fiubat 2012 KRED KAYIPLARININ MAKROEKONOM K DE fikenlere DAYALI OLARAK TAHM N ve STRES TESTLER - TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜ Ç N EKONOMETR K B R YAKLAfiIM Dr. M. Ayhan Alt ntafl stanbul, 2012
Kredi Kay plar n n Makroekonomik De iflkenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri - Türk Bankac l k Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklafl m Dr. M. Ayhan Alt ntafl Yay n No: 281 stanbul, 2012
Türkiye Bankalar Birli i Nispetiye Caddesi Akmerkez B3 Blok Kat:13 34340 Etiler- STANBUL Tel. : 212-282 09 73 Faks : 212-282 09 46 nternet sitesi: www.tbb.org.tr Bask -Yap m G. M. Matbaac l k ve Ticaret A.fi. 100. Y l Mah. MAS-S T 1.Cadde No:88 34204 Ba c lar - STANBUL Tel : +90 212 629 00 24 (pbx) Fax : +90 212 629 20 13 e-mail: bilgi@goldenmedya.com.tr nternet sitesi: www.goldenmedya.com.tr ISBN 978-605-5327-01-9 (Bas l ) ISBN 978-605-5327-02-6 (Elektronik) Sertifika No: 17188 2012.34.Y.5327.281
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Önsöz Kiisel olarak bankalara yönelik stres testleri ile yakndan tanmamz, BDDK da zleme Dairesi Bakan olarak görev yaptmz döneme rastlad. 2002 ylnda Ankara da Dünya Bankas yetkilileri ile yaptmz bir toplant sonrasnda bizlere ilettikleri floppy disketlerdeki Excel program, zleme Dairesi nde belli bir metodoloji dahilinde düzenli olarak üretilen, her bir banka ve sektör için faiz riski, kredi riski, kur riski ve hisse senedi fiyat risklerinin sermaye yeterlilii üzerindeki muhtemel etkilerinin ayr ayr irdelendii stres testi raporlarna kaynaklk etti. Esasen, stres testlerinin uluslararas bankaclk mevzuatna dahil olmas, piyasa riskine maruz portföyle snrl olarak, 1996 ylnda gerçeklemekle birlikte, gelimi olanlar da dahil dünyada pek çok ülke, finansal kurululara ve sisteme yönelik genel stres testleri ile 1997-98 Güney Dou Asya krizini müteakiben IMF ve Dünya Bankas nca balatlan Finansal Sistem Deerlendirme Program (FSAP) sayesinde tant. Türkiye nin ilk FSAP çalmasn 2007 ylnda tamamlad dikkate alndnda, 2002 ylndaki balangç hiç de geç saylmayabilir. Kredi kayplarnn tahmini ve stres testi uygulamalarn akademik çalma konusu olarak belirlememizde, bankalar için tartmasz en önemli risk olmasna ramen, kredi riskinin dier finansal risklerle karlatrldnda stres testlerinde en problemli alan oluturmas, gerekli nitelikte ve kapsamda tarihsel veri ve uygun modellerin yokluunda, hayli basit ve statik duyarllk analizleri ile yetinilmek zorunda kalnmas etkili olmutur. Türkiye koullarnda, kredi kayplarnn tahmini ve stres testleri için daha tatminkar bir çerçevenin gelitirilip gelitirilemeyeceini ortaya koyabilecek veya en azndan bu türden bir çerçeve için almas gereken sorunlar ve alnmas gereken önlemlerin tespitini salayacak bir çalmann, ilgili tüm çevrelere yararl olabilecei düünülmütür. Doktora çalmalarm süresince pek çok kiiden ilgi ve destek gördüm. Öncelikle eim Nilüfer ve kzlarm Elif Berna ve Ekin Zeynep e gösterdikleri sabr ve eksik etmedikleri güler yüzleri için minnet borcumu ifade etmek istiyorum. Danmanm Doç. Dr. Güray KÜÇÜKKOCAOLU bata olmak üzere Bakent Üniversitesi ndeki deerli hocalarm, Prof. Dr. Halil SARIASLAN, Prof. Dr. Nalan AKDOAN, Prof. Dr. Orhan SEVLENGÜL, Prof. Dr. Mehmet i
Türkiye Bankalar Birlii SAYARI, Prof. Dr. Selçuk USLU, Yrd. Doç. Dr. eref HOGÖR, Yrd. Doç. Dr. Arzdar KRACI ve Dr. Ayhan ALGÜNER e emekleri ve bilgi daarcmza kattklar için teekkür ederim. Ankara Üniversitesi nden Doç Dr. Fazl GÖKGÖZ jüri üyesi olarak yapt katk ve deerlendirmelerle beni onurlandrd. Kendisine müteekkirim. T.C. Ziraat Bankas A.. Risk Yönetimi Bölüm Müdürleri Sn. N. Burak AKAN ve Sn. Tarhan MAYALIK ile ç Kontrol Bölüm Müdürü Sn. Ersin ÇATALBA simülasyon teknikleri ve ekonometri alanndaki birikimlerini benimle paylatlar. Risk Analisti Sn. M. Fatih ÖZKAN ve Risk Analist Yardmcs Sn. Türker BALTACI simülasyon makrolarnn yazmnda yardmc oldular. Kendilerine teekkür ederim. Son olarak, Sn. Can Akn ÇALAR ve Sn. Ouz KAYHAN bata olmak üzere akademik çalmalarm tamamlamam hususunda tevik ve desteklerini eksik etmeyen T.C. Ziraat Bankas üst yönetimine, meslekta ve arkadalarma, yaymlanmasndan önce çalmay büyük bir titizlikle inceleyerek katk salayan Sn. Hakem e ve nihayet çalmann yaymlanmasn salayan Türkiye Bankalar Birlii nin deerli yöneticilerine teekkür borcumu ifade etmek isterim. ii
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Özet Sklk, yaygnlk ve iddeti gittikçe artan bankaclk ve finans krizleri ve finansal istikrar salama ve koruma hususunda karlalan güçlükler, hem küresel mali istikrar gözeten uluslararas kurulular hem de ülkeler için finansal sistemlerdeki zayflklarn tespit ve tahlilini çok daha önemli hale getirmitir. Makroekonomik deikenler ile kredi riskinin sistematik bölümü arasnda var olduu bilinen istatistiksel ilikilerin yönü ve kuvveti, her ülkede finansal sektörün tad en büyük risk olan kredi riskinin yönetimi, olas kredi kayplarnn tahmini ve gerekli önlemlerin zamannda alnabilmesi için hem bankalara hem de bankalarn denetim ve gözetiminden, tasarruflarn korunmasndan ve/veya finansal istikrardan sorumlu otoritelere son derece deerli frsatlar sunmaktadr. Makro risk faktörlerindeki gelimelere bal olarak hem tek tek finansal kurulular hem de finansal sektörde oluabilecek zayflklar önceden tespit etmede kullanlan en önemli araçlar stres testleridir. Stres testleri, finansal kurulular bakmndan da çok önemli bir risk yönetim aracdr. Bu çalmada, 1997 ylnda Thomas Wilson tarafndan gelitirilen makroekonomik kredi riski modeli Credit Portfolio View yaklamndan ve bu yaklam kredi riski stres testleri için uyarlayan çalmalardan esinlenerek Türk Bankaclk Sektörü nde kredi kayplarnn tahmini ve stres testlerinde makroekonomik deikenlerden yararlanlmasn mümkün klacak model ve metodolojilerin gelitirilmesi hedeflenmi, gelitirilen modellerin kullanlmas suretiyle icra edilen kayp tahmini ve stres testlerinde, makro deikenlerin sistematik kredi riskini açklama gücünü teyit eden bulgulara ulalmtr. Anahtar Kelimeler: Kredi Riski Yönetimi; Makroekonomik Kredi Riski Modelleri; Kredi Kayp Dalm; Finansal stikrar; Stres Testleri. iii
