İÇİNDEKİLER Bölüm 1: İNSAN VE TOPLUM... 1 1.1. BİREYİN TOPLUMSAL HAYATI... 1 1.2. KÜLTÜR... 3 1.2.1. Gerçek Kültür ve İdeal Kültür... 5 1.2.2. Yüksek Kültür ve Yaygın Kültür... 5 1.2.3. Alt Kültür ve Karşıt Kültür... 6 1.3. TOPLUMSALLAŞMA... 7 1.4. TOPLUMSAL GRUPLAR VE KURUMLAR... 11 1.4.1. Toplumsal Gruplar... 11 1.4.2. Toplumsal Kurumlar... 13 1.4.2.1. Aile... 13 1.4.2.2. Eğitim... 16 1.4.2.3. Din... 18 1.4.2.4. Politika ve Yönetim... 19 1.4.2.5. Kitle İletişim Araçları... 20 1.4.2.6. Sivil Toplum Örgütleri... 22 Bölüm 2: TOPLUM HAYATINI DÜZENLEYEN KURALLAR... 25 2.1. TOPLUMSAL KONTROL MEKANİZMASI... 25 2.1.1. Değerler... 26 2.1.2. Normlar... 27 2.1.2.1. Normların Genel Özellikleri... 28 2.1.2.2. Norm Çeşitleri... 29 2.1.2.2.1. Örf ve Âdetler... 29 2.1.2.2.2. Görgü Kuralları... 30 2.1.2.2.3. Ahlak Kuralları... 30 2.1.2.2.4. Din Kuralları... 32 2.1.2.2.5. Hukuk Kuralları... 33 2.1.3. Uyum, Sapma ve Anomi... 34 2.1.3.1. Sapma Nedenleri... 34 2.1.3.2. Anomi... 35 2.1.3.3. Sapma ve Hoşgörü... 36 v
Bölüm 3: İNSAN HAKLARI İLE DEMOKRASİNİN FELSEFİ VE TOPLUMSAL TEMELLERİ... 37 3.1. İNSAN HAKLARI NEDİR?... 37 3.2. İNSAN HAKLARININ FELSEFİ TEMELLERİ... 38 3.3. İNSAN HAKLARININ TOPLUMSAL TEMELLERİ... 40 3.4. İNSAN HAKLARININ ÖNEMİ... 41 3.5. İNSAN HAKLARININ EVRENSELLİĞİ... 42 3.6. DEMOKRASİNİN FELSEFİ TEMELLERİ... 43 3.7. DEMOKRASİNİN TOPLUMSAL TEMELLERİ... 44 Bölüm 4: TEMEL İNSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLER... 47 4.1. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ... 47 4.1.1. İnsan Haklarının Uluslararası Düzeydeki Tarihsel Gelişimi... 47 4.1.1.1. Antik Çağlarda İnsan Hakları Düşüncesi... 47 4.1.1.1.1. Çin Uygarlığı... 47 4.1.1.1.2. Hint Uygarlığı... 48 4.1.1.1.3. Mezopotamya Uygarlığı... 48 4.1.1.1.4. Eski Yunan Uygarlığı... 49 4.1.1.2. Orta Çağ'da İnsan Hakları Anlayışı... 50 4.1.1.3. Yeni Çağ'da İnsan Hakları Anlayışı... 51 4.1.1.4. İnsan Haklarının Anayasalarda Yer Alması... 52 4.1.2. İnsan Haklarının Ulusal Düzeydeki Tarihsel Gelişimi... 53 4.2. TEMEL İNSAN HAKLARI... 54 4.2.1. Yaşama Hakkı... 54 4.2.2. Kişi Dokunulmazlığı... 55 4.2.3. Sağlık Hakkı... 57 4.2.4. Eğitim ve Öğretim Hakkı... 59 4.2.5. Şikâyet Hakkı... 61 4.2.6. Özel Yaşam, Aile Yaşamı ve Haberleşmenin Gizliliği... 62 4.2.7. Konut Dokunulmazlığı... 63 4.2.8. Mülkiyet Hakkı... 64 4.2.9. Seçme ve Seçilme Hakkı... 65 4.3. TEMEL İNSAN ÖZGÜRLÜKLERİ... 67 4.3.1. Düşünce ve İfade Özgürlüğü... 67 4.3.2. Din ve Vicdan Özgürlüğü... 69 4.3.3. Basın Özgürlüğü... 70 4.3.4. Haberleşme Özgürlüğü... 71 4.3.5. Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü... 72 4.3.6. Toplantı, Dernek ve Sendika Kurma Özgürlüğü... 73 Bölüm 5: DEMOKRASİ VE EVRİMİ... 75 5.1. DEMOKRASİ NEDİR?... 75 5.2. DEMOKRASİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ... 76 vi
