TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ETKİNLİKLER Yrd. Doç. Dr. Erkan Çer i
Özgü ile Deniz'e 2
SUNUŞ Edebiyat; insanın duygularının, düşlerinin, düşüncelerinin, kaygılarının, karşı çıkışlarının sanatçı tarafından oluşturulan kurgu yoluyla dilin zengin olanaklarına dönüşümüdür. İnsan ve yaşama ilişkin her türlü durumun sanatçının düş gücüyle ve dilin olanaklarıyla yaşam bulmasıdır. Edebiyat yapıtları; okurunun düşünsel becerilerinin gelişmesini sağlar; onu farklı kişilik özellikleriyle, farklı yaşam biçimleriyle, farklı kültürlerle buluşturarak duyarlık eğitiminden geçirir. Yazınsal yapıtların en önemli işlevlerinden biri de okurunun dilsel becerilerinin gelişmesine katkıda bulunmasıdır. Kişinin dilsel becerilerinin yetkinleşmesi; bellek, dikkat, algılama, düşünme, öğrenme, yargılama ve değerlendirme gibi bilişsel yetilerinin gelişmesini hızlandırır. Kendisini doğru, güzel ve etkili anlatmasını; okuduğunu ve dinlediğini doğru anlamasını sağlar. Anlama ve anlatma becerilerinin gelişmesi, dil ve edebiyat öğretiminin çağdaş öğrenme ve öğretme anlayışına uygun biçimde yapılandırılmasına, bu ortamlarda öğrencinin dili işlevsel biçimde kullanacağı, çocuğun yaş ve gelişim düzeyine uygun etkinliklerin yapılmasına bağlıdır. Başka bir deyişle, dilsel becerilerin kazandırılması, çocuğa görelik ve çocuk gerçekliği ilkelerine uygun etkinliklerin, yine bu ilkelere uygun araç-gereçlerle yapılmasını koşullar. Yazınsal nitelikli çocuk ve gençlik kitapları, çocuğun anlama ve anlatma becerilerinin yetkinleşmesini sağlayan en önemli araçlardandır. Dr. Erkan ÇER in, Türkçe Öğretiminde Etkinlikler adlı kitabı "Türkçe Öğretiminde Etkinlikler", "Etkinlik Örnekleri" ve "Eğitim Durumları" olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; okuma, yazma, dinleme ve konuşma becerilerini geliştirmeye dönük etkinliklerin nasıl olması gerektiği tartışılmıştır. İkinci bölümde farklı düzeylere seslenen metin örnekleri eşliğinde ve çeşitli görsel, dilsel, işitsel uyaranlarla ilgili etkinlik örnekleri verilmiştir. Bu bölümde en önemli araç olarak, Dağlarca dan Ayla Çınaroğlu na, Aytül Akal dan Mavisel Yener e kadar birçok çağdaş sanatçı tarafından oluşturulmuş çocuk edebiyatı ürünleri amaca uygun biçimde kullanılmıştır. Üçüncü bölümde ise, içinde etkinlik temelli uygulamaların ve çeşitli birçok uyaranın yer aldığı eğitim durumu örnekleri verilmiştir. Dil ve edebiyat öğretimi ortamlarında ezbere ve bilgi vermeye dönük öğretim anlayışının yürütülmesi, öğretimin dilbilgisi öğretimine indirgenmesi çocukların dilsel becerilerinin yetkinleşmesine katkı sağlamada yetersiz kalır. Bu çalışma, bilgi verme yerine beceri kazandırma anlayışının benimsendiği çağdaş öğrenme-öğretme ortamlarında etkinlik temelli uygulamalar yoluyla Türkçe öğretimi konusunu ayrıntılı biçimde irdelediği, güncel bir sorunun çözümüne dönük somut etkinlik örnekleri sunduğu gerekçesiyle önemli ve gereklidir. Okuduğunu/dinlediğini tam ve doğru anlayan/anlatan, yaratıcı, düşünme becerileri gelişmiş, bireyleşme sürecini tamamlamış kişiler yetiştirmek çağdaş dil ve edebiyat öğretiminin ulaşmak durumunda olduğu en genel amaçlar arasındadır. Dr. Erkan ÇER in çalışmasının, çocuklarının dilsel gelişiminin desteklenmesinde öncelikli sorumluluğu bulunan Türkçe öğretmenleri, çocuklarının dilsel becerilerinin gelişmesini önemseyen anne-babalar, Türkçe Eğitimi Bölümleri'nde ders veren öğretim elemanları, Türkçe öğretmeni adayları ve ilgili araştırmacılar açısından önemli bir kılavuz ve kaynak olacağını düşünüyor; dilsel becerileri yetkinleşmiş özerk bireylerin oluşturduğu bir toplum olma dileğiyle sevgili öğrencim ve içten meslektaşım Dr. Erkan ÇER i bu önemli çalışmasından dolayı gönülden kutluyorum. Doç. Dr. Canan ASLAN Ağustos 2016, Ankara 3