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam çindekiler Tablolar... viii ekiller...x Grafikler...x Ksaltmalar... xi Giri...1 Bölüm I Bankalarda Kredi Riski ve Ölçümü...11 1.1. Bankaclkta Kredi Kavram ve Ayrmlanmas...12 1.2. Kredi Riskinin Tanm ve Kaynaklar...16 1.3. Kredi Riskinin Ölçümü...20 1.3.1. Beklenen Kayp...21 1.3.1.1. Temerrüt Tanm ve Temerrüt Olaslnn Tahmini...24 1.3.1.1.1. Kredi Derecelendirmesi ve Tarihsel Temerrüt Oranlar.26 1.3.1.1.2. Hisse Fiyatlarna Dayal Merton Yaklam...35 1.3.1.1.3. Kredi Spreadlerine Dayal ndirgenmi Form...39 1.3.1.1.4. Kredi Skorlamas ve Ekonometrik Uygulamalar...40 1.3.1.2. Temerrüt Halinde Risk...42 1.3.1.3. Temerrüt Halinde Kayp Oran...42 1.3.2. Beklenmeyen Kayp...45 1.3.2.1. Kredi Kalitesi...47 1.3.2.2. Konsantrasyon Riski...47 1.3.2.3. Temerrüt Korelasyonu...48 1.3.3. Kredi Kayp Dalm ve Riske Maruz Deer...50 1.3.4. Portföy Modelleri...55 1.3.4.1. Riske Maruz Deer Modeli: Credit Metrics...57 1.3.4.2. Merton Modeli: Moody s KMV...62 1.3.4.3. Aktüerya Modeli: Credit Risk +...64 1.3.4.4. Makroekonomik Model: Credit Portfolio View...66 1.3.5. Yasal Sermaye Yükümlüü ve Kredi Riskine Esas Tutar...69 1.3.6. Basel-II Kredi Riski Yaklamlar...71 1.3.6.1. Standart Yaklam...71 1.3.6.2. çsel Derecelendirme Yaklam...73 1.4. Kredi Provizyonlar ve Ekonomik Sermaye Gereksinimi...76 1.5. Risk Bazl Fiyatlama ve Performans Ölçümü...78 v
Türkiye Bankalar Birlii Bölüm II Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Tahmini ve Stres Testleri...81 2.1. Finansal stikrar ve Finansal Sistemde stikrar Etkileyen Faktörler...84 2.2. Stres Testlerinin Önemi, Kapsam ve Dizayn...88 2.2.1. Portföy Stres Testleri...88 2.2.2. Finansal Sistem Stres Testleri...91 2.3. Kredi Kayplarna Ekonometrik Yaklamlar ve Stres Testi Uygulamalar...93 2.3.1.Ülke Otoritelerince Kullanlan Modeller ve Metodoloji...95 2.3.2.Credit Portfolio View Uyarlamalar...101 2.3.2.1. Avusturya...103 2.3.2.2. Finlandiya...104 2.3.2.3. Hong Kong...105 2.3.2.4. Japonya...105 2.3.2.5. Fransa...106 2.3.2.6. Estonya...106 2.3.3. Basel-II Kredi Riski Fonksiyonlarna Dayal Çalmalar...107 Bölüm III Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam...109 3.1. Türk Bankaclk Sektöründe Tarihsel Takip Oranlar...112 3.2. Takip Oranlarn Açklayabilecek Makroekonomik Deikenler...115 3.2.1. Reel Gayri Safi Yurtiçi Hasla...116 3.2.2. Faiz ve Enflasyon Oranlar...117 3.2.3. Döviz Kurlar ve Reel Kur Endeksleri...119 3.2.4. sizlik Oranlar...121 3.2.5. Para Arz...121 3.2.6. Dier Göstergeler...122 3.3. Kredi Riski çin Uydu Model...123 3.3.1. Zaman Serilerinde Duraanlk Problemi ve Dorusal Regresyon Modelinin Temel Varsaymlar...123 3.3.2. Baml ve Bamsz Deikenler...127 3.3.3. Dorusal Tahmin Denklemi...130 3.4. Makroekonomik Deikenler çin VAR Modeli...135 3.5. Takip Oranlar çin Monte Carlo Simülasyonu...143 3.6. Kredi Kayp Dalmnn Tahmini...146 3.6.1. Monte Carlo Simülasyonunun Dizayn...147 3.6.2. Temerrüt Olasl çin Takip Oranlarnda htiyat Düzeltmesi...149 3.6.3. Beklenen ve Beklenmeyen Kayp Tahminleri...151 3.7. Kredi Riski Stres Testleri...154 vi
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam 3.7.1. Reel GSYH da Negatif Büyüme...155 3.7.2. Faiz ve Enflasyon oku...156 3.7.3. Döviz Kuru oku...157 3.8. Stres Testi Sonuçlarnn Sermaye Yeterlilii le likilendirilmesi...159 Genel Deerlendirme ve Öneriler...161 Kaynaklar...167 vii
Türkiye Bankalar Birlii Tablolar Tablo 1.1. Normal Dalmda Ortalama, Medyan ve Standart Sapma... 23 Tablo 1.2. Kredi Derecelendirme Notlarnn Eletirilmesi... 28 Tablo 1.3. Kurumsal irketler çin Küresel Kümülatif Ortalama Temerrüt Oranlar ve Standart Sapmalar (1981-2008)... 30 Tablo 1.4. Kurumsal irketler çin Küresel Ortalama Kredi Notu Geçi Oranlar (1981-2008)... 32 Tablo 1.5. Kurumsal irketler çin Küresel Ortalama Kredi Notu Geçi Olaslklar Matrisi (1981-2008)... 33 Tablo 1.6. ABD Endüstriyel irketler Tahvil Spreadleri... 39 Tablo 1.7. Temerrüt Halinde Kurtarma Orann Etkileyen Faktörler... 43 Tablo 1.8. irket Tahvilleri çin Ortalama Temerrüt Halinde Kurtarma Oranlar (1987-2008)... 44 Tablo 1.9. Tek Bir Kredi ve Portföy çin Beklenen ve Beklenmeyen Kayp (Hipotetik Örnek)... 46 Tablo 1.10. BBB Kredi Notunu Haiz Tek Bir Tahvil çin Riske Maruz Deer... 57 Tablo 1.11. Kredi Derecesi Geçi ve Temerrüt Olaslklar çin Kritik Z Deerleri... 60 Tablo 1.12. ki Borçlunun Birlikte Kredi Derecesi Geçi ve Temerrüt Olaslklar... 61 Tablo 1.13. Temerrüt Orann Açklayan Makro Ekonomik Faktörler... 67 Tablo 1.14. Ekonomik Döngü ve Kredi Çeitleri... 69 Tablo 1.15. Kredi Risk Arlklar (Basel-I)... 70 Tablo 1.16. Referans Kümülatif Temerrüt Oranlar-Basel-II Standart Yaklam... 72 Tablo 1.17. Kredi Riski Arlklar-Basel-II Standart Yaklam... 73 Tablo 1.18. Basel-II çsel Derecelendirme Sistemi Standartlar... 73 Tablo 1.19. Sermaye Yükümlülük Oran çin Risk Fonksiyonu-Basel-II çsel Derecelendirme Yaklam... 75 Tablo 2.1. Finansal stikrar Etkileyen Makroekonomik Faktör ve Göstergeler... 86 Tablo 2.2. Finansal stikrar çin Mikro Faktör ve Göstergeler... 87 Tablo 2.3. Ülke Otoritelerince Makroekonomik Kredi Riski Stres Testlerinde Kullanlan Modeller ve Metodoloji...96-97-98-99 viii
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Tablo 3.1. Reel GSYH ve Takip Oranlar Korelasyonu (2003Q2-2010Q2)... 116 Tablo 3.2. Faiz ve Enflasyon Oranlar ile Takip Oranlar Korelasyonu (2003Q2-2010Q2)... 118 Tablo 3.3. Döviz Kurlar ve Reel Kur Endeksleri ile Takip Oranlar Korelasyonu (2003Q2-2010Q2)... 120 Tablo 3.4. sizlik Oranlar ile Takip Oranlar Korelasyonu (2003Q2-2010Q2)... 121 Tablo 3.5. Para Arz Göstergeleri ile Takip Oranlar Korelasyonu (2003Q2-2010Q2)... 122 Tablo 3.6. Duraanlk çin ADF Birim Kök Snamas... 130 Tablo 3.7. Dorusal Tahmin Denklemi... 131 Tablo 3.8. Otokorelasyon Snamas çin Korelogram ve Q statistikleri... 133 Tablo 3.9. Otokorelasyon Snamas çin Breusch-Godfrey Testi... 134 Tablo 3.10 Farkl Varyans çin White Snamas... 135 Tablo 3.11. VAR Modeli Uygun Gecikme Says Seçimi... 137 Tablo 3.12. Makroekonomik Deikenler çin VAR(2) Modeli... 139 Tablo 3.13. VAR Modeli çin Normallik Testi... 140 Tablo 3.14. VAR Modeli çin Otokorelasyon Testi... 141 Tablo 3.15. VAR Modeli çin Farkl Varyans Testi... 141 Tablo 3.16. VAR Kararllk Snamas... 142 Tablo 3.17. Hata Terimleri Varyans-Kovaryans Matrisi... 143 Tablo 3.18. Cholosky Devrik Matrisi... 144 Tablo 3.19. Takip Oranlar çin Monte Carlo Simülasyonu Tahminleri-Baz Senaryo... 145 Tablo 3.20. Kredilerin Büyüklük ve Müteri Says Dalm (Haziran 2010)... 146 Tablo 3.21. Kayp Dalm Simülasyonu çin Temsili Portföyün Oluturulmas... 147 Tablo 3.22. Takip ve Temerrüt Oranlarnda Konsantrasyon Etkisi... 150 Tablo 3.23. Temerrüt Olasl çin Takip Oranlarnda htiyat Düzeltmesi... 151 Tablo 3.24. Beklenen ve Beklenmeyen Kayp Tahminleri-Baz Senaryo... 152 Tablo 3.25. Beklenen ve Beklenmeyen Kayp Tahminleri-GSYH oku... 155 Tablo 3.26. Beklenen ve Beklenmeyen Kayp Tahminleri-Faiz ve Enflasyon oku... 157 Tablo 3.27. Beklenen ve Beklenmeyen Kayp Tahminleri-Döviz Kuru oku... 158 ix
