir ilinde hem kentsel hem de kırsal nüfus 1990 dan 2000 yılına artış göstermiştir, ancak kırsal nüfus artışının hızı kentsel nüfus artış hızının gerisinde kaldığından, kırsal nüfusun toplam nüfus içindeki payı gerileyerek 1990 daki yüzde 21 den, 2000 yılında %19 a düşmüş; buna karşılık kentsel nüfusun payı 1990 yılında yüzde 79 iken 2000 yılında yüzde 81 e çıkmıştır. Türkiye genelinde kentleşme oranı iktisadi, sosyal, siyasal nedenlerle artmıştır. Bu genel artış trendi içinde ele alındığında bile, İzmir ilinin kentleşme düzeyi Türkiye ortalamasının çok üzerindedir. Kentleşme oranının 1990 yılında, Türkiye genelinde, yüzde 60 iken, 2000 de yüzde 65 e yükselmiştir. Tablo 3 - Şehir ve Köy Nüfusu ve Yıllık Nüfus Artış Hızı Sayım yılı 1990 (1) 2000 Yıllık nüfus artış hızı ( ) Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Türkiye 56 473 035 33 656 275 22 816 760 67 803 927 44 006 274 23 797 653 18,28 26,81 4,21 % 59,6 % 40,4 % 64,9 % 35,1 İzmir 2 694 770 2 137 721 557 049 3 370 866 2 732 669 638 197 22,38 24,55 13,60 % 79,3 % 20,7 % 81,0 % 19,0 (1) 1990 Genel Nüfus Sayımının kesin sonuçları, 2000 Genel Nüfus Sayımı günündeki idari bölünüşe göre yeniden düzenlenmiştir. Kaynak: www.die.gov.tr 115
25 20 15 10 5 İzmir Ege Türkiye 0 Grafik 2- Yıllık Nüfus Artış Hızı: 1990 2000 (Binde) İzmir ili Ege Bölgesi nin tartışma götürmez iktisadi, sosyal ve kültürel çekim merkezidir. Türkiye nüfusunun yaklaşık yüzde 15 i Ege Bölgesinde yaşamaktadır. Bölge illerinde kentleşme oranı yüksektir. Ege, genel olarak göç alan bir bölgedir ve nüfus artış hızı Türkiye ortalamasının üzerindedir. Ege Bölgesi nüfusunun yaklaşık üçte biri İzmir ilinde yaşamaktadır. Bu durum, İzmir ilinin geleceğine ilişkin projeksiyonlar ve senaryolar oluşturulurken İzmir in Ege bölgesi içindeki konumu ile birlikte ele alınmasını zorunlu kılmaktadır. Tablo 4 - İzmir Nüfusunun Üç Ana Yaş Grubuna Göre Dağılımı İzmir Türkiye 0-14 23,7 29,8 15-64 69,4 64,5 65 + 6,9 5,7 Toplam 100,0 100,0 Kaynak: İzmir Valiliği; http://www.norsanyazilim.com/izmir/izmir/ 116
İzmir nüfusunun 3 ana yaş grubuna dağılımı incelendiğinde, il nüfusunun yüzde 23,6'sının 0-14, yüzde 69,3'ünün 15-64 ve yüzde 6,8'inin 65 ve daha yukarı yaşta olduğu görülmektedir. İzmir nüfusunun yaş yapısında, 0-14 yaş grubunda olanların ülke ortalamalarının gerisinde kaldığı gözlenmektedir. Bu, İzmir nüfusunun Türkiye geneline göre daha yüksek bir yaş ortalamasına sahip olduğunu göstermektedir. İzmir nüfusunun yaş özelliklerinden bir diğeri de, nüfusun zaman içinde giderek yaşlanmasıdır. Nüfusun süreç içinde yaşlanıp yaşlanmadığını ortaya koyan "Medyan Yaş" değeri incelendiğinde, İzmir ilinin 1935'teki Medyan yaşı 24 iken bu değer 2000 yılında 28,7'ye ulaşmıştır. Başka bir anlatımla İzmir nüfusunun yarısı 28,7 yaşın altındadır. İzmir de nüfusun cinsiyet yapısı dengeli bir dağılım gösterir. İzmir, tüm Türkiye de olduğu gibi, kadınların göreceli olarak daha fazla olduğu bir ildir. Tablo 5- İzmir Nüfusunun Cinsiyete Göre