ÖNSÖZ Türkçe öğretiminin başat amacı, anlama ve anlatma becerileri gelişmiş düşünen ve duyarlı bireyleri yetiştirmektir. Bu amacın gerçekleştirilmesinde etkinlik temelli ortamlara gereksinim vardır. Çünkü okuma, konuşma, yazma ve dinleme becerilerin öğretilmesinde salt bilgi odaklı yaklaşımların benimsenmesi, öğrencilerin öğrenme sürecinde yaşantılardan yoksun bırakılması, öğrencilerin dilsel becerilerine yönelik öğrendiklerini davranışa dönüştürememelerine yol açabilir. Özellikle Türkçe öğretiminde sanatçı tarafından hazırlanmış çocuk gerçekliğine uygun ve çocuğa göre olan yazınsal nitelikteki çocuk edebiyatı yapıtlarından yararlanılmaması ve yapıtların etkinliklerde başat bir uyaran olarak yer almaması, Türkçe öğretiminde istenilen verimin ortaya çıkmasını engelleyebilir. Bu bakımdan, Türkçe öğretiminin etkili bir biçimde etkinlikler yoluyla gerçekleştirilmesi gerekir. Türkçe öğretiminin sorunlarının giderilmesinde de etkinliklerin yaşamsal önemi vardır. Dilsel becerileri bütünsellik anlayışıyla, farklı yöntem ve tekniklerle, görsel, dilsel ve işitsel uyaranlarla destekleyen etkinlikler, Türkçe derslerinin bilgi dersi olarak görülmesinin, Türkçe derslerinde salt ders kitabına bağlı kalınmasının, dilsel becerilerin tek tek ele alınmasının, öğretici metinlerle dersin işlenmesinin, derslerde sürekli olarak dilbilgisi kurallarının öncelenmesinin, düz anlatım ve soru-yanıtın çok fazla yeğlenmesinin önüne geçmektedir. Bu yönüyle, ilköğretim düzeyinde Türkçe öğretiminin niteliğini arttırmak için öncelikle Türkçe öğretiminin etkinlik temelli olarak yapılandırılması gerekmektedir. Bu kitap, "Türkçe Öğretiminde Etkinlikler", "Etkinlik Örnekleri" ve "Eğitim Durumları" olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, okuma, dinleme, konuşma ve yazma becerilerine ilişkin olarak etkinliklerin nasıl olması gerektiğine yönelik bir çerçeve sunulmuştur. İkinci olarak, öğrencilerin sanatçılar tarafından hazırlanmış görsel, dilsel ve işitsel uyaranlarla ilgili etkinlik örnekleri verilmiştir. Son olarak ise, Türkçe öğretiminin kazanımlarının yansıtıldığı, etkinlik örneklerinin sunulduğu çok uyaranlı eğitim ortamlarına katkı sağlayan eğitim durumları verilmiştir. Bu kitabın, öncelikle Türkçe öğretmenlerine, Türkçe Eğitimi Bölümleri'nde anlama ve anlatma becerileri üzerine ders veren öğretim elemanlarına, Türkçe öğretmeni adaylarına ve Türkçe öğretimi üzerine yapılan akademik çalışmalara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu kitap oluşturulurken gönderme yapılan uyaranlar, tanıtım için yapılan kısa alıntılar dışında hiçbir biçimde bu kitapta kullanılmamıştır. Bu kitabın ortaya çıkmasında öneri ve katkılarını sunan değerli meslektaşlarım Gülbahar AYGÜN'e, Cansu AÇAR'a, Ozan İbrahim VERGİLİ'ye, Eren ÖZÇELİK'e ve saygıdeğer eşim Özgü YALÇIN ÇER'e içten teşekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Erkan ÇER Amasya, Ağustos, 2016 4