Türkiye Bankalar Birlii ekiller ekil 1.1. Kredi Riski Douran Faktörler... 18 ekil 1.2. Merton Yaklam ve Beklenen Temerrüt Skl... 37 ekil 1.3. Kümülatif Normal Dalm ve Güven Düzeyleri... 38 ekil 1.4. Kredi Kayp Dalm ve Riske Maruz Deer... 51 ekil 1.5. Aktif Getirisi Korelasyonlar çin KMV Faktör Modeli... 64 ekil 1.6. Sermaye Yeterlilii Oran, Basel-I ve Basel-II... 70 ekil 1.7. Kredi Riski Provizyon Yükümlülüü ve Ekonomik Sermaye Gereksinimi... 77 ekil 2.1. Temel Finansal Riskler ve Birincil Risk Faktörleri... 81 ekil 2.2. Gelimekte Olan Ekonomilerde Finansal stikrarszln Ortaya Çk ve Yaylmas... 85 ekil 2.3. Portföy Stres Testleri çin Genel Çerçeve... 89 ekil 2.4. Makroekonomik Stres Testleri çin Genel Çerçeve... 91 ekil 2.5. Kredi Riski çin Tipik Makroekonomik Stres Testi Süreci... 94 Grafikler Grafik 1.1. Poisson Sklk Dalm... 65 Grafik 3.1. TBS de Nakdi Kredilerin Sektörel Geliimi... 113 Grafik 3.2. TBS de Toplam Nakdi Kredi ve Takip Tutarnn Geliimi... 114 Grafik 3.3. TBS de Sektörel Takip Oranlarnn Geliimi... 114 Grafik 3.4. Reel GSYH Serisi Mevsimsel Grafii... 129 Grafik 3.5. Reel GSYH_SA Serisi Mevsimsel Grafii... 129 Grafik 3.6. Normal Dalm Snamas çin Histogram ve Jarque-Bera statistii... 134 Grafik 3.7. VAR Kararllk Snamas... 142 Grafik 3.8. TBS Nakdi Kredi Portföyü çin Kayp Dalm-Baz Senaryo... 154 x
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Ksaltmalar A.B.D. AR BCBS BDDK CDS EAD EDF EKKY EL EMBI FED FSAP FSB FV GSYH IMF JDP KOB KRET KRMD KTO LGD NBD OECD PD RAROC RARORAC RC Amerika Birleik Devletleri Otoregresif (Auto Regressive) Basel Bankaclk Denetim Komitesi (Basel Committe on Banking Supervision) Bankaclk Düzenleme ve Denetleme Kurumu Kredi Temerrüt Swap (Credit Default Swap) Temerrüt Halinde Risk (Expousure at Default) Beklenen Temerrüt Skl (Expected Default Frequency) En Küçük Kareler Yöntemi Beklenen Kayp (Expected Loss) Gelien Piyasalar Tahvil Endeksi (Emerging Market Bond Index) Amerikan Merkez Bankas (Federal Reserve System) Finansal Sektör Deerlendirme Program (Financial Sector Assesment Program) Finansal stikrar Kurulu (Financial Stability Board) Gelecek Deer (Future Value) Gayri Safi Yurtiçi Hasla Uluslararas Para Fonu (International Monetary Fund) Birlikte Temerrüt Etme Olasl (Joint Default Probability) Küçük ve Orta Boy letme Kredi Riskine Esas Tutar Kredi Riskine Maruz Deer (Credit VaR) Kümülatif Temerrüt Oran Temerrüt Halinde Kayp Oran (Loss Given Default) Net Bugünkü Deer (Net Present Value) Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (Organisation for Economic Cooperation and Development) Temerrüt Olasl (Probability of Default) Sermayenin Risk Ayarl Getirisi (Risk Adjusted Return On Capital) Risk Ayarl Sermayenin Risk Ayarl Getirisi (Risk Adjusted Return On Risk Adjusted Capital) Risk Katks (Risk Contribution) xi
Türkiye Bankalar Birlii RKE Reel Kur Endeksi RR Temerrüt Halinde Kurtarma Oran (Recovery Rate) SUR Görünüte lgisiz Regresyon (Seemingly Unrelated Regression) SYO Sermaye Yeterlilii Oran TBB Türkiye Bankalar Birlii TBS Türk Bankaclk Sektörü TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas TFRS 9 Finansal Araçlar balkl 9 no.lu Türkiye Finansal Raporlama Standard TL Türk Liras TMS 39 Finansal Araçlar: Muhasebeletirme ve Ölçme balkl 39 no.lu Türkiye Muhasebe Standard TO Takip Oranlar TÜFE Tüketici Fiyatlar Endeksi UL Beklenmeyen Kayp (Unexpected Loss ) ÜFE Üretici Fiyatlar Endeksi VaR Riske Maruz Deer (Value at Risk) VAR Vektör Otoregresif (Vector Autoregressive) VECM Vektör Hata Düzeltme Modeli (Vector Error Correction Model) YP Yabanc Para xii
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Giri Kredi kayb, sözlük anlamlarndan hareketle kredi verenin maruz kald zarar veya kredi riskinin tezahür eden bölümü olarak tanmlanabilir. Risk yaznnda ise kredi kayplar, gerçekleen zarar dan ziyade muhtemel zarar betimleyen, kredi riskinin daha saysal ve somut bir formunu anlatr. Kredi kayplar, beklenen ve beklenmeyen olarak ikiye ayrlr. Beklenen kayp, tek bir kredi ileminin veya kredi portföyünün üretebilecei ortalama zarardr. Kredi verme iiyle uraan finansal araclar için i yapmann maliyeti olarak da kabul edilebilir. Beklenen kaybn peinen giderletirilerek, fiyatlara yanstlmas uygundur. Beklenmeyen kayp, beklenen kayptaki oynakln tahmini olup, kredi riski için tutulmas gerekli ekonomik sermayenin de olaslkl bir ölçüsüdür. Beklenen ve beklenmeyen kayplarn toplam, herhangi bir kredi ilemi veya bir kredi portföyü nedeniyle maruz kalnan toplam kredi riskinin bir ölçüsü olan, kredi riskine maruz deeri verir. Kredi riski en basit tanmyla, borçlunun borcunu zamannda veya tam olarak öde(ye)memesi dolaysyla alacaklnn zarara uramas tehlikesidir. Kredi riskinin ve dolaysyla da kredi kayplarnn tarihi, nakden veya malen ödünç verme veya vadeli al-verilerin tarihi kadar eski olsa gerekir. Brown (2004), kredi tarihinin, yaz nn tarihinden çok daha eski olduunu, 4000 yllk tarihi olduuna inanlan Hammurabi Kanunlar nda, faiz, teminat veya temerrüt gibi kavramlara rastlanmamakla birlikte, bir borcun ödenmemesinin hrszlk ve dolandrclkla e deer bir suç olarak nitelendiini, ödememe halinde alacaklya tahsilat için borçluyu ve aile fertlerini köle olarak satma hakk tanndn, ancak borçlunun kars ve çocuklarnn köle olarak satlabilecei sürenin üç ylla snrlandn belirtiyor. Kredi riski, ekonomik aktivitenin her safhasnda deiik formlarda karlalabilecek bir risktir. Kar tarafn gelecekte yerine getirmeyi vaat veya taahhüt ettii maddi veya mali bir deere karlk maddi, mali veya itibari bir deeri ödünç veren veya bir hizmet gören herkes az veya çok yönetmek zorunda olduu bir kredi riskiyle kar karyadr. Emeinin karln, çaltktan sonra almay kabul eden içi, veresiye mal veya hizmet satan esnaf, tasarrufunu banka mevduat hesabnda deerlendiren ev hanm veya atl fonlarn günlük repo ilemlerinde deerlendiren bir irket, kredi kullandrma gibi bir niyet olmasa bile, iin doas gerei az veya çok kredi riski üstlenen ekonomik birimlere örnektir. Çalmamzn konusu, kredi riski üstlenme ve yönetme iini profesyonel bir meslek olarak icra eden finansal araclarla, özellikle de bankalarla ilgili olmakla birlikte, bugün bankalarda da kullanlan kredi riski ölçümüne yönelik 1
