T.C. SAKARYA VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ SAKARYA İL ÇEVRE DURUM RAPORU

T.C. SAKARYA VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ SAKARYA İL ÇEVRE DURUM RAPORU SAKARYA-2004

İÇİNDEKİLER A. COĞRAFİ KAPSAM 1 A.1. Giriş A.2. İl ve İlçe Sınırları A.3. İlin Coğrafi Durumu A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya B. DOĞAL KAYNAKLAR 16 B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güneş B.1.2. Su Gücü B.1.3. Kömür B.1.4. Doğalgaz B.1.5. Rüzgar B.1.6. Biyokütle B.1.7. Petrol B.1.8. Jeotermal Sahalar B.2. Biyolojik Çeşitlilik B.2.1. Ormanlar B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları B.2.2. Çayır ve Mera B.2.3. Sulak Alanlar B.2.4. Flora B.2.5. Fauna B.2.6. Milli Parklar,Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler B.3. Toprak B.4. Su Kaynakları B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları B.4.3. Akarsular B.4.4. Göller ve Göletler B.5. Mineral Kaynaklar B.5.1. Sanayi Madenleri B.5.2. Metalik Madenler B.5.3. Enerji Madenleri B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler i

C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 39 C.1. İklim ve Hava C.1.1. Doğal Değişkenler C.1.1.1. Rüzgar C.1.1.2. Basınç C.1.1.3. Nem C.1.1.4. Sıcaklık C.1.1.5. Buharlaşma C.1.1.6. Yağışlar C.1.1.6.1. Yağmur C.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve Kırağı C.1.1.7. Seller C.1.1.8. Kuraklık C.1.1.9. Mikroklima C.1.2. Yapay Etmenler C.1.2.1. Plansız Kentleşme C.1.2.2. Yeşil Alanlar C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri D. SU 62 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı D.1.1. Yeraltı Suları D.1.2. Jeotermal Kaynaklar D.1.3. Akarsular D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar D.1.5. Denizler D.2. Doğal Drenaj Sistemleri D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik ii

D.3.2. Akarsularda Kirlilik D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik D.3.4. Denizlerde Kirlilik D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri D.5.1. Tuzluluk D.5.2. Zehirli Gazlar D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler D.5.5.1. Siyanürler D.5.5.2. Petrol ve Türevleri D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliği D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler D.5.7. Patojenler D.5.8. Askıda Katı Maddeler D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı E.2. Toprak Kirliliği E.2.1. Kimyasal Kirlenme E.2.1.1. Atmosferik Kirlenme E.2.1.2. Atıklardan Kirlenme E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme E.3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı E.3.1.1. Arazi Sınıfları E.3.1.2. Kullanma Durumu E.3.2. Arazi Problemleri F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER 105 F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı F.1.1.2. İlin Orman Envanteri F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları F.1.2. Çayır ve Meralar F.1.3. Sulak Alanlar F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.) F.2. Flora F.2.1. Habitat ve Toplulukları F.2.2. Türler ve Populasyonları iii

F.3. Fauna F.3.1. Habitat ve Toplulukları F.3.2. Türler ve Populasyonları F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları F.3.3.1. Evcil Hayvanlar F.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar F.3.3.3. Hayvan Hakları İhlalleri F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği F.4. Hassas Yöreler F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları F.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları F.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar F.4.1.4. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları F.4.1.5. 4/9/1988 Tarihli ve 19919 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve 23742 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar F.4.1.6. 2/11/1986 Tarihli ve 19269 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri F.4.1.7. 2872 Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar F.4.1.8. 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar F.4.1.9. 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler F.4.1.10. 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar F.4.1.11. 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar F.4.1.13. 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları iv

F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar F.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F.4.2.2.2. 13/9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F.4.2.2.3. Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı F.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler F.4.3.4. Göller, Akarsular, Yeraltısuyu İşletme Sahaları F.4.3.5. Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F.4.3.6. Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar v

G. TURİZM 130 G.1. Yörenin Turistik Değerleri G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G.1.1.1. Konum G.1.1.2. Fiziki Özellikler G.1.2. Kültürel Değerler G.2. Turizm Çeşitleri G.3. Turistik Altyapı G.4. Turist Sayısı G.5. Turizm Ekonomisi G.6. Turizm-Çevre İlişkisi H. TARIM VE HAYVANCILIK 163 H.1. Genel Tarımsal Yapı H.2. Tarımsal Üretim H.2.1. Bitkisel Üretim H.2.1.1. Tarla Bitkileri H.2.1.1.1. Buğdaygiller H.2.1.1.2. Baklagiller H.2.1.1.3. Yem Bitkileri H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler H.2.1.2. Bahçe Bitkileri H.2.1.2.1. Meyve Üretimi H.2.1.2.2. Sebze Üretimi H.2.1.2.3. Süs Bitkileri H.2.2. Hayvansal Üretim H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi) H.2.2.4. Su Ürünleri H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği H.3. Organik Tarım H.4. Tarımsal İşletmeler H.4.1. Kamu İşletmeleri H.4.2. Özel İşletmeler H.5. Tarımsal Faaliyetler H.5.1. Pestisit Kullanımı H.5.2. Gübre Kullanımı H.5.3. Toprak Kullanımı vi

