4-)Sporla Üreme **Sporla üreme, olumsuz koşullara dayanıklı, sağlam bir örtü ile kaplı olan ve spor olarak adlandırılan özelleşmiş hücrelerle olur. Sporlar uygun koşullarda gelişerek yeni canlıyı oluşturur. Sporlar, suyla,rüzgarla ya da diğer aracılarla taşınabilir. **Bazı bir hücrelilerde (Plazmodyum malarya),mantarlarda çiçeksiz bitkilerde (karayosunu,eğrelti otu), su yosunlarında görülen üreme şeklidir. **Sporla üreyen canlıların yaşam döngüsünde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine döl değişimi (metagenez) denir.
**Döl değişiminde genellikle sporlar mayoz bölünmeyle,gametler mitoz bölünmeyle meydana gelir. **Bir hücreli canlılarda döl değişimine Plasmodium (Plazmodyum) örnek verilebilir. Plazmodyum insanda sıtma hastalığına neden olur. Hayat döngüsünün bir bölümünü insanda eşeysiz olarak bir bölümünü de Anopheles (anofel) cinsi dişi sivrisinekte eşeyli olarak geçirir. Plasmodium malariada döl almaşı Sporozooalardan Plasmodium malarıada hayat devri 1-)Anofel sokması ile sporozoitler (n) insan kanına geçer 2-)Alyuvarlar içine geçerek şizonta dönüşürler 3-)Şizont çoğa bölünerek (Şizogoni) merezoitleri(n) oluşturur 4-)Alyuvarların parçalanması ile merezoitler ve toksinleri kana karışır.(sıtma nöbetleri bu esnada görülür) 5-)Merezoitler ya yeni alyuvarlara girer, yada gametositlere dönüşür Anofelin bu insanın kanını emmesi ile gametositler anofelin barsağına geçer
6-)Anofelin bu insanın kanını emmesi ile gametositler anofelin barsağına geçer 7-)Gametositler(n) burada mitoz geçirerek ovumu(n) sperm(n) haline gelirler 8-)Oluşan spermler ovumu barsak boşluğunda döller ve zigot(2n) meydana gelir 9-)Ameboid hareket eden zigot barsak epitelini delerek barsak kaslarına yerleşir 10-)Zigot burada mayoz geçirir ve ardından bölünerek (Sporogoni) sporozoitleri (n) oluşturur 11-)Sporozoitler dolaşım sıvısı ile tükürük bezlerine taşınır ve döngü tamamlanır. Not: Plasmodium malariada baskın döl haploidtir.diploid aşama sadece zigot evresine indirgenmiştir.
Çiçeksiz Bitkilerde ve Su yosunlarında Metagenez Tohumsuz bitkiler sporla üreme gösterir. Hayat döngüleri sırasında sporofit denen döl, haploit kromozomlu sporları üretir Bu sporlar etrafa yayılarak başka bir hücre ile birleşmeden, haploit organizma olarak gelişebilirler ya da sporlar, mitoz geçirerek gametofitleri oluşturur. Gametofitler çok hücreli olup gamet üretme yeteneğine sahiptir.
Su Yosunlarında Metagenez
Su yosunlarında gametofit birey hakimdir. Gametofit birey, mitoz bölünme ile yumurta ve sperm hücrelerini oluşturur. (izogametler) Yumurta ve sperm birleşerek zigotu oluşturur. (döllenme) Oluşan zigot aynı zamanda sporofit bireydir. Zigot mayoz bölünme geçirerek sporları oluşturur. Sporlar mitoz bölünmeyle gelişir ve yeni bir gametofit bireyi oluşturur. Not: Sporlar mayozla oluştuğundan, oluşan gametofit bireylerin kalıtsal yapıları birbirinden farklıdır.
Karayosunlarında Metagenez:
Karayosunları ayrı eşeyli canlılar olup, gametofit döl hakimdir. Sporofit döl, döllenmeden sonra dişi bireyin üzerinde gelişir. Dişi gametofit üzerinde bulunan dişi organ (arkegonium), mitoz bölünme ile yumurta hücresini oluşturur. Erkek gametofit üzerinde bulunan erkek organ (anteridyum), mitoz bölünme ile sperm hücresini oluşturur. Sperm sıvı ortamda yumurta hücresi ile birleşerek zigotu oluşturur. (döllenme) Zigot dişi gametofit üzerinde mitoz bölünme ile gelişerek sporofit bireyi oluşturur. Sporofit bireyde bulunan spor ana hücreleri, mayoz bölünme geçirerek sporları oluşturur. Sporların bir kısmı, mitoz bölünme ile gelişerek dişi gametofiti; bir kısmı da erkek gametofiti oluşturur.