Türkiye Bankalar Birlii gelimi metodolojilere kaynaklk eden temel gelimelerin, bankalardan ziyade, ticari hayat ve sermaye piyasalarnda ortaya çktn belirtmek gerekir. Zira bankalar, son yirmi yllk dönemde orijinal banka kredilerinin menkul kymetletirilmesine (veya türevletirilmesine) veya sorunlu-sorunsuz banka kredilerinin ikinci elde alnp satlabilmesine bal olarak yaanan olumlu veya olumsuz gelimeler göz ard edilirse, organize olarak ortaya çktklar 1300 lü yllardan bu yana, genelde mahalli organizasyonlar güçlü, dolaysyla kredi müterilerini hayli iyi tanyan ve kredi sürecini batan sona yöneten yaplanmalar olarak varlklarn sürdürmütür. Kredi kararlarnn verilmesinde de, yakndan tanma frsat bulduklar veya inceledikleri müterinin güvenilirlii ile ilgili subjektif kanaatleri baskn rol oynam, kredi deerliliinin saptanmas ii objektif kriterlere dayal bir uratan ziyade, yarg ve seziye dayal bir sanat olarak görülmütür. Kredi riskinin ticari amaçlarla sistematik bir ekilde ölçülmesi ve istatistiki bilgilerin oluturulmas A.B.D. de abonelerine ticari istihbarat salayan Dun&Bradstreet in 1841 deki kuruluundan itibaren filizlenen kredi derecelendirme (rating) faaliyetleriyle balamtr. A.B.D. de ihraç edilen irket tahvillerine Moody s, Standart&Poors ve Fitch tarafndan verilen kredi derecelendirme notlarnn, ima ettii temerrüt olaslklarnn ve ayrca temerrüt halinde kurtarma veya kayp oranlarnn hesaplanmasyla ilgili çalmalar ve bu çalmalara baz tekil eden tarihsel istatistiki bilgiler, kredi riski ölçümü ile ilgili bugün mevcut olan metodolojinin temelinde önemli yer tutmaktadr. Nitekim, rating irketlerinin yaplandrlm kredi türevlerine verdikleri (sonradan hatal olduklar anlalan) derecelendirme notlar nedeniyle 2007 ylnda A.B.D. nde patlak veren sub-prime kredi krizinin temel sorumlularndan birisi olarak gösterilmelerine ve sermaye piyasas ve bankaclk mevzuatnda bu kurulularca verilen derecelendirme notlarna yaplan referanslarn olabildiince temizlenmesine yönelik önerilere (FSB, 2010) ramen, Basel Bankaclk Komitesinin Basel-II düzenlemelerinin dsal kredi derecelendirmesine dayal yaklamlarnda deiiklik için acele etmemesi, rating notlarna olan bamllk sebebiyle olsa gerekir. Bankalar, son yirmi ylda yaanan hzl dönüüme ramen, muhtemelen yukarda deinilen çalma tarz ve anlay nedeniyle, kredi deerliliini ölçme ile ilgili pratiklerini standartlatrma ve ölçümlerine istatistiksel anlam yüklemede kullanlabilecek tarihsel veriyi biriktirme hususunda hayli yava davranmlardr. Basel-II düzenlemesinin (BCBS, 2004) içsel kredi derecelendirmesine dayal yaklamlar, bankalarn kredi riskinin ölçümü ile ilgili yaklamlarn standartlatrmalar ve veri biriktirmeleri hususunda, 2004 ylnda küresel bazda yaplan, en önemli uyar olmutur. 2
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Bankalarn, büyük ölçüde geleneksel kredi deerlendirme yöntemlerine dayal bir ekilde faaliyet gösterdikleri bir dönemde, bireysel firma iflaslarnn tahminine yönelik en etkili modelleme çalmalar da, endüstriden deil, akademik dünyadan gelmitir. Altman n (1968) muhasebe tabanl finansal verilere (rasyolara) dayal olarak önerdii Z- Skor modeli ve Merton un (1974) önerdii opsiyon fiyatlama modeli ve piyasa verilerine dayal yaklam, daha sonra yürütülen pek çok çalmaya da k tutmutur. Altman tarafndan gelitirilen Z-Skor ve benzerleri, finansal kurulularca kredi kararlarnn verilmesinde yaygn olarak kullanlmtr. Yine Basel-II düzenlemelerinde kredi riskinin içsel derecelendirmeye dayal yaklamlarla ölçümü sonucunda sermaye gereinin (beklenmeyen kredi kayplarnn) hesaplanmasnda kullanlmas önerilen fonksiyonlar, özünde uyarlanm birer Merton modelidir. Pek çok müteri ve kredinin dahil edilebildii kredi portföylerinden kaynaklanan riskleri analiz etmek amacyla gelitirilen, kredi riski portföy modelleri ise 1990 l yllarda ortaya çkm, kullanlan yaklam ve metodolojiler daha önce gelitirilen piyasa riski portföy modellerinden ve özellikle de riske maruz deer (Value at Risk) yaklamndan fazlasyla etkilenmitir. Esasnda, kredilerin ikincil piyasasnn gelimesi, kredi ve piyasa riski arasndaki etkileim ve geçikenlii de artrmtr. Önceden kredi riskini tetikleyen temel hadise borçlunun temerrüdü olarak görülürken, sonradan borçlu temerrüt etmese dahi kredi deerliliinde ortaya çkabilecek olas gelimelerin, kredinin piyasa deerinde meydana getirecei deiiklikler de kredi riski modellerinin ilgi alanna girmitir. Kredi portföy modelleri içinde CreditMetrics, CreditRisk+, Moody s KMV ve makroekonomik bir kredi riski modeli olan Credit Portfolio View en fazla bilinenlerdir. Kredi riski kaynana göre ayrtrlmaya çalldnda, piyasa riski modellerinin de temelinde yatan modern portföy kuramndan ödünç bir yaklamla, sistematik risk ve spesifik risk ayrm kullanlabilir. Herhangi bir kredi ileminde kredi riskinin spesifik bölümü münhasran kredi borçlusundan veya ileme mahsus hata ve noksanlardan kaynaklanabilecek, sadece o borçluya veya ileme ait özel risk faktörlerini temsil ederken, sistematik risk sadece bahse konu kredi borçlusuna veya herhangi bir ileme özel olmayan, ayn segmentte faaliyet gösteren dier borçlular ve hatta tüm kredi borçlularn etkileyen genel risk faktörlerini temsil eder. Ranson (2003), reel sektöre kredi kullandran bir bankann üst düzey kredi yöneticisinin emekli olurken, 15 yl boyunca yönettii kredi portföyünde hiçbir kayp olaynn yaanmamasyla övündüünü hatrlyor. Emeklilik sonras, kredi portföyünü yönetme sorumluluu çok yetenekli ve nitelikli olduu hususunda hiç bir üphe olmayan genç bir yöneticiye verilir. Üç sene 3