I. MADENCİLİK 182 I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler I.1.1. Sanayi Madenleri I.1.2. Metalik Madenler I.1.3. Enerji Madenleri I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri I.3. Cevher Zenginleştirme I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları J. ENERJİ 189 J.1. Birincil Enerji Kaynakları J.1.1. Taşkömürü J.1.2. Linyit J.1.3. Asfaltit J.1.4. Bitümlü Şist J.1.5. Hampetrol J.1.6. Doğalgaz J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) J.1.8. Orman J.1.9. Hidrolik J.1.10. Jeotermal J.1.11. Güneş J.1.12. Rüzgar J.1.13. Biyokütle J.2. İkincil Enerji Kaynaları J.2.1. Termik Enerji J.2.2. Hidrolik Enerji J.2.3. Nükleer Enerji J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 197 K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler vii

K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 213 L.1. Altyapı L.1.1. Temiz Su Sistemi L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi L.1.3. Yeşil Alanlar L.1.4. Elektrik İletim Hatları L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları L.2. Ulaşım L.2.1. Karayolları L.2.1.1. Karayolları Genel L.2.1.2. Ulaşım Planlaması L.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri L.2.1.4. Kent İçi Yollar L.2.1.5. Araç Sayıları L.2.2. Demiryolları L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı L.2.3.1. Limanlar L.2.3.2. Taşımacılık L.2.4. Havayolları L.3. Haberleşme L.4. İlin Plan Durumu L.5. İldeki Baz İstasyonları M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 220 M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama M.1.1. Kentsel Alanlar M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri M.1.1.2. Kentsel Büyüme Deseni M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunluk M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer Seçimi M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar M.1.2. Kırsal Alanlar M.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseni M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti M.2. Altyapı viii

M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri M.3.1. Kamu Binaları M.3.2. Okullar M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler M.3.5. Endüstriyel Yapılar M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma M.3.10.Yerel Mimari Özellikler M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik M.4.2. Göçler M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik) M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı M.4.5. Konut Yapım Süreçleri M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.1. Görüntü Kirliliği M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü M.5.5. Kentsel Atıklar M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları M.6.4. Nüfus Değişim Oranı N. ATIKLAR 233 N.1. Evsel Katı Atıklar N.2. Tehlikeli Atıklar N.3. Özel Atıklar N.3.1. Tıbbi Atıklar N.3.2. Atık Yağlar N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar N.3.4. Pil ve Aküler N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller N.3.6. Tarama Çamurları N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar N.4. Diğer Atıklar N.4.1. Ambalaj Atıkları N.4.2. Hayvan Kadavraları N.4.3. Mezbaha Atıkları ix

N.5. Atık Yönetimi N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N.8.1. Katı Atıkların Depolanması N.8.2. Atıkların Yakılması N.8.3. Kompost N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 244 O.1. Gürültü O.1.1. Gürültü Kaynakları O.1.1.1. Trafik Gürültüsü O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü O.1.2. Gürültü ile Mücadele O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri O.1.4.1. Fiziksel Etkileri O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri O.1.4.3. Psikolojik Etkileri O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri O.2. Titreşim P. AFETLER 255 P.1. Doğal Afetler P.1.1. Depremler P.1.2. Heyelan ve Çığlar P.1.3. Seller P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri P.1.6. Fırtınalar P.2. Diğer Afetler P.2.1. Radyoaktif Maddeler P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar P.2.3. Tehlikeli Maddeler P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri P.3.1. Sivil Savunma Birimleri P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri P.3.3. İlkyardım Servisleri P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı x

P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar R. SAĞLIK VE ÇEVRE 260 R.1. Temel Sağlık Hizmetleri R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar R.1.2.1. İçme, Kullanma ve Sulama Suları R.1.2.2. Denizler R.1.2.3. Zoonoz Hastalıklar R.1.3. Gıda Hijyeni R.1.4. Aşılama Çalışmaları R.1.5. Bebek Ölümleri R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri S. ÇEVRE EĞİTİMİ 273 S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili Faaliyetleri S.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri S.2.1. Çevre Vakıfları S.2.2. Çevre Dernekleri S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 274 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması T.4. Çevrenin İnsan- Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi xi

A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. Giriş Sakarya ili, Ülkemizin kuzey batısında, Marmara Bölgesinin kuzeydoğu ucunda yer almaktadır. Doğudan Bolu, batıdan Kocaeli ve Bursa, güneyden Bilecik ve kuzeyden de Karadeniz ile çevrelenmiştir. İlimizin bilinen tarihi; Bitini Krallığının kuruluşundan (M.Ö 378) başlar, III. Nikomed devrinden (M.Ö 75) sonra Roma hakimiyetine girmiş, daha sonra Bizanslılar, Selçuklu Türkleri ve son olarakda Osmanlı Türklerinin eline geçmiştir. Sakarya İli, 1658 yıllarında Kocaeli İline bağlı bir köy iken 1742 yıllarında Bucak, 1852 yılında İlçe ve 1954 yılında İl olmuştur. Eskiden bu yöre, Sakarya nehri ve kolunun oluşturduğu iki su arasındaki toprak üzerine kurulmakta olan Pazaryeri, onun Adapazarı olarak anılması ve tanınmasına neden olmuştur. A.2. İl ve İlçe Sınırları 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen deprem sonrası 6 Mart 2000 tarih ve 23985 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 593 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Büyükşehir olan İlimiz, doğuda Bolu İli, Göynük, Mudurnu, Düzce İli, Akçakoca, güneyinde Bilecik İli, Gölpazarı ve Osmaneli, batıda Kocaeli İli, Kandra ve Gölcük ilçeleri, kuzeyde ise Karadeniz ile çevrilidir. 1646 yılında Nahiye, 1837 de İlçe olan Adapazarı, 22 Haziran 1954 tarihli kanunla Kocaeli ilinden ayrılarak bağımsız İl statüsü kazanmıştır. Adapazarı, Sakarya adını alan İlinin merkez ilçesi olmuştur. Merkeze bağlı 9 belediye, 1 bucak ve 92 köy bulunmaktadır. İlimize bağlı; 3 Merkez İlçe, 10 İlçe ve 4 bucak bulunmaktadır. Adapazarı Büyükşehire bağlı köy sayısı 25 ve İlimiz genelinde köy sayısı 496 dir. İl Merkezine uzaklık-km Yüzölçümü (km 2 ) Merkez İlçe Ferizli 22 208 Merkez İlçe Söğütlü 18 141 Akyazı 29 645 Geyve 35 780 Hendek 32 581 Karapürçek 23 127 Karasu 51 410 Kaynarca 35 360 Kocaali 70 291 Pamukova 40 293 Sapanca 17 140 Taraklı 65 334 1

