T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DEONTOLOJİ ve TIP TARİHİ ANABİLİM DALI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ ve EĞİTİM FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN TEMEL BİYOETİK KONULARI HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ HANDAN AKIN YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ DANIŞMANI YAR DOÇ DR SELİM KADIOĞLU Çukurova Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından TF2005YL8 numaralı proje olarak desteklenmiştir. ADANA - 2007
T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DEONTOLOJİ ve TIP TARİHİ ANABİLİM DALI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ ve EĞİTİM FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN TEMEL BİYOETİK KONULARI HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ HANDAN AKIN YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ DANIŞMANI YAR DOÇ DR SELİM KADIOĞLU ADANA - 2007
ÖNSÖZ Eş durumu nedeniyle Adana ya yerleşip Çukurova Üniversitesi ne atandıktan sonra, yüksek lisans yapma düşüncesiyle önce Prof Dr İlter Uzel ve sonra da Yar Doç Dr. Selim Kadıoğlu ile görüştüm. Deontoloji ve Tıp Tarihi disiplini hakkındaki ilk bilgilenmem bu görüşmelerle oldu. Tekrar öğrenci olabileceğime dair umutlanarak alanın konuları ile ilgili bir ön araştırma yaptığımda, bu disiplinin konularının çok ilgimi çektiğini gördüm. En başta öğrenim hayatıma çok uzun bir ara vermiş bulunmak üzere birçok konuda çekincem vardı. Ancak hocalarımla konuştuktan ve grup arkadaşlarımla tanıştıktan sonra, eğitimle ilgili sorunları aşabileceğime inanarak çalışmalarıma başladım. Tez konumu seçme aşamasında, ders dönemi boyunca okumuş olduğum kitapları, makaleleri, dinlediğim tartışmaları toplu halde değerlendirip, tıp etiği ve biyoetik çerçevesinde ele alınan konularda toplumun görüşleri hakkında yapılan çalışma sayısının oldukça sınırlı olduğunu fark ettim. Var olan çalışmaların çoğunun sağlık alanında çalışanlar üzerinde yürütülmüş olduğu saptamasını yapıp bu literatüre farklı bir soluk getirmek adına sağlık alanı dışındaki öğrencilerin temel tıp etiği - biyoetik konulardaki düşüncelerini araştırmaya karar verdim. Her birinin üzerinde müstakil ve daha geniş ölçekli çalışmalar yapılabilecek olan dört konuyu bir arada işlemek zor ama zevkli bir çalışma süreci oldu. Özellikle araştırma aşamasında, ele alınan konuların anket uygulanan öğrencilerin ilgisini kuvvetle çektiğini ve tartışma arzusu yarattığını görmek hoş bir deneyimdi. Karşılıklı yarar ve hoşnutluk sağlayan bu deneyim, üniversite öğrencileri üzerinde benzer çalışmalar yürütme konusunda güçlü bir motivasyon kazanmama yol açtı. iii
Önsözümün bundan sonrasını yüksek lisans eğitimime farklı aşamalarda ve farklı yönlerden, doğrudan ya da dolaylı olarak katkıda bulunmuş olanlara karşı duyduğum içten minnet duygusunu ifade etmeye ayırmak istiyorum. Bu bağlamda ilk olarak, deontoloji ve tıp tarihi alanındaki tüm çalışmalarıma destek veren değerli hocam Prof Dr İlter Uzel e; çalışmalarımı sabırla destekleyen ve kendisine danıştığım her konuda yardımını esirgemeyen Yar Doç Dr Selim Kadıoğlu na; yerinde yönlendirmeleriyle çalışma ufkumu genişleten Yar Doç Dr Funda Kadıoğlu na; araştırmamın istatistik analizi aşamasında sınırlı boş zamanları içinde sınırsız bilgisinden yararlanmama olanak sağlayan Yar Doç Dr Ahmet Doğanay a; tez yazımını tamamlama aşamasında bir dizi kritik yardımla rahatlamamı sağlayan Araş Gör Rana Can a; verimli bir çalışma dönemini paylaştığım ders dönemi grup arkadaşlarıma ve başta onlar olmak üzere derinlikli sohbetlerinden yararlandığım tüm kürsüdaş larıma; akademik çalışmalarımı yoğun iş yaşamımla birlikte yürütmem konusunda beni daima yüreklendiren ve önümü açan Konservatuar Müdürü Prof Dr Ahmet H Yücel e ve beni desteklemek adına bir dizi fedakârlıkta bulunan işyeri arkadaşlarıma içtenlikle teşekkür ediyorum. İkinci olarak arşivlerindeki kaynaklardan çokça yararlandığım Çukurova Üniversitesi Kütüphanesi ne; Milli Kütüphane ye; kişisel kitaplıklarındaki