Türkiye Bankalar Birlii içinde portföyün yaklak üçte biri sorunlu hale gelir. Müterilerin büyük bölümü ya temerrüde dümü ya da dümek üzeredir. Örnekte olup biteni, sadece kredi yöneticilerinin tecrübeleri veya ans veya ansszlklaryla açklamak mümkün deildir. Portföydeki yaygn temerrüt vakalarnn sebebi, çok büyük olaslkla sistematik kredi riskidir ve sektörel ve/veya genel ekonomik konjonktürle yakndan ilgilidir. Makroekonomik risk faktörlerinin olumsuz seyrettii bir konjonktürde kredi kayplarn tetikleyen temel bileen sistematik kredi riski iken, tersi bir konjonktürde spesifik kredi riski daha belirleyici olacaktr. yi bir konjonktürde, kredi kayplarn snrl tutabilmek için çok iyi bir kredi yöneticisi olmak gerekmeyebilir, veya tersine çok iyi bir kredi yöneticisi, ters bir konjonktürde çok yaygn kredi kayplarna ahit olabilir. Makroekonomik risk faktörleri ile kredi riskinin sistematik bölümü arasnda var olduu bilinen ilikilerin yönü ve kuvveti, her ülkede finansal sektörün tad en büyük risk olan kredi riskinin yönetimi, olas kredi kayplarnn tahmini ve gerekli önlemlerin zamannda alnabilmesi için hem bankalara hem de bankalarn denetim ve gözetiminden, tasarruflarn korunmasndan ve/veya finansal istikrardan sorumlu otoritelere son derece deerli frsatlar sunar. Makro risk faktörlerindeki gelimelere bal olarak hem tek tek finansal kurulular hem de finansal sektörde oluabilecek zayflklar önceden tespit etmede kullanlan en önemli araçlar stres testleridir. Stres testleri gerçekleme olasl düük, ancak imkansz olmayan, buna mukabil etkisi fevkalade iddetli olabilecek tek bir olay veya kötü bir senaryoya bal olaylar zincirinin muhtemel sonuçlarnn önceden görülmesini salayan ölçüm ve analizlerdir. Testler, risk faktörlerindeki oynaklklarn, finansal kurulular ve/veya finansal sektörce tanan balca likidite riski, kur riski, faiz riski, piyasa riski ve kredi riski üzerindeki olas etkilerini ayr ayr veya entegre olarak ortaya koyacak tarzda dizayn edilebilir. Bununla birlikte, finansal kurulularn hesap ve pozisyonlar her zaman için anlan risklerden iki veya daha fazlasna ayn anda tayabildiinden, riskleraras etkileimi dikkate alan entegre stres testlerinin dizayn ve uygulamas halen üzerinde çallan, tartma ve gelimeye açk konulardr. Keza ayr ayr analiz edildiinde, kredi riski ile ilgili stres testlerinin dizayn ve uygulamasnn dier finansal risklere göre çok daha zahmetli olduu söylenebilir. Zira kredi riski stres testlerinde üstesinden gelinmesi gerekli temel sorun, temerrüt veya batk kredi oranlarndaki varsaymsal artlarn etkilerini analizden ziyade, temerrüt veya batk kredi oranlar ile makro risk faktörleri arasndaki ilikileri kavrayacak bir çerçevenin oluturulabilmesidir. 4
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Stres testi uygulamalarnn 1990 l yllarn bandan itibaren uluslararas büyük bankalarca kullanlmaya baland bilinmekle birlikte (Blaschke vd., 2001:6), dünyadaki pek çok ülke, finansal sektöre yönelik stres testleri ile 1997-1998 güneydou Asya krizini müteakiben IMF ve Dünya Bankas tarafndan balatlan Finansal Sektör Deerlendirme Program (FSAP) sayesinde tanmtr (Foglia, 2009:10). Basel Bankaclk Komitesi de ilk önce 1996 ylnda Basel-I düzenlemesine monte ettii piyasa riski düzenlemesinde (BCBS, 1996), daha sonra da 2004 ylnda yaymlad Basel-II kredi riski düzenlemelerinde (BCBS, 2004) stres testlerine risk yönetim süreci ve sermaye yeterliliinin önemli bileenlerinden birisi olarak yer vermitir. Stres testi amaçl makroekonomik kredi riski modelleri çok deiik formlarda dizayn edilebilmektedir. Kredi riskine ve makro deikenlere ilikin mevcut veya yaratlmas gereken verinin kapsam ve nitelii doal olarak model seçimi ve yöntem belirlemede etkili olmaktadr. Finansal kurulular baznda veya tüm sektör için kredi riskini temsil edecek veri setinin oluturulmas bal bana problem tekil edebilecek bir husustur. Hatta bamsz aratrmaclar için bu problemin çözümü mümkün de olmayabilir. Örnein, salkl bir makroekonomik kredi riski modeli için, mümkünse sektörel kredi portföyleri ve yine mümkünse kredi notlar itibariyle ve azami yllk periyotlarda her 100 kredi müterisinden kaçnn temerrüde dütüünü gösteren yeterli gözlem saysna sahip tarihsel temerrüt olasl bilgisine ve ayrca kredi portföyünün müteri says ve kredi büyüklüü itibariyle dalm bilgisine ihtiyaç vardr. Kredi riski yönetiminde ilerlemi bankalar, ihtiyaç duyulan veriyi bireysel olarak üretmekte fazla zorlanmayabilir. Ancak dünyada, sektör genelini yanstacak bu içerikte ve nitelikte veriye sahip merkez bankas ve/veya denetim otoritesi says, eer özel bir çaba gösterilmemise, bir elin parmak saysn geçmeyebilir. Örnein, Otani vd., (2009) ve Avouyi-Dovi vd. (2009) tarafndan yaplan çalmalara dayanarak, Japon Merkez Bankas ve Fransz Merkez Bankasn, kredi riski ile ilgili oldukça güçlü veri tabanna sahip otoriteler arasnda deerlendirmek mümkündür. Tarihsel temerrüt oranlarnn yokluunda mecburen tercih edilen veya bu oranlara alternatif olarak kullanlabilen bir yöntem, muhasebe kaytlarndan üretilen sorunlu kredi yüzdesinin veya kredi provizyon oranlarnn makroekonomik deikenlerle ilikilendirilmesidir (Bknz. Kalirai vd., 2002; Jimenez vd.,2005; Baboucek vd., 2005; Wong vd., 2006; Jakubik, 2007; Glogowski, 2008; Fong vd., 2008; Kattai, 2010). Ancak, pek çok sebeple, sorunlu kredi yüzdesinin, temerrüt olasln betimlemede fazlasyla yetersiz kalabileceini unutmamak gerekir. Temerrüt olasl ve kredi portföyünün 5
Türkiye Bankalar Birlii müteri ve büyüklük dalm bilinmediinde, riske maruz deer (VaR) tahminleri için kredi kayp dalmn oluturmak mümkün olmamaktadr. Ba edilmesi gereken dier temel bir sorun, kredi riski göstergeleri ve makroekonomik deikenler için yeterli gözlem saysna sahip zaman serileri oluturulsa bile, bu serilerin genelde duraan olmamas, dolaysyla baml ve bamsz deikenler arasnda sanki mevcutmu gibi gözüken sahte ilikilerle analiz yapma tehlikesidir. Seriler duraanlatrldnda ise deikenlerin açklama gücü büyük ölçüde yitirilebilmektedir. Yine de teoride, duraan olmayan serilerle, regresyon analizi yaplamasa bile vektör otoregresyon (VAR) analizi yaplabilecei veya duraan olmayan deikenler arasnda e bütünleme tespit edilirse vektör hata düzeltme modeli (VECM) ile sonuç alnabileceine dair görüler bulunmaktadr. Kredi riski modelleri, statik ve/veya dinamik analiz yöntemleri içerebilmekte, stres testlerinde deterministik (kararlatrlm) ve/veya stokastik (rassal, olaslkl) süreçler kullanlabilmektedir. Muhtelif formlardaki regresyon analizleri, otoregresif (AR), vektör otoregresif (VAR) ve vektör hata düzeltme modelleri (VECM) ve Monte-Carlo simülasyonlar bavurulan temel teknikler arasndadr. Esasen 1990 l yllarda gelitirilen kredi riski portföy modellerinden Merton bazl Moodys KMV mikro ölçekte, Credit Portfolio View ise makro ölçekte, temerrüt oranlar veya kredi deerliliindeki geçileri ekonomik döngü ile