Harita A.1:Sakarya İlçeleri 2

A.3. İlin Coğrafi Durumu Sakarya ili, Türkiye nin coğrafik bölünmesinde Marmara Bölgesinin doğusunda yer alır.sakarya meteoroloji istasyonunun enlem derecesi 40 41 1, boylam derecesi 30 26 1 dır. Yüzölçümü 5.015 km 2 gerçek alan, 4.821 km 2 izdüşüm alanı olup rakımı 31 metredir. İl yüzey şekilleri, iklim ve doğal bitki örtüsü bakımından birbirinden farklı dört kesimden oluşmaktadır. Bu bölgelere ait özellikler aşağıda verilmektedir; I. Alt Bölge Güneyde Sakarya Nehri nin izlediği dar ve derin Geyve Boğazı nın iki yanında Samanlı Dağları nın doğu uzantısı olan ve yükseltisi 1000 metreyi aşan engebeler bulunmaktadır. Geyve Boğazının güneyinde Geyve, Pamukova ve Taraklı ilçelerini içine alan, Karadeniz, İç Anadolu ve Ege Bölgeleri iklim özelliklerinin bir arada görüldüğü bir bölgedir. Sakarya Nehri nin içinden geçtiği Pamukova ve Geyve Ovalarının bulunduğu havza mikro klima özelliği göstermekte olup, narenciye dışındaki tüm ürünlerin (özellikle meyve ve sebze) üretimi için ideal özelliktedir. II.Alt Bölge Bu bölge güneyde Geyve Boğazı, doğuda Akyazı-Hendek dağları, batıda Kocaeli platosunun uzantısı ve Sapanca Gölü, kuzeyde de Karasu ve Kaynarca ilçeleri ile çevrili Akova olarak bilinen Adapazarı Ovası dır. Adapazarı, Söğütlü ve Ferizli ilçelerini içine alan bölgedir. III.Alt Bölge Bu bölge Samanlı Dağları nın kuzeye doğru uzantısı olan Akyazı, Karapürçek, Hendek, Karasu ve Kocaali İlçelerini içine alan daha çok yayvan yapraklı orman ağaçları ile kaplı, fındık üretiminin yaygın olduğu bol yağış alan bölgedir. Adapazarı Ovasının doğuya doğru uzantısı olan ve İstanbul-Ankara otoyolunun çevresindeki düşük rakımlı bölümden kuzey ve güneye doğru yükselen rakım mevcuttur. IV.Alt Bölge Kocaeli Platosunun doğuya doğru uzantısı olan alanı ve Kaynarca İlçesi ni içine alır. Yer yer platolardan oluşur. Sakarya İlinin Karadeniz de Bolu ve Kocaeli sınırları arasında uzanan 60 km uzunluğunda bir kıyı şeridi mevcuttur. Bu kıyılarda önemli girinti ve çıkıntılara rastlanmaz. Kıyı boyunca kumsal düzlükler devam eder. İl toprakları içinden geçen en önemli akarsu Sakarya Nehridir. Bunun dışında diğer önemli dere ve çaylar: Mudurnu Çayı, Dinsiz Çayı, Darıçayırı Deresi, Maden Deresi, Melen Çayı, Karaçay, Akçay Deresi, Yırtmaç Deresi, Çark Suyu dur İl toprakları Kuzey Anadolu fay sistemi üzerinde ve yer kabuğunun yıkıcı depremlerle sarsıldığı bir kuşakta yer alır. Harita A 2 de deprem hassasiyeti gösterilmiştir. Sakarya ili kent-kır nüfus oranında kent lehine giderek artan bir gelişme olduğu görülmektedir. 3

1990 yılı sayımlarına göre nüfusu 683 281 dir. Adapazarı şehir nüfusu 404 742 dir. 2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre 756 168 olan ilimizin 459.824 ü şehirlerde (%60), 296.344 ü ise köylerde(%40), yaşamakta olup yıllık nüfus artış hızı %0.10(binde On)dur. Nüfus yoğunluğu olarak km 2 ye il genelinde 156, İl Merkezinde ise 624 kişi düşmektedir. İlçeler itibarı ile nüfus durumu aşağıda gösterilmiştir. İlçeler Toplam Nüfus Şehir Nüfusu % Oran Köyler Nüfusu % Oran Yüzölçü mü Km2 Nüfus Yoğun. Merkez 340.825 283.752 83 57.073 17 543 624 Akyazı 77.536 23.192 30 54.344 70 615 126 Ferizli 24.383 12.379 51 12.004 49 132 183 Geyve 44.907 17.318 39 27.589 61 721 62 Hendek 63.703 28.537 45 35.166 55 584 109 Karasu 54.630 24.672 45 29.958 55 476 115 Karapürçek 11.073 4.186 38 6887 62 170 65 Kaynarca 24.339 5.064 21 19.275 79 362 67 Kocaali 30.676 13.793 45 16.883 55 314 97 Pamukova 24.072 13.200 55 10.872 45 359 67 Sapanca 36.496 21.727 60 14.769 40 119 307 Söğütlü 14.316 7.858 55 6.458 45 94 152 Taraklı 9.212 4.146 45 5.066 55 332 28 Toplam 756.168 459.824 60 296.344 40 4.821 156 4