kaynaklardan yararlanmama imkan veren tüm arkadaşlarıma ve hocalarıma; Fen-Edebiyat ve Eğitim Fakülteleri nin araştırmamı yürütmeme izin ve destek veren yöneticilerine ve öğretim elemanlarına; soruları ciddiyetle yanıtlamanın ötesinde biyoetiğe, çalışmama ve şahsıma içten bir ilgi gösteren anket katılımcısı öğrencilere; yıllar sonra yeniden öğrenci olma heyecanını yaşamama, çevremi ve bilgi birikimimi genişletmeme fırsat sağlayan Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitü ne ve sayın Prof Dr Halil Kasap ile sayın Ferhat Dikel in şahıslarında onun tüm akademik ve idari elemanlarına içtenlikle teşekkür ediyorum. Son olarak hem araştırmamı yürütürken hem de tezimi yazarken kendilerine alışık oldukları kadar ilgi gösteremememi hoşgörüyle karşılayan, tüm sıkıntılarımı paylaşan ve ihtiyaç duyduğum her konuda olanaklarını zorlayarak bana yoğun destek veren aileme; çalışmamın her aşamasında iv
yanımda yer alan değerli eşim Albay Şenol Akın a ve özellikle bilgisayar kullanımı konusunda kritik yardımlarını gördüğüm canım kızlarım Özge ye ve Simge ye içtenlikle teşekkür ediyorum. v
İÇİNDEKİLER KABUL ve ONAY FORMU ii ÖNSÖZ iii İÇİNDEKİLER vi ÇİZELGELER DİZİNİ ix ÖZET xi ABSTRACT xii 1. GİRİŞ 1 2. GENEL BİLGİLER 4 2.1. Ötanazi 4 2.1.1. Ötanazi Kavramı ve Tanımları 4 2.1.2. Ötanazi Sınıflandırması 6 2.1.2.1. Aktif ve Pasif Ötanazi 7 2.1.2.2. Hastanın İsteme Durumuna Göre Ötanazi 8 2.1.2.3. Öldürücü Eylemin Niteliğine Göre Ötanazi 9 2.1.3. Ötanazi ve Etik 9 2.1.3.1. Ötanazi Yandaşı Görüşler 12 2.1.3.2. Ötanaziye Karşı Olan Görüşler 15 2.2. Organ Nakli 17 2.2.1. Tanım 19 2.2.2.. Organ Nakli ve Etik 19 2.2.2.1. Vericiler Açısından Etik Sorunlar 20 2.2.2.1.1. Canlı Vericiler 20 2.2.2.1.2. Ölü Vericiler 23 2.2.2.2. Alıcılar Açısından Etik Sorunlar 25 2.2.2.3. Farklı Açılardan Etik Sorunlar 26 2.3. Gebeliğe Son Verme 28 2.3.1. Tanım ve Temel Kavramlar 29 vi
2.3.2. Gebeliğe Son Verme ve Etik 30 2.4. Üremeye Yardımcı Uygulamalar 35 2.4.1. Tanımlar ve Temel Bilgiler 36 2.4.2. Üremeye Yardımcı Uygulamalar ve Etik 39 3. MATERYAL ve METOD 44 4. BULGULAR 48 4.1. Birinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 48 4.2. İkinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 50 4.3. Üçüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 49 4.4. Dördüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 55 4.5. Beşinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 58 4.6. Altıncı Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 60 4.7. Yedinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 62 4.8. Sekizinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 65 4.9. Dokuzuncu Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 67 4.10. Onuncu Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 69 4.11. On Birinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 72 4.12. On İkinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 74 4.13. On Üçüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 76 4.14. On Dördüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 79 4.15. On Beşinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 81 4.16. On Altı Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 83 4.17. Anketin Son Kısmında Bildirilen Görüşler 86 4.17.1. Katılımcıların Anket Hakkında Yaptığı Değerlendirmeler 86 4.17.2. Katılımcıların Dile Getirdiği Öneriler, Sorular, Açıklamalar, Çağrışımlar 87 4.17.3. Katılımcıların Biyoetik Konuları Hakkında Görüşleri 89 5. TARTIŞMA 91 5.1. Ötanazi Konusundaki Bulgular Hakkında Tartışma 91 5. 2. Organ Nakli Konusundaki Bulgular Hakkında Tartışma 98 5. 3. Gebeliğe Son Verme Konusundaki Bulgular Hakkında Tartışma 100 vii
5. 4. Üremeye Yardımcı Uygulamalar Konusundaki Bulgular Hakkında Tartışma 101 6. SONUÇLAR ve ÖNERİLER 104 KAYNAKLAR 106 EK: Araştırmada Kullanılan Anket Formu 111 ÖZGEÇMİŞ 115 viii