Dağılımı: 2000 KİŞİ SAYISI ORAN (%) Kadın 1.698.819 50,39 Erkek 1.672.047 49,61 TOPLAM 3.370.866 100,00 Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı İzmir, Ege Bölgesi başta olmak üzere ülkenin hemen her yerinden göç alan önemli bir çekim merkezidir. Ege Bölgesi nüfus artış hızının hem İzmir ili, hem de Türkiye ortalamasının altında kalması ve 2000 yılı nüfusu içinde İzmir dışında doğanların oranının yüzde 48,3 olması bunun önemli göstergelerindendir. Tablo 6 - İzmir de Nüfusun Doğum Yerine Göre Dağılımı: 2000 (%) İZMİR DE DOĞANLAR 51,7 İzmir Dışında Doğanlar (Yurt dışı dahil) 48,3 Kaynak: DİE, 2000 Genel Nüfus Sayımı, İzmir MERKEZ KENT NÜFUS YAPISI Hacettepe Nüfus Etüdleri Enstitüsünün yapmış olduğu Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003 ün sonuçlarına göre yapılan tahminler Türkiye nin 2025 yılında 93-95 milyon arasında durulmuş bir nüfusa ulaşacağı şeklindedir. Sosyo-ekonomik koşullarla ilişkili toplam doğurganlık hızındaki azalma sonucuna göre 2000 yılı için Türkiye ölçeğinde TDH:2.57 çocuk iken bu hız İzmir de 1.75 çocuk olarak tahmin edilmiştir. Türkiye 2000 yılı Nüfus sayımı sonuçlarına göre İzmir merkez kenti oluşturan Belediye ve kırsal yerleşmelerin toplam nüfusu DİE ce düzeltilmiş olarak 2.344.322 kişidir. 117
2000 YILI DİE NÜFUS TABLOSU Menemen İlçesi Dahilinde; TOPLAM NÜFUS: 89124 İlçe İlk Kademe Köy Mahalle/ bağlı NÜFUS NÜFUS Belediyesi Belediyesi olduğu belediye Menemen X 46079 Asarlık X 18045 Harmandalı X 3464 40039 Koyundere X 3998 Ulukent X 11526 Yahşelli X 3006 3006 Karşıyaka İlçesi Dahilinde; TOPLAM NÜFUS: 438764 İlçe İlk Kademe Köy Mahalle/ bağlı NÜFUS NÜFUS Belediyesi Belediyesi olduğu belediye Karşıyaka X 438430 1 Sancaklar X 140 2 Yamanlar X 194 334 Gaziemir İlçesi Dahilinde; TOPLAM NÜFUS:87692 İlçe İlk Kademe Köy Mahalle/ bağlı NÜFUS NÜFUS Belediyesi Belediyesi olduğu belediye Gaziemir X 70035 Konak İlçesi Dahilinde; TOPLAM NÜFUS: 782309 İlçe İlk Kademe Köy Mahalle/ bağlı NÜFUS NÜFUS Belediyesi Belediyesi olduğu belediye Konak X 781363 1 Kavacık X 764 2 Tırazlı X 182 946 Çiğli İlçesi Dahilinde; İlçe Belediyesi İlk Kademe Belediyesi Köy Mahalle/ bağlı olduğu belediye TOPLAM NÜFUS: 113543 NÜFUS NÜFUS Çiğli X 106740 Sasalı X 3564 Kaklıç X Çiğli 3239 118
Buca İlçesi Dahilinde; İlçe Belediyesi İlk Kademe Belediyesi Köy Mahalle/ bağlı olduğu belediye TOPLAM NÜFUS: 315136 NÜFUS NÜFUS Buca X 308661 Balçova İlçesi Dahilinde; TOPLAM NÜFUS: 66877 İlçe Belediyesi İlk Kademe Belediyesi Köy Mahalle/ bağlı olduğu belediye NÜFUS Balçova X 66877 NÜFUS Narlıdere İlçesi Dahilinde; TOPLAM NÜFUS: 54107 İlçe Belediyesi İlk Kademe Belediyesi Köy Mahalle/ bağlı olduğu belediye NÜFUS Narlıdere X 54107 Bornova İlçesi Dahilinde; İlçe Belediyesi İlk Kademe Belediyesi Köy NÜFUS TOPLAM NÜFUS: 396770 Mahalle/ bağlı olduğu belediye NÜFUS NÜFUS Bornova X 391128 1 Beşyol X 226 2 Çamiçi X 239 3 Çiçekli X 316 4 Eğridere X 579 5 Karaçam X 460 6 Kavaklıdere X 1868 7 Kayadibi X 172 5642 8 Kurudere X 103 9 Sarnıç X 63 10 Yakaköy X 923 11 Gökdere X 403 12 Laka X 290 119