Harita A 2 Deprem haritası. 4821 km 2 lik bir yönetim bölgesi içinde yer alan Sakaya İli, Merkez İlçe ile birlikte 13 ilçe 41 belediye 470 köy olmak üzere toplam 510 yerleşim biriminden oluşmaktadır. İlçe merkezlerinin genel bilgileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. 5

Sakarya İli Merkez ve ilçelerinin Genel Bilgileri İlçeler İlçe Oluşu Belediye Oluşu Merkeze Uzaklığı Denizden Yüksekliği Yüzölçüm ü Belediye Köy Sayıları Adapazarı 1837 1868-31m 645km 2 13 70 Akyazı 1944 1941 29km 43m 654km 2 5 55 Ferizli 1990 1973 22km 50m 208km 2 3 15 Geyve 1839 1939 35km 80m 780km 2 2 63 Hendek 1924 1907 32km 175 581km 2 3 72 Karasu 1933 1933 51km 20m 410km 2 5 30 Karapürçek 1991 1973 23km 150m 127km 2 1 12 Kaynarca 1959 1960 35km 50m 360km 2 1 41 Kocaali 1987 1956 70km 20m 291km 2 2 29 Pamukova 1987 1946 40km 100m 293km 2 1 30 Sapanca 1957 1923 17km 30m 140km 2 3 16 Söğütlü 1990 1956 18km 31m 141km 2 1 15 Taraklı 1987 1954 65km 450 334km 2 1 22 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu Sakarya ilinin yüzey şekilleri sade bir özellik gösterir.bunları üç bölümde incelemek mümkündür. a-kuzeyde tepelik alan. b-ortada Adapazarı ovası veya Akova denilen düzlük. c-güneyde engebeli topraklar. İl alanı,güneyden kuzeye doğru uzanarak Kocaeli peneplenini yani, yarı ovalarının doğusunda Karadeniz e açılır. Üçüncü zamanın sonları ile dördüncü zamanın başlarında oluşmuştur. Bu jeolojik zamanda ortaya çıkan kıvrılma ve kırılma hareketleri nedeniyle Trakya nın güneye, Kocaeli Yarımadası nın kuzeye doğru farklı yönlerde çarpılmasına neden olmuştur. Çarpılmanın etkisi Sakarya ilinde daha güçlü olmuş ve il alanı Karadeniz e doğru eğim kazanmıştır. Sakarya ırmağının İç batı Anadolu platolarından taşıdığı maddeler il alanında yığılarak alüvyal ve kalüvyal ovalar oluşmuştur. Yüzey şekillerinin başlıca öğesini Adapazarı Ovası oluşturur. Elips biçimli olan ova, doğuya ve güneydoğuya doğru bir körfez gibi sokulur. Batıya doğru Sapanca Gölü nü içine alan ve İzmit Körfezinin doğusundaki ova ile birleşen oluk biçimindeki bir çukurda 6

uzanır. Güneydoğu yönünde ise, Samanlı dağlarının dik yamaçlarına dayanır. Sakarya ırmağı, Geyve boğazı aracılığı ile bu dağlar arasından ovaya çıkar İlde platolar önemli bir yer tutar. Dağlar ilin güney yarısında yoğunlaşır, öbür kesimler büyüklü küçüklü taban topraklarla kaplıdır. Kuzey Anadolu sistemine bağlı dağlar, il alanına yakın kesimlerde alçak platolara dönüşerek doğu-batı yönünde uzanır. İlin orta ve batı kesimleri Kocaeli platosunun uzantısı durumundadır. Yer yer görülen düşük yükseltili tepeler dışında genellikle alçak ve düz yapıdadır. İl topraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılım yüzdeleri: Dağlar %34 Platolar %44 Ovalar %22 şeklindedir. DAĞLAR İldeki tek düzenli sıradağ,samanlı dağlarıdır. Bolu nun güneyinde düzenli ve yüksek sıra dağlar oluşturan Köroğlu dağlarının batı uzantısı olan Samanlı dağları, ilde Hendek, Akyazı ve Sapanca Gölünün güneyinde kalan bölgeyi bütünüyle kaplar. Samanlı dağları, batıya doğru uzanarak İzmit Körfeziyle Gemlik körfezi arasını doldurur. Dağlar, kuzeyde Adapazarı ovasına, güneyde Pamukova ya doğru alçalarak sokulur. Samanlı dağları, pek yüksek değildir. İl alanında başlıca doruklar; Sakarya ovasının doğu ucunda yar lan 1543 m. yükseltili Keremali dağı ile güneydeki 1467 m. yükseltili Karadağ dır. Keremali dağı aynı zamanda ilin en yüksek noktasıdır. Hendek ile Karadeniz arasında pek çok yüksek olmayan bir kabarıklık oluşturan Çam dağı, Zonguldak ve Bolu ili alanlarından batıya doğru sokulan Akçakoca ve Bolu dağlarının uzantısı durumundadır. Düzce çöküntü alanında birden çöküntüye uğrayan, Akçakoca ve Bolu dağları çöküntü alanını batısında yeniden şekillenerek tek tek tepecikler şeklinde Sakarya topraklarında belirir. Çam dağının rakımı 880 m.dir. Bu yükselti doğuya doğru artar ve Fındıklı tepede 900 m. ye ulaşır. Buna karşılık kuzey yönünde hızla azalarak Keltepe de 550 m.ye, Sivri tepede 239 m. ve Uzun Çarşı tepede 237 m. ye düşer. Sakarya ilinde bunların dışında önemli doruk yoktur. Kuzeybatı ve batıda Kocaeli platosu üzerinde çok sayıda tepe varsa da bunların yüksekliği 250 m. yi aşmaz. İl sınırları içerisindeki Karadağ, Samanlı Dağları, Keremali Dağı ve Oflak Dağı üzerinde bulunan önemli yaylalar Tablo A.1 de verilmiştir. 7