Eğreltilerde Metagenez:
Eğreltilerde sporfit döl hakimdir. Gametofit döl, sporofit dölden bağımsız bir şekilde; gametlerin oluşum aşamasında oluşur. Sporofit bitkinin yapraklarının altında bulunan spor ana hücreleri mayoz bölünme ile sporları oluştururlar. Sporlar mitoz bölünme ile gelişerek, gametofit dölü (protal) oluşturur. Gametofit döl hermafrodit olup, dişi ve erkek organları bulundurur. (arkegonium ve anteridyum) Dişi organ mitoz bölünme ile yumurta hücresini oluşturur. Erkek organ mitoz bölünme ile sperm hücresini oluşturur Sperm, yumurta hücresi ile birleşerek zigotu oluşturur. (döllenme) Zigot mitoz bölünme ile gelişerek sporofit bireyi oluşturur.
Partenogenez **Dişi bireylerin oluşturduğu yumurtaların döllenme olmaksızın gelişerek yeni bireyin oluşturulmasına partenogenez denir. Arılarda, karıncalarda, su pirelerinde bazı çekirge ve kelebek türlerinde görülür. Bazı balık, kurbağa, sürüngen ve kuş türlerinde de nadir görülebilir. **Bir bal arısı kovanında kraliçe arı, işçi arılar ve erkek arılar bulunur. Döllenmiş yumurtadan gelişen kraliçe ve işçi arılar dişidir. Polenle beslenen dişi larvalar işçi arı, arı sütüyle beslenenler kraliçe arı olur. **Kraliçe arı 2n kromozomlu olup üretkendir,mayoz bölünmeyle n kromozomlu yumurtaları üretir. Kovandaki en iri, en gösterişli arı, kraliçe arıdır.
**İşçi arılar 2n kromozomludur ancak üreme yetenekleri körelmiş, kısır bireylerdir. Küçük vücutlu olan bu arılar, balın üretimi, larvaların beslenmesi ve kovanın bakımından sorumludur. **Erkek arılar döllenmemiş yumurtanın gelişmesiyle yani partenogenez ile oluşur. Bunlar sperm üretiminden sorumlu, n kromozomlu bireylerdir.spermlerini mitoz bölünmeyle üretirler.
***Omurgalılardan olan kamçı kuyruklu kertenkelelerin (Cnemidophorus) (Sinemidoforus) bazı türlerinde sadece partenogenezle üreme görülür. Bu türlerde yalnız dişi bireyler vardır. Üreme mevsiminde bazı dişiler, erkek rolü üstlenerek çiftleşme taklidi yapar. Bu sayede dişi bireyin yumurtlaması sağlanır.yumurta hücreleri meydana gelirken mayoz II'de oluşan n kromozomlu yumurta hücresi ile yok olması beklenen n kromozomlukutup hücresi yan yana gelir. Yumurta hücresinin kromozomu ile kutup hücresinin kromozomları kaynaşır. Böylece yumurta döllenmeden gelişerek 2n kromozomlu bireyleri oluşturur. Ergin bireyin hücreleri 2n kromozomludur. **Döllenmemiş hindi yumurtalarının %30-40 ı partenogenezle belirli embriyonik evrelere kadar gelişebilir. Tavuk yumurtalarının ortalama 1/10 000'inde döllenmeden partenogenezle gelişme sonucu horoz meydana geldiği görülmüştür.
**Partenogenetik çoğalma deneysel olarak da gerçekleştirilebilir. Yumurtanın farklı sıcaklıklarda bekletilmesi, iğne ucu ile zarının delinmesi, farklı ph veya farklı su ortamlarına konulması uyarıcı etki yapar. Bu şekilde yumurta döllenmeden geliştirilebilir.
VEJETATİF ÜREME **Bitkiler eşeyli üremenin yanında bir eşeysiz üreme çeşidi olan vejetatif üreme ile de çoğalır. Vejetatif üreme mitoz bölünme ve yenilenme esasına dayanır. **Bitkinin kesilmiş yaprak, dal, gövde gibi parçaları kök oluşturabilir ve gelişebilir. Bitki hücreleri çoğalıp çeşitli tipte özelleşmiş hücrelere farklılaşarak bitkinin yok olan kısımlarının yeniden oluşmasını sağlar. Bu şekilde genetik çeşitlilik olmadan bir tek ana bireyden birbirinin genetik kopyası olan çok sayıda bitki üremiş olur. **Bitkilerde sürünücü gövde, yumru gövde, rizom gövde gibi yapılarda büyüme dokuları vardır. Büyüme dokularından gelişen fideler yeni bireyi oluşturur.