ÇİZELGELER DİZİNİ TABLO 1. Birinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 48 TABLO 2. Birinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 49 TABLO 3. İkinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 51 TABLO 4. İkinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 52 TABLO 5. Üçüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 53 TABLO 6. Üçüncü Soruda Bildirilen Gerekçeler 54 TABLO 7. Dördüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 56 TABLO 8. Dördüncü Soruda Bildirilen Gerekçeler 57 TABLO 9. Beşinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 58 TABLO 10. Beşinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 59 TABLO 11. Altıncı Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 60 TABLO 12. Altıncı Soruda Bildirilen Gerekçeler 61 TABLO 13. Yedinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 63 TABLO 14. Yedinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 64 TABLO 15. Sekizinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 65 TABLO 16. Sekizinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 66 TABLO 17. Dokuzuncu Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 68 TABLO 18. Dokuzuncu Soruda Bildirilen Gerekçeler 69 TABLO 19. Onuncu Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 70 TABLO 20. Onuncu Soruda Bildirilen Gerekçeler 71 TABLO 21. On Birinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 72 TABLO 22. On Birinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 73 TABLO 23. On İkinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 75 TABLO 24. On İkinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 76 TABLO 25. On Üçüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 77 TABLO 26. On Üçüncü Soruda Bildirilen Gerekçeler 78 TABLO 27. On Dördüncü Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 79 ix
TABLO 28. On Dördüncü Soruda Bildirilen Gerekçeler 80 TABLO 29. On Beşinci Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 81 TABLO 30. On Beşinci Soruda Bildirilen Gerekçeler 82 TABLO 31. On Altıncı Soruya Verilen Cevapların Dağılımı 84 TABLO 32. On Altıncı Soruda Bildirilen Gerekçeler 85 TABLO 33. Katılımcıların Anket Hakkında Yaptığı Değerlendirmeler 86 TABLO 34. Katılımcıların Dile Getirdiği Öneriler, Sorular, Açıklamalar, Çağrışımlar 88 TABLO 35. Katılımcıların Biyoetik Konuları Hakkında Görüşleri 89 x
ÖZET Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ve Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Temel Biyoetik Konuları Hakkındaki Görüşleri Bu çalışma, Çukurova Üniversitesi nde sosyal bilimler ve fen bilimleri alanlarında eğitim görmekte öğrencilerin, dört temel biyoetik konusu hakkında görüşlerini belirlemek ve karşılaştırmalı olarak değerlendirmek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Tezin araştırma bölümünde 16 soruluk bir anket formuyla toplam 527 öğrencinin görüşleri derlenmiş; bu bulgular hem kendi içinde kız-erkek ve fen alanı-sosyal alan karşılaştırması yapılarak hem de literatürde yer alan farklı araştırmaların sonuçlarıyla karşılaştırılarak tartışmaya açılmıştır. Araştırma sonuçlarının oturacağı kuramsal çerçeve, ele alınan biyoetik konularının felsefi ve tarihsel boyutları hakkındaki bilgilerden oluşturulmuştur. Anahtar Sözcükler: Biyoetik, Ötanazi, Organ nakli, Gebeliğe son verme, Üremeye yardımcı uygulamalar. xi
ABSTRACT The Views of the Students at the Faculty of Science and Literature and the Faculty of Education at Çukurova University about the Main Topics of Bioethics The study has been carried out to find out the views of the students studying in the fields of social sciences and science at Çukurova University about four main topics in bioethics and to evaluate them comparatively. In the research part of the thesis, the views of 527 students in total have been compiled through a sixteen- question questionnaire and the findings have been opened to discussion by comparing them with the results of other researches in the literature. Also, the findings deduced from the answers of male and female students and the students of science and social sciences have been compared with each other. The theoretical background the results of the study are based on is composed of the information about philosophical and historical dimensions of the subjects of bioethics under study. Key words: Bioethics, Euthanasia, Organ Transplantation, Abortion, Assisted Reproduction. xii