Harita A3: 8

Tablo A.1 : Sakarya İlinde Yaylalar Adı Denizden Yeri Yüksekliği(m) Dikmen Yaylası 1500 Hendek İlçesinin güneydoğusu Çiğdem Yaylası 1450 Hendek İlçesinin güneyinde Turnalık Yaylası 1400 Hendek İlçesinin güneyinde Keremali Yaylası 1250 Akyazı İlçesinin doğusunda Sultanpınar Yaylası 1390 Akyazı İlçesinin güneyinde Karagöl Yaylası 1150 Taraklı İlçesinin Kuzeyinde Soğucak Yaylası 1100 Sapanca İlçesinin Güneyinde Sakarya İlinde doğal bitki örtüsü genellikle ormandır. Bunlar daha ziyade nemcil Karadeniz ormanları özelliğini taşırlar. İl ormanlarını oluşturan ağaç türleri arasında kayın başta olmak üzere meşe, gürgen, kavak, kestane, ıhlamur, çınar, dişbudak, kızılağaç ve çam türleri sayılabilir. İlin Karadeniz kıyısı yakınlarında maki toplulukları da görülür. Makilerde kocayemiş, şimşir, akdiken, ardıç, çoban püskülü, kermes meşesi, böğürtlen, dikenli mersin, ayı üzümü ve orman gülü gibi bitkiler bulunur. PLATOLAR Sakarya da yeryüzü şekillerinin dağılımında platolar önemli bir yer kaplar. İl alanının %44.3 ünü oluşturan platolar yer yer ormanlarla kaplıdır. İlin en önemli platosu batıdan il topraklarına girerek Sakarya vadisine kadar sokulan Kocaeli platosudur. Kocaeli platosu,3. Zamanın sonlarıyla 4. Zamanın başlarında oluşmuştur.bu jeolojik zamanlarda ortaya çıkan tektonik hareketler, kıvrılma ve kırılmalara neden olmuş ve yarımada kuzeye doğru çarpılmıştır. Bu yapı nedeniyle plato, sularını daha çok Karadeniz e boşaltır. Sakarya da Kocaeli platosu dışında kalan platolar genellikle Samanlı dağlarıyla Çamdağı kütlesinin Hendek, Akyazı,Sapanca ya doğru uzanan kesimlerinde dizilmiş durumdadır. Başlıcaları; Hendek-Akyazı arasında Çiğdem, Tırnalı ve Gındıra platoları, Keremali platosu, Akyazı nın kuzeyinde Acelle ve Karagöl, Geyve yöresinde Katırözü, soğucak, Çataldağ, Çataltepe ve Ziyarettepe platolarıdır. VADİLER İl alanının aşağı Sakarya havzasında kalan vadiler, önemli yeryüzü şekilleridir. 3. zamanda ortaya çıkan yoğun yükselme, kırılma ve kıvrılmalarla il topraklarındaki akarsular çöküntü alanları arasındaki eşiklerde derin vadiler açmış, vadi tabanlarında da geniş ve verimli ovalar oluşmuştur. Vadi tabanlarının yükseltileri genellikle düşük olduğundan akarsuların akış hızı azalmakta bu nedenle de taşıdıkları maddeler vadi tabanına yığılmaktadır. İldeki en önemli vadi, Sakarya vadisidir. İç Batı Anadolu platoları üzerinde yükselen Emir ve Türkmen dağlarından başlayan ve çeşitli kollardan oluşan Sakarya vadisi, bölgede doğudan batıya geniş bir yay çizer. Bu arada Porsuk ve Ankara Çayı vadileri ile birleşir. Cambaz Boğazı ndan sonra genişlemeye başlayan vadinin tabanında Pamukova oluşmuştur. Pamukova dan sonra vadi yeniden daralır ve Geyve Boğazı diye anılan yerde, uzun ve derin bir oluğa dönüşür. Birden genişleyerek ilin en geniş ovası olan Akova yı oluşturur. 9