Bitkilerde Başlıca Eşeysiz Üreme Çeşitleri Şunlardır. a-)çelikle Üreme **Cam güzeli, begonya gibi saksı bitkileri ve meyve ağaçları çelik olarak adlandırılan bitki parçalarından eşeysiz olarak da üretilebilir. Bunun için yaprak, gövde ya da kökten alınan ve çelik adı verilen bitki parçaları kullanılır. Afrika menekşesi gibi bazı bitkilerde tek yapraktan tüm bir bitki oluşur. **Kavak ve söğüt ağaçlarında da çelikle üreme görülür.
b-)sürünücü Gövde ile Üreme (Stolon) **Çilekte sürünücü gövde olan stolonlar toprak üstünde büyüyerek bitkinin geniş bir alana yayılmasını sağlar Sürünücü gövde üzerinde, göz (nodyum) adı verilen bölgelerden yeni bitkiler gelişir. Böylece ana bitki, genetik kopyası olan çok sayıda yeni bireyler oluşturarak eşeysiz çoğalır. c. Yumru Gövde ile Üreme (Nodyum) Patates, yer elması gibi bitkilerin yumruları, besin depolamak için özelleşmiş şişkin gövde kısımlarıdır.yumru gövde üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler, yavru bitkileri oluşturur. Soğan, sümbül, lale, sarımsak gibi bitkilerin yassı gövdelerindeki gözler gelişerek genetik yapıları aynı olan yavru bitkileri oluşturur
Çilekte sürünücü gövde ve Patateste yumrularla üreme
d-) Toprak Altı Gövdesi ile Üreme (Rizom) **Ayrık otu, zencefil gibi bitkilerin rizom gövdeleri toprak altında kalan gövdelerdir. Rizom gövde üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler de ana bitkiyle aynı genetik yapıya sahip yeni bitkiler oluşturur.
e-)dal Uçlarının Köklenmesi ile Üreme Böğürtlen bitkisinde köklenen dal uçlarından yeni bitkiler elde edilir. f-)yaprak ile Üreme Yaprakların köklendirilmesiyle yeni bitkilerin elde edilmesidir. Örneğin: Menekşe. **Bazı bitkilerde yaprak tomurcuklarından, yeni bir bitki elde edilmektedir. Örneğin:Göz yaşı bitkisi.
g-)aşı ile Üreme Çelikle vejetatif üretmenin başka bir biçimi aşılamadır. İki bitki parçasının, bir bitkiymiş gibi kaynaşıp büyüyecek şekilde birleştirilmesi tekniğine aşılama denir. Eklenen parça yeni bitkinin üst kısmını meydana getirir, bu parçaya aşı denir; bitkinin alt kısmını ve kökünü meydana getiren bölüme ise anaç adı verilir.
***Bir bitkiden alınan dal aynı türün farklı çeşitlerine veya yakın akraba türlerine aşılanır. Böylece farklı türlerin ya da çeşitlerin en iyi özellikleri bir bitkide birleştirilmiş olur. Örneğin üstün kaliteli üzüm üretmek için meyve kalitesi yüksek aşı, topraktaki hastalık etkenlerine dayanıklı anaca uygulanır. Kolay yöntemlerle çoğaltılamayan tür ve çeşitlerin ortadan kalkmasını önlemek için de aşı uygulamalarından yararlanılır. h-)daldırma ile üreme ***Bitkiler daldırma yöntemiyle de vejetatif üretilebilir. Basit daldırma yönteminde toprağa yakın yerlerden çıkan bir dal bükülür.yere değen kısmının toprakla örtülmesi ve ucunun toprağın dışına çıkarılması ile uygulama tamamlanır.
İ-)Doku Kültürü ile Üreme **Doku kültürü; steril şartlar ve yapay bir besin ortamında bitkinin hücre, doku veya organ gibi kısımlarından yeni doku, bitki ya da bitkisel ürünlerin üretilmesidir. **Doku kültürü tekniği ile istenilen özelliklere sahip bitkilerin yüzlerce, hatta binlerce kopyası oluşturulabilir. Bir çeşit klonlama olan bu teknikten mısır, buğday, pirinç, soya fasulyesi gibi bitkilerin ıslah çalışmalarında faydalanılmaktadır. Ayrıca melez orkide, manolya, gül, zambak gibi değerli süs bitkilerinin hızlı çoğaltılmasında da doku kültürleri kullanılır.
Bu olayda; 1)Bitkiden alınan doku ve hücreler sağlam olmalıdır. 2)Alınan hücreler besi ortamına konulur. 3)Hücreler hızla çoğalarak doku kümeleri oluşturur. 4)Oluşan kümeler hormon içeren besi ortamına aktarılır. 5)Hücreler farklılaşarak kök,gövde,yaprak gibi kısımlar oluşturur. 6)Böylece aynı bitkiden binlerce fide oluşturulur.