2005 YILI DİE NÜFUS DÜZELTMESİ TABLOSU Merkez kentin 2005 yılı nüfusu 2.558.724 kişidir. İzmir Kentsel Bölge 2005 yılı nüfusunun 3.101.977 kişi olduğu esas alındığında, kentsel bölgenin toplam nüfusunun % 82,5 i merkez kentte yerleşmiştir. Kırsal nüfus merkez kent oranı ise % 0.5 dir. 5.1.5 EKONOMİK YAPI 5.1.5.1 MERKEZ KENT İŞGÜCÜ DİE nin 2000 ve sonrası İzmir kent merkezine (Güzelbahçe, narlıdere, balçova, buca, gaziemir, konak, bornova, karşıyaka, çiğli) ilişkin işgücü verileri, 2001 krizini izleyen üç yıl boyunca işgücünün gerilediğini göstermektedir. 2000 yılında 713 binin üzerinde olan işgücü, 2003 yılında 677 binin biraz altına inmiştir. İşgücü içinde kadınların payı 2000 yılında % 24 iken, kriz sonrasında bir miktar artarak % 27 ye çıkmıştır. İşgücüne dahil nüfusun yaş yapısına bakıldığında, 2003 yılında İzmir kent merkezinde, oldukça genç bir nüfusun işgücünü oluşturduğu görülmektedir. 15-24 yaş arası 117 bin, 25 39 yaş arası 348 bin olmak üzere 40 yaşın altındakiler toplam istihdamın üçte ikisinden fazlasını oluşturmaktadır. 35 39 yaş arası 91 bin kişi işgücünün yaklaşık yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Bu durum mevcut işgücüne mesleki eğitim yoluyla yeni iş alanları açma yoluyla isthidamın niteliğinin arttırılması açısından önemli bir potansiyele işaret etmektedir. İşgücündeki nüfusun yaklaşık dörtte üçü erkektir. Kadınlar işgücünün sadece yüzde 25 kadardır. Tablo 7 - İzmir İl Merkezinde İşgücünün Gelişimi: 2000-03 2000 2001 2002 2003 ERKEK KADI N TOPLA M ERKEK KADI N TOPLA M ERKEK KADIN TOPLA M ERKEK KADI N TOPLA M 15-19 43.282 23.044 66.326 34.269 17.739 52.008 32.368 15.434 47.802 22.563 11.819 34.382 20-24 50.496 35.066 85.562 49.791 41.123 90.914 52.304 40.085 92.389 47.274 35.456 82.730 25-29 78.749 33.864 112.613 82.247 34.673 116.920 91.317 36.012 127.329 88.317 36.530 124.847 30-34 82.155 23.244 105.399 85.875 26.408 112.283 87.673 34.726 122.399 85.094 33.952 119.046 35-39 82.356 24.446 106.802 82.045 28.020 110.065 79.527 28.510 108.037 80.581 23.422 104.003 40-44 85.562 16.832 102.394 74.385 19.755 94.140 65.165 20.579 85.744 65.110 22.133 87.243 45-49 60.114 8.616 68.730 58.661 10.684 69.345 49.731 10.932 60.663 45.125 12.033 57.158 50-54 30.858 3.607 34.465 34.471 5.241 39.712 27.652 5.573 33.225 33.092 4.298 37.390 55-59 16.631 1.002 17.633 15.724 1.814 17.538 15.863 643 16.506 18.265 860 19.125 60-64 7.414 601 8.015 5.846 403 6.249 7.288 214 7.502 8.380 215 8.595 65+ 5.009 401 5.410 2.822 202 3.024 1.929 643 2.572 2.149 215 2.364 Toplam 542.626 170.723 713.349 526.136 186.063 712.199 510.819 193.352 704.171 495.950 180.932 676.882 Kaynak: www.die.gov.tr 120