Daha sonra Karadeniz e doğru yönelen Sakarya vadisi,batıdan ve doğudan çok sayıda yan vadilerle birleşerek Karasu yakınlarında Karadeniz e açılır. OVALAR AKOVA: İlin en büyük ovasıdır. Bir adı da Adapazarı ovası dır. Aşağı Sakarya vadisinde Sapanca Gölü ile Adapazarı nın doğusunda yer alır. Doğuda Keremali dağının eteklerine dek uzanan Akova, Marmara Bölgesinin en büyük ovalarından birisidir. Sakarya ırmağının taşıdığı kalın bir alüvyon tabakasıyla kaplı olduğundan çok verimlidir. Yükseltisi yaklaşık 30 m. olan ovaya çevredeki dağlardan sırtlar sokulmakta ve bazı alanlarda tepelikler oluşturmaktadır. Bunların başlıcaları; Adapazarı kentinin güneyindeki Erenler tepesi ile Alibey tepesi ve güneydeki Tersiye tepesidir. Ovayı güneyden kuzeye doğru akan Sakarya ırmağı ve doğudan güneye doğru akan Mudurnu çayı sulamaktadır. Sakarya ırmağı, ovada bir çok kıvrımlar yaparak akmakta, sağanak yağışların olduğu ve karların eridiği Mart ve Nisan aylarında taşarak ovayı basmaktadır. Ovada taban suyu yüksek olduğundan taşan sular çekildikten sonra su birikintileri vebataklıklar uzun zaman kalmaktadır. PAMUKOVA:Aşağı Sakarya vadisinin Akova dan sonra ikinci büyük tarım alanı,pamukova dır. İl topraklarında hızla genişleyen Sakarya vadisinde alüvyonların birikmesiyle oluşmuş verimli bir ovadır. Pamukova, Adapazarı ovasına göre daha yüksek olduğundan, Sakarya ırmağı, burada daha hızlı akar. Irmak derinden aktığı için yatağı değişmemektedir. Taban su Akova ya göre daha düşüktür. SÖĞÜTLÜ OVASI: Akova nın kuzeyinde yer alan Söğütlü ovası ilin en çukur tarım alanıdır. Taban suyunun yer yer yüzeye çıkması ve Sakarya taşkınlarıyla ovanın bazı kısımları sazlık ve bataklık durumundadır. Söğütlü ovasında toprakların tarıma elverişli duruma getirilmesi amacıyla yoğun drenaj çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalarla ovanın kimi yerinde taban suyunun düzeyi düşürülmüş, bataklıkların bir bölümü kurutulmuş. Sakarya ilinde bu büyük ovalardan başka Sakarya vadisi ile bu vadinin kollarının tabanlarında kimi küçüklü büyüklü tarım alanları vardır. Bu alanlar alüvyal toprakla kaplı olduklarından verimleri yüksektir. AKARSULAR SAKARYA NEHRİ:Eskişehir in Çifteler ilçesi yakınlarından doğan Sakarya ırmağının kolları ile birlikte toplam uzunluğu 824 km. dir. Ancak başlangıcında yer alan bazı kaynaklarının kuruduğu göz önüne alınırsa ırmağın uzunluğu 720 km. kabul edilir. İlimiz sınırları içindeki uzunluğu 159.5 km. dir. Nehir, Osmaneli ni geçince İnegöl ve Yenişehir ovalarını sulayan Göksu kolunu alır. Osmaneli ne varmadan aşağıdan Göynük çayını da alarak Pamukova ya ulaşır. Geyve ile Doğançay arasında dik yamaçlı ve dar Geyve Boğazından akarak Adapazarı ovasına (Akova) ulaşır. Burada vadi tabanı 35 m. nin altına iner ve tam bir ova akarsuyu halini alır. Adapazarı şehir merkezinin 4 km. doğusundan geçen Sakarya ırmağı, ovanın kuzey kesiminde sağdan Mudurnu çayını, daha ilerde, tepelik bir alanda soldan, Sapanca Gölünün fazla suyunu boşaltan Çark suyunu alır ve Karasu ilçe merkezi Yenimahalle semtinde Karadeniz e dökülür. 10

Sakarya nın deltası, Kızılırmak ve Yeşilırmak deltası gibi denize doğru belirli bir çıkıntı meydana getirmez. Tarih devirlerinde Sakarya nın, Adapazarı ovasında birkaç defa yatak değiştirdiği sanılmaktadır. Sakarya nehri üzerinde Sarıyar ve Gökçekaya barajları bulunmaktadır. ÇARK SUYU:Sapanca Gölünün ayağı olan Çark suyu, Sakarya ırmağına boşalır. Uzunluğu 45 km. olan akarsu, Sapanca Gölünün doğusundan çıkar ve batıdan Elmalı deresi, Kocadere ve Söğüt deresini alarak kuzeydoğuya yönelir. Seyifler köyü yakınında Sakarya nehrine katılır. Adapazarı nın içme kullanma suyu,uzun yıllar Çark suyundan sağlanmıştır. DİNSİZ ÇAYI:Uzunluğu 34 km. dir.mudurnu çayının bir kolu olan Dinsiz çayı,hendek sınırı yakınında Şark Beynevit köyü civarında doğar,daha sonra doğudan Fabrika dere ve Balıklı dereyi,güneyden Bıçkı ve Gürcü derelerini alır.akyazı,hendek ve merkez ilçe sınırlarının birleştiği yerde Mudurnu çayına katılır. MUDURNU ÇAYI:Uzunluğu 65 km. dir.dokurcun yakınlarında il topraklarına girer,hendek İlçesinin Kuzeybatısında Sakarya ya karışır.akyazı ilçesinin Taşburun köyü civarında taşkınlar yapan ve bataklıklar oluşturan çay, yapılan ıslah çalışmalarıyla zararsız hale getirilmiştir. DARIÇAYIR DERESİ:Uzunluğu 33 km. dir. Karasu nun güneyinde Kocatöngel deresi adıyla kuzeye doğru akan bu dere,doğudan ve batıdan küçük yan dereciklerle birleştikten sonra Tuzla yakınında Sakarya nehrine katılır. MADEN DERESİ: Uzunluğu 30 km. olan Maden deresi, Hendek yakınında Çataltepe den doğar.önce kabalak deresi adıyla kuzeye akar. Yayla deresi ile birleştikten sonra Karasu adını alır ve Karasu ilçesinin doğusundan Karadeniz e dökülür. MELEN DERESİ: Uzunluğu 30 km. dir.kocaali ilçesinin doğusunda Akçakoca sınırında bulunan Melenağzı mevkiinde Karadeniz e dökülür. KARAÇAY DERESİ: Geyve ilçesinin doğusunda Mancarlı yöresinde doğar. Uzunluğu 29 km. dir.önce Secdedere,sonra Karaçay adlarını alarak güneybatıya doğru akar.güneybatıdan gelen Karakaya deresi ile birleştikten sonra Karasular mevkiinde Sakarya ırmağına katılır. AKÇAY DERESİ: Geyve nin kuzeybatısındaki Eskiyayla yöresinden doğan Akçay deresi,çok sayıda küçük dereyle birleştikten sonra Adliye köyü kenarından Sakarya ırmağına katılır. YIRTMAÇ DERESİ:Kandıra ilçesinin Kuştünek mevkiinden doğar.kaynarca- Karasu sınırındaki Acarlar Gölü ne dökülür.önemli kolları Büyükdere ve Kemer deresidir. DEĞİRMENDERE: Değirmendere, Kandıranın doğusundaki Alabaşlar köyü yakınından doğar. Kandıra Kaynarca sınırını çizerek akar. Kaynarca nın kuzeyinde Karaboğaz yöresinde Karadeniz e dökülür. SAPANCA DERELERİ: Sapanca Gölü ne bazı irili ufaklı dereler dökülmektedir. Bunların en önemlisi İstanbul deresi olup yıl boyunca faaliyet halindedir. Mahmudiye ve Kurtköy gibi dereler yazın kururlar. Genellikle Samanlı dağlarının karları ve mevsim yağmurları ile beslenen bu dereler, gölün su seviyesinde rol oynadıkları gibi sürükledikleri alüvyonları biriktirip bugünkü Sapanca nın bulunduğu ovalık araziyi oluşturmuşlardır. İlin en önemli gölü Sapanca Gölü olup, yüzölçümü 42 km 2 dir. İlin içme suyu buradan karşılanmaktadır. Sapanca Gölü dışında il hudutları içinde Taşkısık Gölü, Poyrazlar Gölü, Akgöl, Acarlar ve diğer küçük göller bulunmaktadır. 11