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I. BÖLÜM Türkçe Öğretiminde Etkinlikler... Okuma Becerisine Yönelik Etkinlikler... Yazma Becerisine Yönelik Etkinlikler... Dinleme Becerisine Yönelik Etkinlikler... Konuşma Becerisine Yönelik Etkinlikler... II. BÖLÜM ETKİNLİK ÖRNEKLERİ... Yaratıcı Konuşma... Sihirli Değnek Benim... Şiirden Şiire Yolculuk... Dinlemiyorlar... Çocuklardan Dünyaya Mektup Var... Siz Nasıl Tanıştınız... Dün, Bugün, Yarın... Düşlerim Tersine... Tek Tek Tekerleme... Çember İçinde Bilmece... Oku, Düşün, Bul... Yandıran Yanıltmacalar... İlkokulum Sana Güle Güle... Şapkamın Rengi Şiirimin İçeriği... Korkularımı Kaçırıyorum Düşlerimi Uçuruyorum... Ben Olsam... Şiirden Öyküye Akan Düşler... Alnımdaki Sözcükleri Bulmaca... Beş Duyu... İlk Aşkımı Açıklıyorum... Özgürlüğümü Anlatıyorum... Kulaktan Kulağa... Masalı Düşlerim Tamamlıyor... Şiirden Masala... 5
Ben Özgür Müyüm?... Düş Dünyam... Mektup Arkadaşlığı... Soru Balonları... Sayılardan Duygulara... Ara, Bul, Oku... Şiir Okuma Günü... Slogan Oluşturma... Anılarla Dolu Çocukluğum... Çocuklardan Günlere Şiirler... Çocuklar Kitap Çıkartıyor... Sınıfımızın Anı Defteri... Müze Oluşturma... Ayraçta Ne Yazıyor?... Ağaçlara Söyleşi... Yansıma Sözcükleri Yansıtma... Bitkiler Şiirler Yazıyor!... Şiirlerin Ağacı... Adın Hal Eklerini Sezdirme... Sözcük Yasaklama Oyunu... Bir Nine, Bir Torun, Bir De Masal... Sokaktaki İnsanların Öyküsü... Dört Mevsim... Adım Adım Kitaba... İlleri, İlçeleri Bilmece... Deyimlerin Öykülerini Yazma... Deyimlerin Öykülerini Canlandırma... Deyimlere Eleştirel Bakış... Deyimleri Resimleme... Atasözlerinin Öykülerini Yazma... Atasözlerinin Öykülerini Canlandırma... Atasözlerini Resimleme... Atasözlerine Eleştirel Bakış... Çocuk Sözü... Atasözü Bulmaca... Deyim Bulmaca... Atasözlerinden Kompozisyon Yazma... 6
Atasözü Eşleştirme... Seç, Konuş... Oyunlar Bize Oyun Oynar Mı?... Bugün Ne Öğrendim... Benim Dünyamın Renkleri... Bilmeceli Şarkı Yazma... Sayılardan Öykü Oluşturma... Şarkının Sözlerini Değiştirme... Düşlediğim Dünya... Kim Sanatçı Olacak?... Çocukların Bir Bildirisi Var!... Mektup İçinde Anı... İnsan Haklarını Öğreniyorum... Yaramaz Çocuklar Konuşuyor... Geleceğe Bir "An" Bırakma... Düşlerim İkinci Perdede... Hangi Şehirdeyim... Konuşma Hatamı Bekliyorum... Yetişkinlerin Yanlışları... Düşlerimden Akan Serüven... Bir Günün Anlatılması... Karakterlerin Masalını Oluşturma... Senin Arkadaşın Hangi Ressam?... Şehirler Sessizlik İstiyor!... Kendi Sözcüklerimle Anlatıyorum!... Çözüm Üretme... Sözcüklerin Gücü... Senin Masalın Nasıl Başlar?... Hayvan Hakları Bildirisi... Yaşamımızdaki Uyaranlar... Betimleme Oyunu... Öğretmenimizin Sürprizi... Birlikte Yazıyoruz... En Dikkatli Dinleyen/İzleyen... Sözcüklerle Görüyorum... Ben Yazıyorum... Sözcüklerin Sesi... 7
Şiir Yazıyorum... Beyin Fırtınasıyla Yazma... Duygudaşlık Kuruyorum... Sözcüklerin Renkleri... Peki Şimdi Ne Olacak?... Konuşma Yapıyorum... Çevremiz... Kuş Oldum... Hayvanları Tanıtıyorum... İzleyip Konuşma... Pandomim... Deyimin Öyküsü... Atasözlerinin Öyküsü... Bilmece Bildirmece... Anılarım... Başlık Yazma... Resim ve Şiir... En Sevdiklerim... Zamana Yolculuk... Kırmızı Balon... Masal... Ben Rehberim... Seçerek Yazma... Değerlendirme Yazısı... Müzik ve Konuşma... Hayvanlar... Resimlerin Dili... Okulum... Yazar Oldum... III. BÖLÜM EĞİTİM DURUMLARI... KAYNAKLAR... GÖNDERME YAPILAN ÇOCUK KİTAPLARI... 8