5.2.1. Demokrasinin Uluslararası Düzeydeki Tarihsel Gelişimi... 76 5.2.2. Demokrasinin Ulusal Düzeydeki Tarihsel Gelişimi... 78 5.3. DEMOKRASİNİN TEMEL İLKELERİ... 81 5.4. DEMOKRASİ VE TEMSİL İLKESİ... 84 5.5. DEMOKRASİ VE ÇOĞUNLUK İLKESİ... 84 5.6. DEMOKRASİ VE HOŞGÖRÜ... 86 5.7. DEMOKRASİ TİPLERİ... 87 5.7.1. Doğrudan Demokrasi... 88 5.7.2. Temsilî Demokrasi... 88 5.7.2.1. Temsilî Demokrasi Tipleri... 90 5.7.2.1.1. Parlamenter Demokrasi... 90 5.7.2.1.2. Başkanlık Demokrasisi... 91 5.7.2.1.3. Parlamenter-Başkanlık Demokrasisi... 92 Bölüm 6: YAŞAM BİÇİMİ OLARAK DEMOKRASİ AİLE, OKUL VE ÇEVREDE DEMOKRASİ... 93 6.1. AİLEDE DEMOKRATİK YAŞAM... 93 6.1.1. Ebeveyn-Çocuk İlişkileri... 93 6.1.2. Ailede Disiplin Anlayışı ve Ana-Baba Yaklaşımları... 95 6.1.3. İş Bölümü... 100 6.1.4. Aile Bütçesine Katkı... 101 6.1.5. Düşünce ve Kanaatlere Saygı... 102 6.1.6. Keder ve Sevincin Paylaşılması... 103 6.1.7. Aile İtibarının Korunması... 104 6.2. OKULDA DEMOKRATİK YAŞAM... 104 6.2.1. Okulda Uyulması Gereken Kurallar... 105 6.2.2. Öğretmen-Öğrenci İlişkileri... 107 6.2.3. Öğretmen Davranışlarının Demokratikliği... 110 6.2.4. Ders Dışı Eğitimsel Etkinlikler... 112 6.2.5. Düşünce ve Kanaatlere Saygı... 113 6.2.6. Okulun ve Okul Eşyalarının Korunması... 114 6.2.7. Okul İtibarının Korunması... 114 6.3. ÇEVREDE DEMOKRASİ... 115 6.3.1. Trafik Kuralları... 115 6.3.2. Doğal Çevrenin Korunması... 117 Bölüm 7: ÇEŞİTLİ DEVLET TÜRLERİ SİYASAL SİSTEMLER... 119 7.1. DEVLET KAVRAMI... 119 7.2. EGEMENLİĞİN KAYNAĞINA GÖRE DEVLET ŞEKİLLERİ - SİYASAL SİSTEMLER... 122 7.2.1. Çoğulcu Sistemler... 122 7.2.1.1. Liberal Demokrasi... 123 7.2.1.2. Sosyal Demokrasi... 125 vii
7.2.2. Tekilci Sistemler... 126 7.2.2.1. Diktatörlük Kuramı... 127 7.2.2.2. Marksist Rejimler... 128 7.2.2.3. Faşist Rejimler... 129 7.2.3. Geri Kalmış Ülke Sistemleri... 131 7.3. SİYASAL İKTİDAR VE EGEMENLİK... 132 7.4. SİYASAL İKTİDARIN MEŞRULUK TEMELİ... 134 Bölüm 8: ANAYASAL YAŞAM VE TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN TEMEL NİTELİKLERİ... 135 8.1. ANAYASAMIZ... 135 8.1.1. Anayasamızın Başlangıç İlkeleri... 136 8.1.2. Anayasamızın Değiştirilemeyecek Hükümleri... 137 8.1.3. Anayasamızın Genel Esasları... 137 8.1.3.1. Devletin Şekli... 137 8.1.3.2. Cumhuriyetin Nitelikleri... 138 8.1.3.3. Devletin Bütünlüğü, Resmî Dili, Bayrağı, Millî Marşı ve Başkenti... 139 8.1.3.4. Devletin Temel Amaç ve Görevleri... 140 8.1.3.5. Egemenlik... 140 8.1.3.6. Yasama Yetkisi... 141 8.1.3.7. Yürütme Yetkisi ve Görevi... 141 8.1.3.8. Yargı Yetkisi... 142 8.1.3.9. Kanun Önünde Eşitlik... 142 8.1.3.10. Anayasanın Bağlayıcılığı ve Üstünlüğü... 142 8.2. DEVLETİN YASAMA GÖREVİ... 143 8.2.1. TBMM nin Görev ve Yetkileri... 143 8.2.2. TBMM Seçimleri ve Seçim Dönemleri... 144 8.3. DEVLETİN YÜRÜTME GÖREVİ... 144 8.3.1. Cumhurbaşkanı... 145 8.3.2. Hükûmetin Kuruluşu... 147 8.3.2.1. Başbakanın Görev ve Sorumlulukları... 148 8.3.2.2. Bakanların Görev ve Sorumlulukları... 148 8.3.2.3. Hükûmetin Denetlenmesi... 148 8.3.2.4. Yerel Yönetimler... 149 8.4. DEVLETİN YARGI GÖREVİ... 150 8.4.1. Mahkeme ve Mahkemelerin Bağımsızlığı... 150 8.4.2. Hâkimlik ve Savcılık Teminatı... 150 8.4.3. Yüksek Mahkemeler... 151 Bölüm 9: TÜRK DEVLETİ VATANDAŞLARININ HAKLARI VE SORUMLULUKLARI... 155 9.1. GENEL HÜKÜMLER... 155 viii