A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma Birimin temel litolojisi olan amfibolitler, yeşil, gri-yeşil veya çok koyu yeşil renkli homojen kütleler halinde bulunur. Hornblend ve plajiyoklaslar amfibolitlerin ana bileşenlerini oluşturur.hornblend, sfen, epidot, ve klorit amfibolitlerin ana parajenezini tamamlar. Mineralojik bileşimi ve homojen yapısından dolayı bölgedeki Karapınar amfibolitleri irili-ufaklı bir çok granitik plütonlar tarafından kesilmiştir. Sakarya ili Karapınar amfibolitlerine ait seviyelerden alınan el örneklerinde yapılan mikroskobik incelemelerinde birim içinde şu mineraller görülmüştür. Yeşil Hornblend: Genellikle kesidin tamamına yakın kısmını oluşturmaktadır. Pleokronik, tabii ışıkta sarı renkli otomorf iri kristaller halindedir. Klorit: Hornblend kristalleri arasında son alterasyon ürünü olarak tali oranda bulunmaktadır. Kuvarsitleri şekillendiren kuvarslar öz şekilsiz olup, basıncın etkisiyle belirli yönde basınç istikametine dik yönde uzanım gösterirler. Muskovit: Bunlar gerek kuvarsların arasına ve gerekse iki mikalı şistlere yakın kısımlarda biyotitlerle yanyana basınç yönüne dik olarak levhamsı kristaller halinde uzanmaktadır. Muskovitlerin uzanım yönüne paralel olarak yer alan dilinimlerde bazen bükülmeler dikkati çekmektedir. Biyotit: Bazı kısımlarda, özellikle Yörük Tepe mermerlerinin alt kısımlarındaki kuvarsça zengin bölümlerde biyotitler görülmektedir. Bunlar pleokroizmalarıyla muskovitlerden kolayca ayırt edilirler. Biyotitler muskovitler gibi basınç istikametine dik yönde dizilerek kayaca şistik bir yapı kazandırmışlardır. Bunlar pullu minerallerden olup, yeşil renkli bir pleokrizmaya sahiptir. Yörede yüzeylenen bütün birimlerin yöntemli ve yöntemsiz olarak kaya birimi adlandırılması yapılmıştır.yörede en yaşlı litelojiyi Triyasa ait Hayrettin Kuvarsitleri, Yörük Tepe mermerleri, Karapınar amfibolitleri ve Harman Tepe metakonglomeraları oluşturmakta olup, tüm bu birimleri Tas Tepe metagranitleri kesmektedir. Bunların ayrıntılı jeolojik ve petrografik deskiripsiyonları yapılmıştır. Alt Kretase de ise Akçay kalkşistleri, Alaçam yeşilşistleri ve Karkaya metavolkanitleri yer almaktadır. Tüm bu birimlerin stratigrafi, jeoloji ve petrografisi hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılmıştır. Alt Kretase üzerine uyumsuz olarak gri renkli ve tabakalı pelletli dokuda Acıelma formasyonu yer almaktadır. Bunların sığ deniz ortamında çökeldikleri vurgulanmıştır. Konglomera, kumtaşı, marn ve kireçtaşı ardalanması şeklinde kendisini gösteren Bakacak formasyonunun filiş fasiyesine tipik bir örnek sunduğu ve havzaya malzeme birikiminden sonra sübsüdans göstererek yeni malzemenin çökeldiği ve böylece kalın bir serinin ortaya çıktığı açıklanmıştır. Bölgede Hersiniyen ve Alpin dağ oluşumu hareketlerine paralel olarak bölgesel nitelikte rejyonel metamorfizma ortaya çıkmıştır. Başkalaşımın Barrow tip bir metamorfizma olduğu üzerinde durulmuş ve anahtar minerallere dayanılarak metamorfizmanın mertebesi açıklanmıştır. Metamorfizma Barrowian tip olup, bu tipin 12

yeşilşist alt fasiyelerinde klorit ve biyotit gibi başkalaşımı karakterize eden anahtar minerallere rastlanılmıştır. Bölgede paleozoyik olarak kabul edilen kristalen şistlerinin oluşumu esnasında serpantin ve muhtelif lavlar,kristalen şistlerin teşekkülünden sonra granit ve grandiyoritler, eosen esnasında da çeşitli lav ve muhtelif faaliyetler yer almıştır. Harita A.4 :. Sakarya İlinin Genel jeoloji Haritası A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya Sakarya ili Hersiniyen ve Alp orojenezlerinin etkisi altında kalmıştır. Silüriyen ve Devoniyen yaşlı sedimentasyonla beraber ilk kıvrımlama hareketleri Hersiniyen Orojenezi etkisi altında olmuştur. Birimler kıvrımlanmaya uğramış ve genel olarak eksen dalım yönleri kuzey istikametinde gelişmiştir. Devrilme ve yatımlar güneye doğrudur. Güney sahada metamorfizma etkisi kendini göstermiş, kuzey bölgede ise metamorfizma etkileri yok denecek kadar az olmuştur. 13