ilikilendirmeyi amaçlayan yaklamlara sahiptir. Merton tipi modellerden üretilen bireysel temerrüt olaslklar ile sektör için stres testi yapmak çok pratik gözükmemekle birlikte, esaslar Wilson (1997a, 1997b) tarafndan ortaya konulan ve esasen makroekonomik bir kredi riski modeli olarak bilinen Credit Portfolio View, kredi riski stres testlerine özellikle uygun yapsyla dikkat çekmektedir. Nitekim modelin, birçok ülkede stres testi amacyla deiik ekillerde uyarland görülmektedir (Bknz. Boss, 2002; Virolainen, 2004; Wong vd., 2006; Fong vd., 2008; Otani vd., 2009; Avouyi- Dovi vd., 2009; Kattai, 2010). Günümüzde gelimi ülke merkez bankalar ve/veya denetim otoritelerinin pek çou stres testi uygulamalarn mümkün klan makroekonomik kredi riski modellerine sahiptir (Foglia 2009:34-42). Ancak sadece merkez bankalarnn veya banka denetim otoritelerinin genel makroekonomik kredi riski modellerine sahip olmas yeterli bulunmamakta, bankalarn da bireysel olarak kendi kredi portföylerinin özelliklerine uygun modellere sahip olmas ve otoritelerden gelecek kredi riski stres testi taleplerini karlayabilmeleri gerekmektedir. Zira stres testleri, ilgili otorite tarafndan dorudan sektörün konsolide verilerine tatbik edilebilecei gibi, 6
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam finansal kurulularn tek tip senaryolar altnda ve kabul edilebilir yöntemlerle ulatklar stres testi sonuçlar sonradan toplulatrlabilir. Nitekim Amerikan Merkez Bankas FED (2009a, 2009b) tarafndan sub-prime krizinin hemen ertesinde gerçekletirilen stres testi uygulamasnda, bankalardan GSYH, sizlik Oran ve Konut Fiyat Endeksine ilikin iki farkl makroekonomik senaryo altnda kredi kayplarn öngörmeleri istenmitir. Kald ki otoritelerin bu yönde bir talebi olmasa dahi, bankalarn, deiik portföyler itibariyle tadklar kredi riskinin ekonomik döngü ve makro faktörlerdeki oynaklklarla etkileimini ortaya koyabilecek güncel makroekonomik kredi riski modellerine sahip olmalarnda, dahili risk yönetim sistemleri açsndan büyük yarar bulunmaktadr. Yukarda verilen referanslardan da anlalaca üzere, makro ekonomik deikenlere dayal olarak kredi riskinin ölçümü veya kredi kayplarnn tahmini ve stres testleri hususunda uluslararas alanda yaplm pek çok çalma mevcuttur. Türkiye de ise, bireysel mali baarszl (iflaslar) tahmine yönelik modelleme çalmalar bir tarafa brakldnda, makroekonomik kredi riski modelleri ve makroekonomik deikenlere dayal kredi riski stres testleri hususunda bugüne kadar yaplm çalma says son derece snrl bulunmaktadr. Türk Bankaclk Sektörü ile ilgili olarak, kredi kayplar ile makroekonomik deikenler arasndaki olas anlaml ilikilerin stres testlerinde kullanld bilinen bugüne (Nisan 2011 e) kadar yaymlanm kurumsal tek çalma, tespit edildii kadaryla, IMF in (2007) Türkiye Finansal Sektör Deerlendirme Program (FSAP) raporudur. Programda, kredi riski stres testi için seçilen dört adet makroekonomik senaryonun (i-yabanc sermaye giriinin aniden durmas, ii-petrol fiyatnda ok art, iii-ekonomide hzl büyüme ve takiben hzl daralma, iv-mali patinaj) bankaclk sektörünün sermaye yeterlilii rasyosu üzerindeki etkileri üç yllk bir dönem için ölçülmeye çallmtr. Raporda stres testinde seçilen makroekonomik senaryolarn üç yllk bir süre için simülasyonunda Devlet Planlama Tekilat nn üç aylk öngörü modelinden yararlanld belirtilmekte ancak ne model, ne yöntem, ne de kullanlan veri hakknda ayrntl bilgi verilmemektedir. Türkiye de kredi riski ve ekonomik konjonktür arasndaki ilikininin belli bir metodoloji dahilinde irdelendii ilk özel çalma tespit edildii kadaryla Küçüközmen ve Yüksel (2006) e aittir. Yurtd bir konferansa sunulan teblide, makroekonomik Credit Portfolio View yaklam, TBS nün 1999-2005 yllarna ait sektörel takip oranlar kullanlarak stres testi amacyla uyarlanmtr. 7
Türkiye Bankalar Birlii Konunun ksmen irdelendii, nadir akademik çalmalardan birisi Çabukel (2007) in, kurumsal kredi riski yönetimi ve Basel-II uygulamasna ilikin doktora tezidir. Çabukel, MKB de ilem gören irketler için Merton modeli kullanlarak tahmin edilen temerrüt olaslklar ile ekonominin devresel hareketleri (GSYH büyüme hzlar) arasnda güçlü bir ilikinin gözlendiini, denetim otoriteleri ve analistlerin bu ilikiden stres testlerinde faydalanabileceklerini belirtmitir (2007:130). Bee (2007) nin finansal sistem stres testlerine ilikin TCMB uzmanlk tezinde de Türkiye için tahsili gecikmi alacaklar orannn muhtelif deikenlerle (çkt aç, hazine faizi, reel efektif döviz kuru endeksi, tüketici fiyatlar endeksi, Türkiye gelien piyasalar tahvil endeksi-embi spread) ilikisi, deikenlerin duraan olup olmad dikkate alnmakszn, vektör otoregresif (VAR) modeli ile analiz edilmi ve Kasm 2002-Aralk 2006 dönemi için anlaml sonuçlar elde edilirken, veri balangc Temmuz 1999 a çekilince (bankaclk sektöründeki kriz ve yeniden yaplandrma dönemi kapsama alnnca) elde edilen sonuçlar anlamszlamtr. Tekirda (2009) n Türkiye de bireysel kredi art ve risk analizine ilikin TCMB uzmanlk tezinde ise Mart 1998-Eylül 2008 dönemi esas alnarak bireysel kredilere yönelik makroekonomik stres testinde kullanlabilecek dorusal bir regresyon denklemi tahmin edilmeye çallmtr. Ulalan nihai denklemde, tüketici kredilerine ait tahsili gecikmi alacaklar oranndaki dönemsel deiim baml deiken, hanehalk kredilerinin GSYH ya olan bir dönem gecikmeli oran, hanehalk tüketiminin GSYH ya olan üç dönem gecikmeli oran, sanayi üretiminde çalanlar endeksindeki logaritmik deiim, ABD Dolar kuru ve gecelik faiz orannn srasyla üç ve dört dönem gecikmeli varyanslar bamsz deiken olarak kullanlmtr. Kredi kayplarnn makroekonomik deikenlere dayal olarak tahmini ve stres testleri: Türk Bankaclk Sektörü için ekonometrik bir yaklam balkl bu çalma da, tarihsel kredi temerrüt oranlarna ilikin veri kstlarna ramen, Türkiye de kredi riskini stres testlerine uygun makroekonomik deikenlerle modellemeyi, muhasebe bazl takip oranlarnn kullanmndan kaynaklanan sorunlar çözerek sektör için kredi kayp dalm oluturmay, makro deikenlerin deterministik veya stokastik olarak belirlenebilecek baz ve stres deerleri altnda, beklenen ve beklenmeyen kredi kayplarn ve toplam kredi riskine maruz deeri hesaplamay hedeflemektedir. Çalmann önemli bir amac, dünyadaki gelimeler nda, ülkemizdeki, kredi riskine ilikin analize elverili veri problemine ve doabilecek sonuçlara dikkat çekmek, kredi kayplarnn tahmini ve stres testlerine yönelik daha tatminkar bir çerçeve için almas gereken sorunlar 8