1. GİRİŞ Yakın geçmişe kadar tıbbın ahlaki boyutu, meslektaşların birbirleriyle ilişkilerinde uymaları gereken bir takım görgü kurallarından ve bir ölçüde de hasta haklarının öncüleri olarak niteleyebileceğimiz hasta-hekim ilişkisiyle ilgili kimi sınırlamalardan ibaret olmuştur. Çağdaş tıp etiğinin ve daha sonra da biyoetiğin ortaya çıkışı; daha açık bir anlatımla konunun felsefi boyutunun giderek ağırlık kazanması ve farklı eğitimsel kökenlerden, farklı mesleki çevrelerden kişilerin konuyla ilgilenmeye başlaması ise son onyıllarda gerçekleşmiştir. Tıbbın ahlaki boyutunda ortaya çıkan dramatik dönüşüm, kuşkusuz bir yandan tıp zihniyetinde ve uygulamalarında, diğer yandan toplumun tıptan beklentilerinde ve tıbbı yerleştirdiği konumda meydana gelen değişmelere bağlı ve onlara koşut olarak gerçekleşmiştir. Tıbbi uygulama olanakları, bilimin ve özellikle teknolojinin gelişmesinden destek alarak günden güne artmaktadır. Bu durum, yeni olanakları hangi durumlarda ve ne ölçüde kullanmanın uygun düşeceği; bir başka deyişle bunlardan yararlanma çerçevesinde hangi tutumları ve davranışları benimsemenin iyi olacağı hakkında bir dizi soruyu gündeme getirmektedir. Cevabı deneyimden ve alışkanlıktan çıkarılamayan bu çetin sorular, sadece tıbbın değil insanlığın önüne dikilmekte; ciddi tereddütlere, akıl karışıklıklarına ve görüş ayrılıklarına yol açmaktadır. Tıbbın iç belirleyicilerine bağlı olarak ortaya çıkan bu karmaşa, dış belirleyicilerin de devreye girmesiyle büsbütün artmaktadır. Çağdaş insanın kendini algılayışının ve ifade edişinin kendine özgülüğü, ona çok özel ve kişisel bir hizmet sunan tıbbı kaçınılmaz olarak etkilemektedir. Tıp, yeni olanaklarını bu yeni insanın ve ona uygun olarak biçimlenmiş toplumsal yapının beklentilerine ve gereklerine uygun biçimde seferber etme kaygısı ve gayreti içine girmektedir. Böyle bir tıbbın gereksinimlerini karşılamak üzere biçimlenen çağdaş tıp etiğinin, biri felsefi diğeri hukuki karakter taşıyan iki temel bileşeni olduğunu söylemek mümkündür. Bu bağlamda, tıbbi olanakları insanlığın hizmetine sunarken ortaya çıkan değer çatışmaları hakkında yürütülen açık uçlu 1
tartışmalar, bu tartışmalarda dile getirilen tezlere dayanak oluşturan öğretiler ve inançlar, tıbbın nihai amacına ve bundan hareketle insan olmanın anlamına yönelik sorgulamalar felsefi bileşenin kapsamı içinde yer almaktadır. Hukuki bileşenin bünyesinde ise, hem tıbbi görev bilgisinin resmi referansları ve sağlıkla ilgili yasal düzenlemeler hem de meslek hatalarıyla ilgili yargı süreçleri, hasta hakları konusundaki düzenlemeler ve uygulamalar, insan hakları bağlamında tıbbın devreye girdiği durumlar yer almaktadır. Tıp etiğinin iki bileşenliliğinin gereği olarak, sağlık profesyonellerinin sahip olması gereken temel etik donanımın, bir yandan tutarlı bir mesleki dünya görüşü çerçevesinde düşünüp karar verme yeteneğini, diğer yandan kuralları tanıma ve onların çizdiği çerçevede hareket etme yönelişini içermesi gerekmektedir. Tıp etiğinin felsefi bileşeniyle bağlantılı olan bu tez çalışması çerçevesinde, farklı değer çatışmaları üzerine kurulu dört önemli tartışma hakkında üniversite öğrencilerinin görüşleri belirlenmiş ve değerlendirilmiştir. Bu dört tartışmalı konudan ikisi; dayanılmaz acıları olan umutsuz hastalara ölme hakkının tanınması ve istenmeyen gebeliklerin sona erdirilmesi hakkında olanlar, günümüz tıbbının olanaklarına ve koşullarına göre yeni birer çehre kazanmış kadim sorunlardır. Organ aktarımları ve üremeye yardımcı uygulamalar hakkında ortaya çıkmış bulunan tartışmalar ise, tamamen çağdaş tıbba özgüdür. Tanımı üzerinde henüz genel bir uzlaşma sağlanamamış olmakla birlikte, biyoetiğin tıp etiğine göre daha geniş bir konu yelpazesine yayıldığını ve onu uğraş edinmiş bulunanlar bakımından