İzmir kent merkezinde 2000 yılında 647 binin üzerinde olan istihdamın yüzde 59 unu hizmetler kesimi, yüzde 40 ını sanayi ve sadece yüzde 1 inden biraz fazlasını da tarım sektörü isağlamaktadır. 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz sonrasında tüm Türkiye de olduğu gibi İzmir de de istihdamda çok ciddi bir gerileme sürecine girilmiş ve istihdam 2003 yılında 561 bin kişiye düşmüştür. Tablo 8 - İzmir İl Merkezinde İstihdamın Gelişimi: 2000-03 2000 2001 2002 2003 Tarım 4.809 3.225 2.358 2.149 Sanayi 258.089 246.135 222.934 209.726 Hizmetler 384.528 371.521 362.054 349.185 Toplam 647.425 620.881 587.345 561.060 Kaynak: DİE. Son olarak istihdamın iş kollarına göre dağılımı incelendiğinde; 2003 yılı DİE verilerine göre İzmir ili merkezinde, istihdamın yüzde 30,3 ü, imalat sanayiinde, yüzde 26,3 ü ticaret, lokanta ve otel sektörlerinde, ve yüzde 22,8 i toplum hizmetlerinde çalıştığı görülmektedir. Tablo 9- İktisadi Faaliyet Kollarına Göre İzmir Merkezinde İstihdamın Gelişimi: 2000-03 2000 2001 2002 2003 Tarım 4.809 3.225 2.358 2.149 Madencilik 401 403 643 860 İmalat Sanayii 200.179 203.802 184.992 170.617 Elektrik,gaz ve su 2.004 2.419 2.358 3.008 İnşaat ve bayındırlık işleri 55.505 39.511 34.941 35.241 Ticaret 168.118 161.469 153.696 147.410 Ulaştırma,haberleşme 45.286 49.187 45.230 33.737 Mali kurumlar,sigorta, vs. 44.484 37.898 35.584 40.183 Toplum hizmetleri vs. 126.640 122.967 127.544 127.855 TOPLAM 647.425 620.881 587.345 561.060 Kaynak: DİE. 121
Tablo 10 - İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Sektör Yoğunluk (LQ) Katsayıları: 2000-01 2000 2001 2002 2003 Tarım 0,266 0,173 0,129 0,119 Madencilik 0,140 0,134 0,163 0,258 İmalat Sanayii 1,261 1,296 1,294 1,252 Elektrik,gaz ve su 0,356 0,457 0,481 0,617 İnşaat ve bayındırlık işleri 0,899 0,715 0,749 0,825 Ticaret 0,957 0,966 0,928 0,925 Ulaştırma,haberleşme 0,815 0,928 0,937 0,738 Mali kurumlar,sigorta, vs. 1,450 1,330 1,299 1,464 Toplum hizmetleri vs. 0,915 0,926 0,987 1,036 TOPLAM 1,000 1,000 1,000 1,000 Kaynak: DİE verilerinden kendi hesaplamalarımız. Tablo 11 - İzmir İl Merkezi nde Yaş Grubuna Göre İstihdamın Durumu: 2003 YAŞ ARALIĞI ERKEK KADIN TOPLAM 15 19 17.406 9.025 26.431 20 24 33.406 21.918 55.324 25 29 68.763 27.505 96.268 30 34 76.498 27.290 103.788 35 39 70.697 20.199 90.896 40 44 56.514 20.414 76.928 45 49 39.968 10.529 50.497 50 54 29.869 4.298 34.167 55 59 15.686 645 16.331 60 64 7.951 215 8.166 65 + 2.149 215 2.364 TOPLAM 418.807 142.253 561.060 Kaynak: DİE, www.die.gov.tr 122
2003 yılında İzmir il merkezinde çalışanların yüzde 87,6 lık büyük bir kısmının maaşlı, ücretli veya yevmiyeli olduğu görülmektedir. Değerlendirme sadece il merkezi ile sınırlı olduğu için, çoğunluğu tarım sektöründe çalışan ücretsiz aile işçilerinin oranı çok düşük seviyede olması normal bir sonuç olarak kabul edilmelidir. Tablo 12 - İşteki Duruma Göre İstihdam (İl Merkezi) 2003 (%) Toplam istihdam Ücretli, Maaşlı veya Yevmiyeli İşveren Kendi Hesabına Ücretsiz Aile İşçisi Toplam 561.060 77,1 4,8 15,8 2,3 Erkek 418.807 73,6 5,8 18,9 1,7 Kadın 142.253 87,6 1,7 6,5 4,2 Kaynak: DİE, www.die.gov.tr Yapılan işe göre istihdamı analiz edersek, 2000 yılı verilerine göre İzmir genelinde istihdamın yüzde 28,6 sı tarım sektöründe, yüzde 32,1 i tarım