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam ortaya koyabilmektir. Çalmada bölümler itibariyle aadaki konular ele alnmtr: Birinci bölümde, bankaclkta kredi kavram ve ayrmlanmas, kredi riskinin tanm, kaynaklar ve bileenleri, beklenen ve beklenmeyen kayplar ile kredi riskine maruz deerin hesaplanmas, kredi riski modelleri ve Basel uzlalar hakknda bilgi sunulmakta, kredi kayplar ile kredi karlklar ve ekonomik sermaye arasndaki iliki irdelenmektedir. kinci bölümde, finansal istikrar kavram, bu çerçevede stres testlerinin önemi, kredi riski stres testi uygulamalar ve bu uygulamalar için dizayn edilen ekonometrik modeller ele alnmaktadr. Wilson un Credit Portfolio View yaklamnn Türkiye ye uyarland, üçüncü bölümde, Türk Bankaclk Sektörü için kredi kayplarnn tahmini ve stres testlerinde kullanlmak üzere gelitirilen ekonometrik modeller ve bu modellerin kullanlmasyla elde edilen ampirik sonuçlar açklanmaktadr. Son bölümde ise genel deerlendirme ve önerilere yer verilmektedir. 9
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Birinci Bölüm Bankalarda Kredi Riski ve Ölçümü Bankalarda kredi riski, fon arz eden kesimlerle fon talep eden kesimler arasndaki finansal araclk fonksiyonu gerei üstlenilen en temel risktir. Kredi riski alma ve yönetmede sahip olduklar varsaylan uzmanlk, bankalar vazgeçilmez klan unsurlarn banda gelir. flas ettiklerinde veya iflas etmemeleri için kurtarldklarnda yol açtklar maliyetler nedeniyle, zaman zaman toplumsal kzgnln oda haline gelseler de günümüzde bankalarn mevcut olmad, tasarruf sahiplerinin finansal zenginlii muhafaza ve bakalarna ödünç verme iiyle kendi balarna uratklar bir düzeni ve böyle bir düzenin toplumsal maliyetini hayal dahi etmek mümkün deildir. Bu çerçevede, bankalarn, özellikle de hane halkndan ödünç mevduat veya fon toplama yetkisine sahip ticari bankalarn temel ilevlerini, üstlendikleri risklerin gerisinde yatan dinamikleri de görebilme bakmndan, sistematik olarak bir kez daha hatrlamakta yarar bulunmaktadr (Akgüç, 1987; Takan, 2002; Yüksel vd., 2002): Araclk ve güven ilevi: Bankalar finansal arac kurululardr. Fon fazlas olan kesimlerle fon ihtiyac duyan kesimler arasnda araclk yaparlar. Bankalar araclk ilevini yerine getirirken büyük ölçüde sahip olduklar itibara dayanrlar. Bankalar güven müesseseleridir. Tasarruf sahipleri, devletin yakn denetimi altnda olduuna inandklar, banka unvan kullanma ayrcalna kavumu, güçlü sermayeli, saygn ortak ve yöneticilere sahip bankalara güven duyar ve güvenli olduklarn düündükleri bankalara birikimlerini daha kolay emanet ederler. Kaynaklar hareketlendirme/gömüleme eilimini azaltma ilevi: Bankalar deiik corafyadan (deiik bölge ve ülkelerden) borçlanp, deiik corafyaya (deiik bölge ve ülkelere) ödünç vererek kaynaklara bölgesel, ulusal ve uluslararas düzeyde akkanlk kazandrrlar. Sahip olduklar itibar ve yaygn ube alar ile tasarruf sahiplerine erierek tasarruflar yastk altnda tutma eilimini azaltrlar. Aksi halde atl kalabilecek fonlarn ekonomiye kazandrlmas, daha fazla ekonomik aktivitenin daha düük maliyetlerle fonlanmasna zemin hazrlar. Dönütürme ilevi: Bankalar araclk ilevlerini yerine getirirken topladklar fonlar miktar ve zaman (vade) açsndan dönütürerek kullanrlar. Bu çerçevede genellikle yaygn bir ekilde çok sayda 11
Türkiye Bankalar Birlii kiiden ve küçük miktarlarda toplanan fonlar büyük montanl krediler eklinde ihtiyaç duyan daha az sayda kii ve kurulua kullandrlabilir. Yine bankalar genellikle vadesiz veya nispeten daha ksa vadeli olarak topladklar fonlar daha uzun vadeli kredi eklinde kullandrarak vade açsndan da çok önemli bir deiim gerçekletirirler. Kaynak kullanmn iyiletirme/ fon maliyetlerini azaltma ilevi: Bankalar topladklar fonlar kredi olarak kullandrrken seçici davranmak zorundadrlar. Yaptklar kredi ve proje analizleri ile tasarruflarn rasyonel, verimli ve rekabet edebilir alanlara kanalize edilmesini salayacaklar ve sonuçta ekonomik gelimeyi hzlandracaklar umulur. Dier taraftan bankalar uzmanlklar ve bilgi birikimleri sayesinde, aksi durumda (uzmanlam finansal araclarn yokluu halinde) ödünç verenler (tasarruf sahipleri) ve ödünç alanlar (kredi kullananlar) tarafndan ayr ayr katlanlacak aratrma ve yönetim maliyetlerinden tasarruf salarlar. Kaydi para yaratma ilevi: Bankalar kendilerine emanet edilen mevduatn çok üzerinde kredi kullandrma, dier bir ifade ile satn alma gücü yaratma imkanna sahiptirler. Bankalarca yaratlan bu imkan, kaydi para veya banka paras olarak isimlendirilir. Kukusuz bankalarn yarar ve ilevleri yukarda sralananlarla snrl deildir. Örnein, hem ulusal hem de uluslararas ticaretin gelimesinde ödeme, tahsilat ve itibar salama ilevleri ile büyük katk salamalar, merkez bankalarnn para politikalarnn etkin bir ekilde uygulamasna ve dolaysyla fiyat istikrarnn salanmasna yardmc olmalar, servet birikimi ve saklanmasna imkan salamalar, bankalar ekonomi için vazgeçilmez aktörler haline getiren dier unsurlardan bazlardr. 1.1. Bankaclkta Kredi Kavram ve Ayrmlanmas Latince de inanma anlamna gelen credere kökünden türeyen kredi sözcüü güven ve saygnlk anlam tamaktadr (Parasz, 2005:219). Kredi sahibi olmak, güvenilir olmann önemli iaretlerindendir. Kredi, ekonomik anlamyla bankalarca müterilerine ödünç olarak satn alma gücü salanmas ilemidir. Bir sözlemeye dayanmas, faiz ve/veya komisyon veya kar pay gibi bir menfaat karlnda ve geri ödenmek veya iade edilmek üzere verilmesi, kredi ileminin ayrt edici özellikleri arasndadr. 12