da köken çeşitliliğinin daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. Farklı kesimlerin, bir başka deyişle farklı eğitim ve meslek formasyonlarına sahip kişilerin, ortak çalışma alanı olması nedeniyle biyoetik, zenginlik olarak da yorumlanabilecek bir yöntem ve yaklaşım çeşitliliğine sahiptir. Bu çeşitlilik bağlamında farklı toplum kesimlerinin tartışılan konular hakkındaki görüşlerinin belirlenmesi ve bunların savunulan tezlere gerekçe ve dayanak olarak kullanılabileceğini öne sürmek mümkündür. Kuşkusuz biyoetik alanında daha çok felsefi yöntemlerin benimsenmesi; tartışmaların akıl yürütme, çıkarımlar yapma, tutarlılık açısından irdeleme gibi araçlar kullanılarak yürütülmesi söz konusudur. Bununla birlikte argümanların 2
sosyal realiteyi yansıtan verilerle desteklenmesi ya da çürütülmesi tartışmalara daha geniş bir soluk kazandıracak ve onların salt düşünsel alanda var olmakla kalmayıp toplumsal yaşam alanına da geçmelerini sağlayacaktır. Böylelikle kuramsal-kavramsal üretimin toplumsal ilişkileri düzenleme konusunda daha fazla işlevsel olması gündeme gelecektir. Tez çalışması çerçevesinde gerçekleştirilen araştırma bu anlayış doğrultusunda sağlık alanıyla ne uğraş edinmiş olma ne de hizmet tüketicisi olma anlamında bağlantısı olmayan bir grup üzerinde yürütülmüştür. Bu seçimin sağladığı ikincil bir kazanım, grup üyelerinin hem biyoetik kavramını hem de haklarında görüş derlenen konuları tanıma ve bunların üzerinde düşünme şansı bulması; insanlığa mal olmuş bir dizi temel tartışmada kendi kişisel yaklaşımlarını belirleme durumunda kalmasıdır. Araştırmaya kuramsal-kavramsal bir çerçeve oluştururken, ele alınan konuların farklı boyutlarına kısa kısa değinilmiş; kimi medikal ayrıntıları, yol açtıkları etik tartışmalar ve bu tartışmalarda öne sürülen tezler tanıtılmıştır. Böylelikle tıp etiği ya da biyoetik alanında akademik çalışma yapmayı uğraş edinmemekle birlikte tezden yararlanmak isteyenlere ön bilgi desteği vermek amaçlanmıştır. 3
2. GENEL BİLGİLER Tez çalışmasının bu ana bölümünde, yürütülen araştırma çerçevesinde haklarında katılımcılardan görüş derlenen dört temel biyoetik konusunun kavramsal, felsefi ve tarihsel boyutları hakkında genel bilgiler yer almaktadır. 2.1. Ötanazi Ölüm genelde düşünülme ve dile getirilme konusu yapılmaktan kaçınılan bir olgudur. Bununla birlikte herhalde her insanın zihninde kendi ölümüyle ilgili bir takım korkular ve beklentiler yer almakta ve bunlardan hareketle hangi koşullarda ve nasıl ölmenin daha uygun olacağı hakkında hemen hemen herkes kendince bir görüşe sahip bulunmaktadır. Bu bağlamda, dayanılmaz ağrılar ve acılar çekmeden, ailesine ve yakınlarına yük olmadan, çeşitli tıbbi araçlara bağımlı kalmadan ölmenin tercih edilir olduğu saptamasını yapmak mümkündür. Çağdaş tıbbın ortalama insan ömrünü uzatması çerçevesinde dikkat çekici iki unsurdan ilki koruyucu uygulamalarla ortalama yaşam süresinin artması, ikincisi ise destekleyici tedavilerle yaşamın son döneminin uzatılmasıdır. Bu ikinci unsurun, özellikle hastalığı ortadan kaldırıcı tedavi yapılamayan durumlarda devreye girişi günümüzdeki ötanazi tartışmalarının çıkış noktasıdır. Günümüzde ötanazi terimi, niceliksel veya niteliksel olarak tükenmiş ve ait olduğu kişi tarafından istenmeyen bir yaşamın sona erdirilmesini ifade etmek üzere, öncelikle tıp çevrelerinde ve giderek toplum genelinde kullanılmaktadır 1. 2.1.1. Ötanazi Kavramı ve Tanımları Ötanazinin gündeme geldiği tıbbi durumların hastalıkla ilgili temel nitelikleri, ölümcül seyir ve yaşamın sonuna gelmiş olma, ilerleyici karakter, 4