dışı üretim faaliyetlerinde çalışmaktayken, 2003 yılı verilerine göre İzmir kent merkezi için, tarım dışı üretim faaliyetlerinde çalışanların oranı yüzde 34,9 dur. Ticaret ve satış personeli istihdamın yüzde 18,3 ünü, ilmî ve teknik elemanlar ile serbest meslek sahipleri yüzde 17,5 ini, diğer hizmet işlerinde çalışanlar yüzde 13,5 ini oluştururlar. Tablo 13 - Yapılan İşe Göre İstihdam (İl Merkezi) 2003 (%) Toplam istihdam İlmi ve teknik elemanlar, serbest meslek sahipleri Müteşebbisler ve üst kademe yöneticiler İdari personel Ticaret ve satış personeli Hizmet işlerinde çalışanlar Tarım Tarım dışı üretim faaliyetlerin de çalışanlar ve ulaştırma makineleri kullananlar Toplam 553.324 17,5 5,4 Erkek 413.650 12,3 6,2 Kadın 139.674 32,9 3,2 Kaynak: DİE, www.die.gov.tr 9, 6 5, 8 20,8 18,3 20,5 11,8 13, 5 14, 0 11, 8 0,8 34,9 0,8 40,4 0,7 18,8 1.5 Eğitim Eğitimin kalitesi, sonuçları ve niceliksel göstergeleri ele alındığında, Türkiye geneline göre İzmir in gelişmiş bir il olduğu görülür. Ancak modern dünya ile karşılaştırıldığında okur yazarlık oranlarının hâlâ düşük olduğu söylenebilir. Okur yazarlık göstergelerine göre İzmir de 2000 yılı itibariyle halen yüzde 8 civarında okuma yazma bilmeyen kişiler bulunmaktadır. Özellikle kadınların yüzde 12,6 sı okuma yazma bilmemektedir. 123
Tablo 14 - İzmir de Okur Yazarlık Oranının Gelişimi: 1935-2000 (%) TOPLAM ERKEK KADIN 1935 34,9 47,7 21,6 1940 42,1 55,3 28,6 1945 49,9 62,3 36,7 1950 50,1 63,5 36,3 1955 57,5 70,9 43,1 1960 56,0 66,7 44,3 1965 65,5 76,9 53,1 1970 71,2 81,2 60,6 1975 76,6 85,3 67,2 1980 79,1 87,7 69,9 1985 85,4 91,6 78,7 1990 87,1 92,9 81,1 2000 91,8 96,2 87,4 Kaynak: İzmir Valiliği http://www.norsanyazilim.com/izmir/izmir/ Tablo 15 - Okur Yazarlık Durumu : 2000 (%) TOPLAM KADIN ERKEK Okuma Yazma Bilmeyenler % 8,14 % 3,74 % 12,59 Okuma Yazma Bilenler % 91,86 % 96,26 % 87,41 6 + Yaş Nüfus 3.078.227 Kaynak: DİE 2000 Genel Nüfus Sayımı - İzmir 25 yaş üzeri nüfusun yüzde 89,26 sının okuma yazma bildiği İzmir de, yetişkin nüfusunun yüzde 49,07 si sadece ilkokul mezunudur. Ortaokul, ilköğretim ve dengi meslek okullarından mezunların oranı yüzde 8,74, lise ve dengi meslek okullarından mezunların oranı yüzde 14,83 ve son olarak yüksek öğretim kurumlarından mezun olanların oranı yüzde 10,78 dir. Erkeklerin, kadınlara göre daha yüksek oranda okuma yazma bildiği ve daha uzun süre eğitim gördükleri yukarıdaki verilerden anlaşılmaktadır. 2004 2005 öğretim yılı verilerine göre, İzmir de toplam 1073 ilköğretim, 338 ortaöğretim ve 765 okul öncesi eğitim kurumu bulunmaktadır. 22.564 okul öncesi eğitim alan öğrenciye, 1.557 öğretmen eğitim vermektedir. 457.223 ilköğretim öğrencisine ise, 20.284 öğretmen; 152.263 ortaöğretim öğrencisine de 9.762 öğretim hizmet vermektedir. Bu verileri Türkiye geneli, Ege Bölgesi ve İstanbul ve Ankara ile karşılaştırırsak İzmir de öğretmen başına öğrenci sayılarının ortalamaların üzerinde olduğu görülmektedir. Okul öncesi eğitimde, öğretmen başına 14,49 öğrenci düşmektedir. Bu oran Türkiye genelinde 19,73, Ege 124