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Banka kredileri nakdi veya gayrinakdi olabilir. Nakdi kredilerde söz konusu olan para ödüncü iken, gayri nakdi kredilerde müteriye ödünç verilen bankann itibardr (Altnta, 2006:355). Bir kredinin nakdi olarak nitelenmesi için, ödünç verirken müteriye mutlaka nakit veya benzerlerinin tevdi edilmi olmas art deildir. lem sonucunda, müterinin bankaya kar belli bir nakdi, vadede ödeme yükümlülüü altna girdii, bankann bilanço içi hesaplarnda müterinin borçlandrld ilemler nakdidir. Buna mukabil gayrinakdi kredi ilemlerinde, kredi komisyonu ihmal edildiinde, kredinin kullandrld tarihte müterinin ileriki bir tarihte veya vadede bankaya nakdi ödeme yükümlülüünün doup domayaca belirsizdir. Zira gayrinakdi kredi ilemlerinde, banka belli bir komisyon karlnda, müterisi lehine, kredinin muhataplarna garanti veya kefalet verir. Müteri muhataba veya bankaya kar olan yükümlülüünü zamannda yerine getirmezse, ancak o zaman gayrinakdi kredi, nakdi alacaa dönüür. Gayrinakdi kredilerin en önemli özelliklerinden birisi, muhasebe teknii açsndan nakde dönüünceye kadar bilanço d nazm hesaplarda izlenmeleridir. Gayri nakdi kredi, nakde dönütükten sonra, müteri belli bir süre içinde borcunu ödemezse, alacak idari veya yasal takibat için sorunlu kredi hesaplarna aktarlr. Dolaysyla bankalarn, takipteki alacak hesaplar, bilanço içi hesaplarda izlenmeyen kredi ilemlerinden kaynaklanan sorunlu kredileri de içerir. Sonuçta, gayrinakdi krediler için pay veya paydada bir düzeltme yapl(a)mazsa, bilanço içi hesaplarn muhasebe bakiyelerine dayanak yaplan sorunlu kredi yüzdesi ve takibe dönüüm oran gibi hesaplamalar belli bir hata pay içerir. Bilanço d hesaplarda izlenen türev sözlemeler de, bankann kredi kullandrma gibi bir niyeti olmasa bile, kar taraf kredi riski tayan ilemlerdir. Kar taraf kredi riski, karlkl yükümlülük içeren finansal sözlemelerde (örnein para ve faiz swaplar), bankann kendi yükümlülüünü yerine getirmesine ramen, kar tarafn bankaya kar olan yükümlülüünü yerine getir(e)memesi veya geç yerine getirmesi nedeniyle kar karya kalnabilecek zarar tehlikesini anlatr. Piyasalar arasndaki zaman farkllklar ve takas ve mahsup ilemlerinde yaanacak gecikmeler, sözlemedeki yükümlülükler karlkl olarak birbirini dengeleyip teminatlandrsa dahi, bankay kar taraf riskiyle kar karya brakabilir. Nakden verilen ödünçler, temelde ya müteri ile dorudan imzalanan bir sözlemeye istinaden dorudan kredi kullandrm (kredi hesab açma veya müterinin mevduat hesabna krmz bakiye imkan tanma suretiyle) veya müterinin ihraç ettii borçlanma senetlerinin satn alnmas suretiyle 13
Türkiye Bankalar Birlii gerçekletirilir. kinci halde banka ve müteri arasnda dorudan tesis edilmi bir kredi ilikisinin mevcudiyeti art deildir. Esasnda, yeterli derinlie ulam piyasalarda, ihraç eden için borçlanma senetlerini satn alann kimlii çok da önemli deildir. Dolaysyla menkul kymet yatrmlarnda, özel bir ihraç söz konusu deilse, bankann borçludan (ilave teminat, daha yüksek faiz vb) özel talepleri olamaz. hraçç ve banka arasnda tesis edilmi özel bir hukuki kredi ilikisinin yokluunda, yatrm karar, menkul kymet için derecelendirme kurulularnca verilen kredi notlarna veya bankann yapaca istihbarat ve analize dayanlarak verilir. Bankalarca, dorudan kredi verme faaliyetlerine alternatif olarak, ihraç edilen borçlanma senetlerine yaplan yatrmlar, bilançoda nakdi kredi hesaplarnda deil, menkul deerler cüzdannda izlenir. hraçç kamu kurum veya kurulular veya özel sektör teebbüsü olabilir. Özellikle ülke Hazinesi veya Merkez Bankas tarafndan ulusal para cinsinden ihraç edilen borçlanma senetlerinin teorik olarak kredi riski tamad veya sfr kredi riski tad kabul edilse de, bu varsaym ilemin özünde bir kredi olduu gerçeini deitirmez. Bankalarn dier bankalar nezdinde açtklar mevduat hesaplar da, bilançoda nakdi kredi hesaplar arasnda yer almazlar, ancak kar bankann kredi riskini tarlar. Vadeli olarak gerçekletirilen aktif (menkul veya gayrimenkul) satlarndan kaynaklanan alacaklar da, normal bir kredileme faaliyeti olmasa da, kar tarafn finanse edildii, kredi riskinin tand ilemlerdir. Banka bilançosunda, sata konu edilen aktifin satn alann bankaya olan yükümlülüü ile yer deitirmesi kredi nitelemesi için yeterlidir. Ülkemizde halen yürürlükte bulunan 5411 sayl Bankaclk Kanunu da, banka kredilerinin yukarda açklanmaya çallan niteliklerine paralel olarak kredi tanmn çok geni bir ekilde yapmtr. 5411 sayl Kanun un krediler balkl 48/1 nci maddesine göre; izlendikleri hesaba baklmakszn; Bankalarca verilen nakdî krediler, Teminat mektuplar, kontrgarantiler, kefaletler, aval, ciro, kabul gibi gayrinakdî krediler ve bu nitelii haiz taahhütler, Satn alnan tahvil ve benzeri sermaye piyasas araçlar, Tevdiatta bulunmak suretiyle ya da herhangi bir ekil ve surette verilen ödünçler, Varlklarn vadeli satsndan doan alacaklar, Vadesi geçmi nakdî krediler, Tahakkuk etmekle birlikte tahsil edilmemi faizler, Gayrinakdî kredilerin nakde tahvil olan bedelleri, Ters repo ilemlerinden alacaklar, 14
Kredi Kayplarnn Makroekonomik Deikenlere Dayal Olarak Tahmini ve Stres Testleri Türk Bankaclk Sektörü çin Ekonometrik Bir Yaklam Vadeli ilem ve opsiyon sözlemeleri ile benzeri dier sözlemeler nedeniyle üstlenilen riskler, Ortaklk paylar, Kalknma ve yatrm bankalarnn finansal kiralama yöntemiyle salad finansmanlar, Katlm bankalarnn tanr ve tanmaz mal ve hizmet bedellerinin ödenmesi suretiyle veya kâr ve zarar ortakl yatrmlar, tanmaz, ekipman veya emtia temini veya finansal kiralama, mal karl vesaikin finansman, ortak yatrmlar veya benzer yöntemlerle saladklar finansmanlar, Kanun uygulamas bakmndan kredi saylmaktadr. Yukarda saylan ilemlerden gerek teknik gerekse hukuki olarak kredi nitelii tartmal tek kalem ortaklk paylardr. Zira sermaye yatrmlarnda, kredi ileminin asli unsurlarndan olan ödünç olarak verme veya borçlunun geri ödeme taahhüdü yoktur. Esasen ortalkta borçlu da yoktur. Ancak Kanun, kredi olup olmadna bakmakszn, bir müteriye salanan her türlü finansman snrlamay hedeflemektedir (Altnta, 2006:356-357). Banka kredileri yukarda açklanan özellikleriyle de paralel olarak deiik ekillerde ayrmlanabilir. Krediler için; Nakdi veya gayrinakdi olmalarna; Türk Liras veya yabanc para olmalarna; Sabit veya deiken getirili olmalarna; Ksa, orta ve uzun vadeli olmalarna; Teminatl veya teminatsz olmalarna; Teminat türlerine (ipotek, kefalet, nakit blokaj, menkul rehini vb.); Kullandrldklar ana ekonomik sektörlere (tarm, sanayi, hizmetler); Kullandrldklar alt ekonomik sektörlere (tekstil, ulatrma, balkçlk vb.); hracat veya ithalat kredisi olmalarna; Yatrm veya iletme kredisi olmalarna; Hane halkna veya irketler kesimine veya dier mali kurululara kullandrlmalarna; Kredi kullanan firmalarn ölçeklerine (KOB, ticari veya kurumsal firma); Kullandrm tiplerine (spot, borçlu cari hesap, taksitli vb.); Bireysel kredilerin türlerine (konut, tüketici, tat, kredi kart vb.); Hane halknn gelir durumuna (emekli, kamu çalan, ücretli, serbest meslek, zirai kazanç sahibi vb.); Borçlularnn banka ile özel bir iliki içinde olup olmadklarna (ortaklara, mensuplara veya itiraklere kullandrlp kullandrlmadna); 15