iyileşme şansı bulunmaması ve maddi veya manevi dayanılmaz acılara yol açmadır. Hastayla ilgili olarak ise bilgi sahibi ve değerlendirme yetisi yerinde olarak alınmış bir karara dayanan ve tereddütsüz sürdürülen bir talebin varlığı gerekmektedir. Bu talebin bilinci açık olan hasta tarafından dile getirilmesi, bilinci kapalı hasta tarafından öngörüye dayalı olarak önceden dile getirilmiş bulunması, bilinci kapalı veya değerlendirme yetisi olmayan hasta adına yakınları / yasal temsilcileri tarafından dile getirilmesi söz konusu olabilir 2. Ötanazide kişinin ölmeyi amaçlamaması ancak içinde bulunduğu duruma dayanamadığı için ondan kurtulabilmek adına ölmeye razı olması söz konusudur. Ötanaziyi uygulayan kişinin amacı da can almak değil, maddi ya da manevi anlamda acı çeken kişinin ıstırabını dindirmektir. Bununla birlikte yaşama ve ölüme yüklenen ahlaksal, dinsel, sosyal ve yasal değerler nedeniyle ötanazinin bir hak olması üzerinde genel bir uzlaşma sağlanamamaktadır. Ötanazinin kabul edilebilirliği hakkındaki genel tartışmaların yanı sıra, hekimlerin iyi ölümün sağlanmasında aktif rol oynaması da üzerinde durulan bir konudur. Ölüm yardımı fikri, tıbbın geleneksel olarak sağlığı ve yaşamı sonuna kadar destekleme yaklaşımıyla açıkça çelişmektedir 3. Ötanaziye ve ona göre daha mutedil bir uygulama olan, kişinin yaşamına son veren uygulamayı katkı ve destek alarak da olsa bizzat gerçekleştirdiği, yardımlı intihara yönelik itirazların temel dayanağı yaşamın kutsallığı ve asla öldürmeme gibi geleneksel tıp ve toplum değerleridir. Son onyıllarda yoğunlaşan tartışmalarda, ötanazi ve yardımlı intiharın kabul edilebilirliği ile ilgili çeşitli etik gerekçeler sunulmakla birlikte, bu uygulamaların hekimin geleneksel ödevlerine ve toplumla yaptığı kabul edilen anlaşmaya aykırı olduğu; tıbbın iyileştirmeyle özdeşleşmiş olan imajını ve ona duyulan güveni sarsacağı endişesi geçerliliğini korumaktadır 3. Ötanazinin tıbbın olduğu kadar hukukun da konusu olması bağlamında her iki disiplin bu uygulamayı kendi açılarından farklı biçimlerde tanımlamışlardır. Tıbbi değerlendirmelerde hastanın hastalık derecesi, ölüme ulaşmak için kullanılan yol, tedavinin son aşamasında olunması gibi unsurlar ön planda yer alırken, hukukçuların yaptığı değerlendirmeler hastanın iradesi üzerine odaklanmaktadır 4. 5
Ötanazi bir başka deyişle iyi ölüm tartışmaları ile birlikte gündeme gelen, daha geniş kapsamlı bir kavram ölme hakkı dır. Özellikle hukuk çevrelerinin üzerinde durduğu bu kavram, kişinin yaşamak yerine ölmeyi tercih etmesi, yani kişinin istediği zaman ve yerde, istediği şekilde ölmeye karar verebilmesini ifade etmektedir. Ölme hakkı çerçevesinde ötanazinin yanı sıra, ölümün amaç olduğu intiharın ve araç olarak kullanıldığı ölüm orucunun da yer aldığı saptamasını yapmak mümkündür. Haklar ve hürriyetler açısından ölme hakkının yaşama hakkının tersinden hareketle türetildiğini; farklı bir deyişle olumsuz yaşama hakkı olduğunu söylemek mümkündür 5, 10. Farklı etik ve hukuk kaynaklarında değişik biçimlerde yapılmış olan ötanazi tanımlarından her birinin kavramın farklı bir boyutunu farklı bir yönden ifade ettiğini söylemek mümkündür. Türkiye Felsefe Kurumu nun Biyoetik Terimleri Sözlüğü ne göre ötanazi, tedavisi olanaklı olmayan ıstırap içindeki hastaların ya da onlar adına karar verebilme yetkisi olan kişilerin geçerli istemiyle hastanın yaşamının sonlandırılmasıdır ve kavram, hastaların ölüme bırakılmasını da kapsamaktadır 6. Bir hukukçunun ötanazi hakkındaki monografisinde yer alan benzer bir tanım, tedavisi olmadığına kesin karar verilen ağrılı veya ağrısız hastaların özgür mirasçılarının izni ile tıbbi yoldan yaşamına son verilmesi şeklindedir 5. Kimi tanımlarda kavramın unsurlarına yer verme yaklaşımı benimsenmiştir. Böyle bir tanım çerçevesinde ötanazi, ölümün kaçınılmaz olduğu ve tıbbın verilerine göre iyileştirilme olanağı bulunmayan veya kişinin dayanılmaz acılar çektiği durumlarda, tıbbi yollarla öldürülme veya tıbbi yardım kesilerek ölüme terk edilme hali dir 7. Benzer bir başka tanıma göre ise ötanazi hastaların dindirilemeyen ıstıraplarını sona erdirmek amacıyla öldürücü bir ajanın medikal yoldan uygulanmasıdır 8. 2.1.2. Ötanazi Sınıflandırması Ötanazi uygulamalarının üç farklı kritere göre sınıflandırılması ve her bir uygulamanın bu sınıfların bir kombinezonu olarak ortaya çıkması söz 6