Bölgesi nde ise 17,77 dir. İlköğretimde öğretmen başına öğrenci sayısı 22,54i, ortaöğretimde öğretmen başına öğrenci sayısı 15,60 tır. Bu oranlara bakıldığında, Türkiye geneline ve Ege Bölgesi ortalamalarına göre İzmir de ilköğretimde ve ortaöğretimde de öğretmen başına daha az öğrenci düştüğü anlaşılmaktadır. Tablo 2 - Eğitim Durumu: 2000 (%) TOPLAM KADIN ERKEK Okuma Yazma Bilmeyenler 10,74 4,13 17,20 Bir Okul Bitirmeyen 5,84 4,35 7,29 İlkokul 49,07 50,92 47,28 Ortaokul * 8,74 10,62 6,90 Lise * 14,83 16,99 12,73 Yükseköğretim 10,78 13,00 8,60 25 + Yaş 1.911.127 Kaynak: DİE 2000 Genel Nüfus Sayımı - İzmir * Dengi meslek okulları dahil. 2004 2005 öğretim yılı verilerine göre, İzmir de toplam 1073 ilköğretim, 338 ortaöğretim ve 765 okul öncesi eğitim kurumu bulunmaktadır. 22.564 okul öncesi eğitim alan öğrenciye, 1.557 öğretmen eğitim vermektedir. 457.223 ilköğretim öğrencisine ise, 20.284 öğretmen; 152.263 ortaöğretim öğrencisine de 9.762 öğretim hizmet vermektedir. Tablo 17 - Okul, Öğrenci, Öğretmen Sayıları, 2004 2005 Öğretim Yılı OKUL SAYISI ÖĞRENCİ SAYISI ÖĞRETMEN SAYISI Okul Öncesi 765 22.564 1.557 İlköğretim 1.073 457.223 20.284 Ortaöğretim 338 152.263 9.762 Kaynak: www.meb.gov.tr Bu verileri Türkiye geneli, Ege Bölgesi ve İstanbul ve Ankara ile karşılaştırırsak İzmir de öğretmen başına öğrenci sayılarının ortalamaların üzerinde olduğu görülmektedir. Okul öncesi eğitimde, öğretmen başına 14,49 öğrenci düşmektedir. Bu oran Türkiye genelinde 19,73, Ege Bölgesi nde ise 17,77 dir. İlköğretimde öğretmen başına öğrenci sayısı 22,54, ortaöğretimde öğretmen başına öğrenci sayısı 15,60 tır. Bu oranlara bakıldığında, Türkiye geneline ve Ege Bölgesi ortalamalarına göre İzmir de ilköğretimde ve ortaöğretimde de öğretmen başına daha az öğrenci düştüğü anlaşılmaktadır. 125
Tablo 18 - Öğretmen Başına Öğrenci Sayıları, 2004 2005 Öğretim Yılı OKUL İLKÖĞRETİM ORTAÖĞRETİM ÖNCESİ İzmir 14,49 22,54 15,60 Ege 17,77 21,73 14,40 İstanbul 15,36 33,01 19,79 Ankara 10,73 21,50 14,25 Türkiye 19,73 25,81 16,23 Kaynak: www.meb.gov.tr Aşağıdaki tabloda ortaöğretimdeki okullar türlerine göre ele alınmıştır. Ortaöğretim kurumlarının çoğunun kamuya ait olduğu, özellikle meslek okullarının biri dışında tamamı devlet okuludur. Ayrıca 2003 2004 öğretim yılında, halk eğitimi merkezleri ile meslekî eğitim merkezlerinde kursiyer olarak kayıtlı, yaklaşık olarak 72 bin İzmirli bulunmaktadır. Tablo 19 - Ortaöğretimde Okul Türlerine Göre Okul, Öğrenci, Öğretmen Sayıları: 2004 05 Öğretim Yılı OKUL ÖĞRENCİ ÖĞRETMEN Okul Türü SAYISI SAYISI SAYISI Genel Okullar Kamu 107 86.607 4.889 Özel 38 5.566 656 Meslekî ve Teknik Kamu 192 60.062 4.212 Okullar Özel 1 28 5 Ortaöğretim TOPLAM 338 152.263 9.762 Kaynak: www.meb.gov.tr Tablo 20 - Halk Eğitimi ve Meslekî Eğitim: 2003 04 Öğretim Yılı KURUM SAYISI KURSİYER SAYISI Halk Eğitimi Merkezleri 28 52.998 Meslekî Eğitim Merkezleri 17 18.821 Kaynak: www.meb.gov.tr 126