9.1.1. Temel Hak ve Hürriyetlerin Niteliği... 155 9.1.2. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması... 155 9.1.3. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılması... 156 9.1.4. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasının Durdurulması... 156 9.2. KİŞİNİN HAK VE ÖDEVLERİ... 157 9.2.1. Kişi Dokunulmazlığı... 157 9.2.2. Kişi Hürriyeti ve Güvenliği... 158 9.2.3. Özel Hayatın Gizliliği ve Korunması... 159 9.2.3.1. Özel Hayatın Gizliliği... 159 9.2.3.2. Konut Dokunulmazlığı... 159 9.2.3.3. Haberleşme Hürriyeti... 160 9.2.4. Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti... 160 9.2.5. Din ve Vicdan Hürriyeti... 161 9.2.6. Düşünce ve Kanaat Hürriyeti... 161 9.2.7. Düşünceyi Açıklama ve Yayma Hürriyeti... 161 9.2.8. Bilim ve Sanat Hürriyeti... 162 9.2.9. Basın ve Yayımla İlgili Hükümler... 162 9.2.9.1. Basın ve Yayım ile İlgili Hak ve Hürriyetler... 162 9.2.9.2. Düzeltme ve Cevap Hakkı... 164 9.2.10. Toplantı Hak ve Hürriyetleri... 164 9.2.10.1. Dernek Kurma Hürriyeti... 164 9.2.10.2. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı... 165 9.2.11. Mülkiyet Hakkı... 165 9.2.12. Hakların Korunması ile İlgili Hükümler... 165 9.3. SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR VE ÖDEVLER... 166 9.3.1. Ailenin Korunması... 167 9.3.2. Eğitim ve Öğretim Hakkı ve Ödevi... 167 9.3.3. Çalışma ile İlgili Hükümler... 168 9.3.4. Toplu İş Sözleşmesi, Grev Hakkı ve Lokavt... 168 9.3.5. Ücrette Adalet Sağlanması... 170 9.3.6. Sağlık, Çevre ve Konut Hakkı... 170 9.3.7. Gençlik ve Spor... 170 9.3.8. Sosyal Güvenlik Hakları... 171 9.3.9. Tarih, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması... 171 9.3.10. Tüketici Hakları... 172 9.4. SİYASİ HAKLAR VE ÖDEVLER... 172 9.4.1. Türk Vatandaşlığı... 172 9.4.2. Seçme ve Seçilme, Siyasi Faaliyetlerde Bulunma Hakkı... 172 9.4.3. Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı... 174 9.4.3.1. Hizmete Girme... 174 9.4.3.2. Mal Bildirimi... 174 9.4.4. Vatan Hizmeti... 174 ix
9.4.5. Vergi Ödevi... 174 9.4.6. Dilekçe Hakkı... 174 Bölüm 10: VATANDAŞIN TOPLUMSAL YAŞAMA KATILIMI... 177 10.1. BİLGİLİ VATANDAŞ... 177 10.1.1. Eleştirel Okuma... 180 10.1.2. Aktif Dinleme... 181 10.1.3. Eleştirel Düşünme... 182 10.1.4. Sorunların Tartışılması... 185 10.2. SİVİL TOPLUM ÖRGÜTLERİNE KATILIM... 186 10.3. SİYASAL PARTİLERE KATILIM... 189 10.3.1. Siyasal Partiye Giriş... 190 10.3.2. Seçimlere Katılım... 190 10.3.3. Seçim Sonrası Siyasal Katılım... 192 10.4. DİĞER VATANDAŞLARA İLİŞKİN SORUMLULUKLAR... 193 Bölüm 11: FARKLI ÜLKELERDEKİ VATANDAŞLIK EĞİTİMİ UYGULAMALARI... 195 11.1. AKTİF VATANDAŞLIK... 195 11.2. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ NDE VATANDAŞLIK EĞİTİMİ... 198 11.3. AVUSTRALYA DA VATANDAŞLIK EĞİTİMİ... 204 11.4. İNGİLTERE DE VATANDAŞLIK EĞİTİMİ... 211 11.5. TÜRKİYE DE VATANDAŞLIK EĞİTİMİNİN AMAÇLARI... 219 KAYNAKLAR... 221 EK: İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRGESİ... 229 x