konusudur. Söz konusu kriterler, (1) hekimin ölüme neden olan bir eylemde bulunması ya da bulunmaması, (2) hastanın ölüme yol açacak uygulamayı talep etmesi ya da etmemesi, (3) ölümün yapılan uygulamanın ana etkisi ya da yan etkisi olmasıdır. 2.1.2.1. Aktif ve Pasif Ötanazi Hekimin eylemi açısından, ötanazinin aktif ve pasif olarak adlandırılan iki türü söz konusu edilmektedir. Aktif ötanazide, ölüme yol açan sağlık profesyonelinin yapmış olduğu uygulamadır. Farklı bir anlatımla, öldürmeye yönelik bir eylemin, bir tür iyilik/yardım/hizmet olarak kabul edilerek, gerçekleştirilmesi söz konusudur. Pasif ötanazide ise ölüme yol açan bizatihi hastalık ya da onun komplikasyonudur ve sağlık profesyoneli de engelleyici uygulamaları yerine getirmeyerek bu doğal sürece katkıda bulunmaktadır 6, 9, 10. Eylemde bulunmanın değil eylemden kaçınmanın söz konusu olduğu pasif ötanazi, aktife göre daha belirsiz bir kavram olarak ortaya çıkmaktadır. Bu belirsizliğin temel nedenleri kaçınılan uygulamanın hayatta kalmayı sağlayıcı etkisinin gücünün ve kaçınma ile ölüm anları arasında geçen sürenin değişken olmasıdır. Bu bağlamda ötanazi terimini sadece aktif tür için kullanıp, pasif türü tedavi etmeme ya da tedaviyi bırakma olarak adlandırma biçiminde bir yaklaşımın da bulunduğunu not etmek yerinde olacaktır. Pasif ötanazi ile ilgili olarak belirtilmesi uygun düşecek bir husus da, dünya genelinde ve ülkemizde sağlık profesyonellerinin onu daha kabul edilebilir bulduklarıdır 11. Aktif ve pasif ötanaziden söz edildiğinde akla gelen iki yakın kavram yardımlı intihar ve canlandırma uygulamama komutudur. Aktif ötanaziye göre daha ılımlı bir uygulama görünümünde olan yardımlı intiharda, sağlık profesyonelinin ölüme yol açan uygulamayı bizzat yapmaması ancak ölmek isteyen yaşamı niceliksel veya niteliksel olarak tükenme noktasındaki kişiye, kısıtlı olanaklarıyla kendini öldürebilmesini sağlayabilecek bir düzenek kurması söz konusudur. Canlandırma uygulamama komutu ise hayatta kalmayı sağlayıcı uygulamaların sonuna kadar kesilmemesini ancak bunlara rağmen hastanın 7
yaşam fonksiyonlarının durması halinde geri döndürmeye yönelik uygulamaların yapılmamasını ifade etmektedir 11. 2.1.2.2. Hastanın İsteme Durumuna Göre Ötanazi Günümüzde tartışma konusu edilen ötanazi uygulamaları çerçevesinde hastanın iki tür yaklaşımı gündeme gelmektedir. Bunların ilkinde hastanın zihni melekeleri yerinde olarak ve baskı altında kalmayarak değerlendirme yapıp yaşamına son verilmesini istemesi ve bu isteğinde sebat etmesi söz konusudur 2. Buradaki uygulama farklı kaynaklarda istemli ya da gönüllü ötanazi olarak adlandırılmakta olup hastanın isteği üzerine yapılan ötanazi veya hastanın isteği doğrultusunda yapılan ötanazi şeklinde ifade edilmesi de mümkündür. İkinci türde ise hastanın ötanazi uygulamasını isteyip istemediğini belirtememesi söz konusudur. Bu belirtemeyiş zihni melekelerin gelişememiş olmasından da, geçici ya da kalıcı olarak yitirilmiş bulunmasından da kaynaklanabilir. Hastanın mesaj veremeyecek durumda olması bağlamında ötanazi konusunun yakınları / yasal temsilcileri tarafından gündeme getirilmesi; talepte bulunmanın ve izin vermenin onlar tarafından gerçekleştirilmesi söz konusudur. Hastanın geçmişte zihni melekelerinin yerinde olması halinde, içinde bulunduğu durumda ötanaziyi isteyip istemeyeceği konusunda o dönemde doğrudan ya da dolaylı bir beyanda bulunmuşluğu önem kazanır 12. Bu uygulamanın istemli olmayan ya da gönüllü olmayan ötanazi olarak adlandırılması söz konusu olup hastanın isteğini belirtemediği durumlarda yapılan ötanazi veya hastanın isteyip istemediği belli olmayan durumlarda yapılan ötanazi şeklinde ifade edilmesi de mümkündür 1. Ötanazi terimi Nazi Almanyası nda öldürülmelerinin kendi iyiliklerine olduğu iddia edilerek istemeyen kişilerin zorla canının alınması anlamında da kullanılmış olmakla birlikte, günümüz dünyasında ve özellikle tıp ve tıp etiği terminolojisinde böyle bir karşılığı olması söz konusu değildir 2, 6. Mamafih kimi kaynaklarda bu yaklaşımı ifade etmek üzere gönülsüz ötanazi, istemsiz ötanazi gibi Türk dilinin mantığına aykırı terim önerileri yer almaktadır 1. 8