İzmir, yıllardan beri üniversite giriş sınavlarında en başarılı iller arasında yer almaktadır. 2004 yılı ÖSYS sonuçlarına göre de İzmir, Türkiye ortalamalarının oldukça üzerinde bir başarı yakalamıştır. İzmir den sınava giren 88.187 lise mezununun yüzde 37,76 sı bir yüksek öğretim kurumuna girmeye hak kazanmıştır. Türkiye genelinde bu oran yüzde 30,17 dir. Tablo 21-2004 Yılı ÖSYS Sonuçları SINAVI GEÇERLİ LİSANS OLAN İzmir ÖNLİSANS AÇIK ÖĞRETİM TOPLAM KAZANAN 88.187 12.234 8.283 12.791 33.308 % 13,87 % 9,39 % 14,50 % 37,76 Türkiye 1.637.138 183.965 122.556 187.674 494.195 % 11,23 % 7,48 % 11,46 % 30,17 Kaynak: www.meb.gov.tr ve www.osym.gov.tr 5.1.5.2 MERKEZ KENT ALTYAPI İzmir in altyapısı; enerji, maden, ulaşım ve nakliye olanakları açısından ele alınabilir. Elektrik Tüketimi İzmir ilinde 2000 yılı itibarı ile toplam elektrik tüketimi 9.076.114 megavat/saat, kişi başına düşen elektrik tüketimi ise 2.679 kilovat/saat olarak gerçekleşmiştir. Kişi başına düşen elektrik tüketimi sıralamasında İzmir, Türkiye de 7. sırada yer almaktadır. İlin elektrik tüketiminin sektörel dağılımı aşağıda sunulmaktadır. İzmir de elektrik tüketiminin yüzde 59,1 i sanayide, yüzde 17,9 u meskenlerde, yüzde 8,05 i ise ticaret alanında gerçekleşmektedir. İlin elektrik tüketiminin sektörel dağılımı Ege Bölgesi ve Türkiye geneli ile karşılaştırıldığında, elektriğin sanayide tüketim oranının (yüzde 59,1) hem bölge (yüzde 53) hem de ülke (yüzde 50,3) oranlarından daha yüksek olduğu görülmektedir. Buna karşılık elektriğin ticarette (yüzde 8,5) ve tarımsal sulamada (yüzde 1,6) kullanım oranları gerek bölge gerekse ülke değerlerinden düşük seviyelerdedir. Bu bulgular ışığında, İzmir ili ekonomisi için sanayinin önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir. Kişi başına elektrik tüketimi incelendiğinde, İzmir de Ege Bölgesi değerlerinden yüzde 51,4, Türkiye değerlerinden yüzde 87,1 daha yüksek bir tüketimin söz konusu olduğu görülmektedir. 127
Tablo 22 - Elektrik Tüketiminin Sektörel Dağılımı (2000) (Mwh) Türkiye Ege İzmir Mesken Ticaret Resmi Daire Sanayi Tarımsal Sulama Aydınlatma Diğer 22.751.656 (% 23,4) 9.339.384 (% 9,6) 4.107.936 (% 4,2) 48.841.696 (% 50,3) 2.483.491 (% 2,6) 4.557.714 (% 4,7) 5.077.931 (% 5,2) 3.277.040 (% 21) 1.521.552 (% 9,6) 714.530 (% 4,5) 8.383.343 (% 53) 370.185 (% 2,3) 542.215 (% 3,4) 1.036.823 (% 6,5) 1.621.871 (% 17,9) 730.780 (% 8,05) 385.400 (% 4,25) 5.364.607 (% 59,1) 143.358 (% 1,6) 243.409 (% 2,7) 586.688 (% 6,5) Toplam 97.159.808 15.845.687 9.076.114 Kişi Başına Tüketim 1.432 1.770 2.679 Kaynak: ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/2002/#elektrik Ulaşım İzmir ili sınırları içinde karayolu ile ulaştırma; 546 km devlet yolu, 750 km il yolu ve 4.139 km. köy yolu ile sağlanmaktadır. İzmir il merkezinde ise, toplam karayolu, 1.788 km dir. İzmir ilinde, kırsal bölgelerdeki toplam asfalt yol uzunluğu 4.598 kilometreyi bulmaktadır. İlin kırsal yerleşim bölgelerinde toplam asfalt yol oranı yüzde 84,28 dir. Bu oran Ege Bölgesi oranından (yüzde 71,97) yaklaşık yüzde 17, Türkiye oranından (yüzde 45,23) da yüzde 86 daha yüksektir. İl, kırsal yerleşim yerlerinde asfalt karayolu açısından Türkiye genelinde 9. sırada yer almaktadır. Tablo 23 - Kırsal Yerleşim Yerlerinde Asfalt Karayolu (2000) TOPLAM ASFALT YOL TOPLAM ASFALT YOL (KM) ORANI (%) İzmir 4.598 84,28 Ege 29.638 71,97 Türkiye 274.988 45,23 Kaynak: ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/2002/#asfalt 128
2000 yılı verilerine göre İzmir ilinde kayıtlı 332.406 adet özel otomobil bulunmaktadır. İlde 10.000 kişiye düşen özel otomobil sayısı 981, 10.000 kişiye düşen motorlu kara taşıtı sayısı ise 1.519 dur. İl, motorlu kara taşıtı sahipliğine göre Türkiye genelinde 8. sırada yer almaktadır. Tablo 24 - Motorlu Kara Taşıtı ve Özel Otomobil Sayısı (2000) ÖZEL OTOMOBİL SAYISI 10.000 KİŞİYE DÜŞEN ÖZEL OTOMOBİL SAYISI MOTORLU KARA TAŞITI SAYISI 10.000 KİŞİYE DÜŞEN MOTORLU KARA TAŞITI SAYISI İzmir 332.406 981 514.762 1.519 Ege 713.931 797 1.271.882 1.421 Türkiye 4.422.180 652 7.161.379 1.056 Kaynak: ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/gosterge/2002/#tasit İzmir ili, kara, deniz ve hava taşımacılığı için tüm olanaklara sahiptir. İzmir den karayolu ile Türkiye nin her yerine ulaşmak olanaklıdır. İzmir-Aydın ve İzmir-Çeşme otoyolları ile Kuşadası, Selçuk, Aydın, Çeşme ye ulaşım daha hızlanmış ve rahatlamıştır. İzmir, Basmane Garı ndan direkt yada bağlantılı seferlerle ülkenin birçok yerine ulaşım imkanı olan bir ildir. Kuzeyde Dikili den güneyde Selçuk a kadar 629 km. lik kıyı bandına sahip olan ilde üç adet (Dikili, Çeşme, Merkez) deniz giriş kapısı vardır. Türkiye nin en büyük limanlarından Alsancak limanı hem yük taşımacılığı hem de deniz yolcu limanı olma özelliğinden dolayı iç ve dış hat tarifeli seferleri ile ilin denizyolu bağlantısını sağlamaktadır. Ayrıca, tır taşımacılığı için Çeşme de bir Ro-Ro iskelesi inşa edilmiştir. Biri İzmir in Üçkuyular semtinde, ikisi Çeşme ilçesinde olmak üzere üç adet yat limanı ve bir yat çekek yeri vardır. İlin 16 km. güneyinde bulunan Adnan Menderes Hava Limanı iç ve dış hatlar terminalleri ile İzmir in yurtiçi ve yurtdışı merkezlerle bağlantısını sağlamaktadır. Ayrıca, Üçyol - Bornova arasında metro, Üçkuyular-Bostanlı arasında feribot, körfezi dolaşan vapurlar ve belediyeye ait otobüsler İzmir de kent içi ulaşımı sağlamaktadır. İzmir'de Adnan Menderes, Çiğli-Kaklıç ve Selçuk olmak üzere üç havaalanı işler durumda bulunmaktadır. Bunlardan Çiğli - Kaklıç Havaalanı askeri amaçlı kullanılmaktadır. İzmir'in ticaret potansiyelinin belirleyici unsurlarından biri, tarihsel rolü çerçevesinde İzmir Limanı'dır. 3.650 gemi/yıl kapasitesi, toplam 240 bin metrekare yerleşim alanı, 2.959 metre toplam rıhtım uzunluğu, 11.000.000 ton/yıl yükleme - boşaltma kapasitesi olan İzmir Limanı'ndan 2002 yılında toplam 7.053.607 ton ihraç yüklemesi, 2.599.107 ton ithal yüklemesi gerçekleştirilmiştir. 2003 yılında ise toplam elleçleme 11 milyon ton olmuştur. 129