Herhalde bu uygulamayı istek hilafına ötanazi veya zorla ötanazi olarak adlandırmak daha anlaşılır olacaktır 1. 2.1.2.3. Öldürücü Eylemin Niteliğine Göre Ötanazi Ölümün kendisine yol açan eylemin ana amacı olması da, yan etkisi olması da mümkündür. Bu bağlamda tek ve doğrudan amacı ölümü sağlamak olan bir eylem halinde gerçekleştirilen ötanazi doğrudan ötanazi olarak adlandırılmaktadır. Dolaylı ötanazi ise asıl amacı hastada belirli bir etkiyi sağlamak olan ancak yan etki olarak ölüme yol açma riski taşıyan bir uygulamanın gerçekleştirilmesidir. Dolaylı ötanazi örneği olarak, dayanılmaz ağrılarını gidermek için terminal dönem hastasına, yüksek doz narkotik analjezik verilerek yaşamını yitirmesine yol açılması verilebilir 6. 2.1.3. Ötanazi ve Etik Ölüm her kültürde istenmeyen ve ertelenmesi için elden geldiğince çaba gösterilen bir durumdur. Öldürme ise fevkalade dramatik ve sınırlı istisnalar dışında daima kötü olarak nitelenen bir eylemdir. Hal böyleyken, ölümün istenir hale gelmesi de, öldürmenin iyilik etme kaygısıyla gerçekleştirilmesi de kaçınılmaz olarak toplumsal ve düşünsel alışkanlıklara ters düşmekte, dolayısıyla ötanazi doğası gereği bir dizi etik tartışmaya yol açmaktadır. Ötanazi ve ölüm hakkı konusundaki etik tartışmalarda dile getirilen iki temel tez bu uygulamayı savunmak ve ona karşı çıkmak biçimindedir. Geleneksel tıp ve yasama yaklaşımları çerçevesinde ötanazinin kabul görmemiş olmasından dolayı, tartışmalarda daha çok ötanazi / ölüm hakkı yandaşlarının uygulamanın meşru hale getirilmesi talepleri ortaya konulup gerekçelendirilmekte; ötanaziye karşı olanlar ise mevcut koşulların kendi tezlerinden yana olmasından dolayı bu taleplere karşı çıkmakla yetinmektedir. 9
Ötanazinin yanında ve karşısında yer alanla kesimlerin, yaklaşımlarına gerekçe veya dayanak sağlamak adına öne sürdükleri görüşler ve değerlendirmeler sonraki iki alt bölümde ele alınacaktır. Bunlara geçmeden önce, ötanazinin etik boyutuyla ilgili genel bir takım saptamalar yapmak; farklı tartışma çerçevelerinden söz etmek uygun olacaktır. Ötanazinin hem yanında hem de karşısında yer alanların alt gruplarının bulunması, dolayısıyla ana ikilemin dışında ayrıntıya dair bir dizi de alt tartışmanın yürütülmesi söz konusudur. Bu bağlamda özellikle aktif ve pasif ötanazi konusunda farklı argümanlar dile getirilmekte; bir yanda pasif ötanaziyi ötanazi kabul etmeyip tedaviyi reddetme hakkı kapsamına iten diğer yanda eylem ve eylemsizlik arasında nitelik farkı olmadığı iddiasıyla aktif pasif ayrımını anlamsızlığından 13 söz eden yaklaşımlar yer almaktadır. Ötanazi tartışmalarının bir bölümünün ölümcül hastaya yaklaşım gibi genel bir başlığın altına yerleştirilmesi de mümkündür. Terminal dönemde acı çeken ölümcül hastaların gereksinimleri çoğu zaman tam olarak anlaşılamaz ve dolayısıyla uygun bir bakım da verilemez. Tıbbi ekibin ilgisi ölüm öncesi bakım üzerine değil gerekebilecek acil tıbbi uygulamalar üzerine yoğunlaşır. Böyle bir durum da insanların çoğu zaman ölmekten değil nasıl öleceklerinden korkmasına yol açar. Bu çerçevede ötanaziyle ilgili sorular, terminal dönemde hasta yönetimiyle ilgili olanlarla iç içe geçmektedir 14,15. Normale dönmesi söz konusu olmayan ve hastalığı nedeniyle ölüme mahkûm olan hastaların ölmesine izin vermek ve yaşatılması için çaba harcamamak olan ötanaziyi hekimliğin asıl amacının her ne pahasına olursa olsun hastanın ömrünü uzatmak olduğunu öne süren yaklaşımla bağdaştırmak olanaksızdır. Geleneksel olarak ve günümüzde yaygın biçimde benimsenmiş olan bu yaklaşım, klasik bir meslek ahlakı referansı olan Hipokrat Andı tarafından da desteklenmektedir. Tüm bunlara rağmen ötanazi taraftarları uygulamanın bir öldürme olmadığı anlayışını benimsemekte ve yaklaşımlarını savunurken hem hastanın daha fazla ıstırap çekmesini önlemiş olduklarını hem de hasta yakınlarını, sağlık kurumunu, sosyal güvenlik sistemini verilen tıbbi hizmetin maddi yükünden kurtardıklarını vurgulamaktadır 16. 10