Resim A 4 14

Bölgemiz Alp Orojenizine bağlı hareketlerin kuaternere kadar devam ettiği görülmektedir. Bu zaman zarfında çökeller tektonik hareketler neticesinde kıvrımlanmaya uğramışlardır. Eosen ve Neojende bölge tektonik olarak oldukça aktif bir dönem geçirmiştir. Etkin tektonizma neticesinde Adapazarı Ovası çökmeye uğramış ve Kuzey Anadolu Fay Sistemi bu zamanda ortaya çıkmıştır. Bu fay zonuna paralel irili ufaklı bir çok fay oluşmuştur. Bu faylar incelendiğinde güney blokların çöktüğü veya kuzey blokların yükseldiği görülmektedir. Ferizli Mağara Köyü uzanımda olan fay hattında Paleozoyik yaşlı birimler üzerine bindirdiği görülmektedir. Kuzey Anadolu Fay Zonu, oluşumundan itibaren sürekli aktivitesini korumuş ve Adapazarı Ovasının deprasyonlarına sebep olmuştur. Bu özelliğinden dolayı Ova devamlı çöken sübsidans havza ortamı haline gelmiştir. Tektonik: Şehir, tamamen nehir çökelleri üzerindedir. İzmit körfezinden itibaren Adapazarı na ve buradan da Hendek e kadar uzanan bir çöküntü sahası içinde bulunmaktadır. Bu ova Sakarya nın, Çark suyu Mudurnu, Uludere gibi suların getirip biriktirdiği kalın alüvyondan ibarettir. Adapazarı nın güneyinde doğudan -batıya doğru sıralanan tepeleri Kretase flişleri teşkil etmektedir. Serdoğan deresi, bu fliş tepeleri ve andezitik tüflerden oluşmuş, Karahabi tepesini birbirinden ayırmaktadır. Batıda ise, bu formasyonlar üzerine Eosen yaşlı kireç taşlarının geldiği görülür. Ovanın kuzey kenarında dik falezlerle yükselen tepeler, Devoniyen e ait kırmızı renkli killi şist ve kumtaşlarından oluşmuştur. Daha yukarılarda bu tabakalar Ü. Kretase yaşlı kireçtaşları ile örtülüdür. Ovanın güney ve kuzeyinde aynı düzeydeki tabakaların ve jeolojik yapının başka başka olması Adapazarı nın bir tektonik çöküntü (graben) içerisinde bulunduğunu ve kuzey sınırını teşkil eden dik falezlerde doğu-batı doğrultusunda bir dislokasyon hattına karşıt geldiğini göstermektedir. Bu fay çizgisi Taşlıgeçit ile Çingene bayırı arasında açıkça, görülür. Alüvyon içinde yeraltı suyu çok yüksek seviyede, bazı kısımlarda ise, batak durumundadır. Deprem durumu: 1. Derecede tehlikeli deprem bölgesindedir. Kuzey Anadolu Deprem hattı üzerindedir. Zeminin genç nehir çökellerinden ibaret ve yeraltı suyunun da yüksekte bulunması nedeniyle deprem şiddetini arttırıcı rol oynayacağı bilinmelidir. Tarihi depremlerden de etkilenmiş bulunan Adapazarı, son yıllarda şiddetli depremler geçirmiştir. a) 20.06.1943 M şiddet = 6,3 ; I = 8-9 Adapazarı-Hendek: Bu depremde, Adapazarı nın kuzey mahallaleri ve kuzeyde bulunan köyler, güneydeki mahallelere ve köylere nazaran daha fazla hasar görmüştür. 1000 bina yıkılmış, 318 kişi ölmüştür. Hendekte binaların %25 tamamen yıkılmıştır. Adapazarı nda ise % 20 tamamen yıkılmıştır. b) 22.07.1967 M şiddet = 7,2 Adapazarı-Mudurnu Depremi genel durumu: 89 ölü, 235 yaralı, 5569 yıkık veya ağır hasarlı, 5936 konut yeniden yapılmıştır. Daimi iskan için 60.000.000-TL harcanmıştır. Deprem sonrası 7. ve 8. aylarda 20 den fazla M şiddet = 4,3 büyük deprem kaydedilmiştir. c) 17.08.1999 M şiddet = 7,4 Adapazarı-Gölcük depreminde; 20.000 ölü, binlerce yaralı, 38.000 hane yıkık ve ağır hasar oluşmuştur. Artçı sarsıntılar 5-5.8 şiddetinde devam etmiştir ve halen ufak sarsıntılar devam etmektedir. KAYNAKLAR: Sakarya ve Deprem 2000 Yıllığı - Sakarya Valiliği Türkiye Jeolojisi - Prof.Dr.İ.KETİN-İ:T:Ü 15

B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları B.1.1. Güneş Sakarya Meteoroloji İstasyonunda ölçülen 25 yıllık verilerin ortalamasında, ortalama açık günlerin sayısı aşağıdaki tablo B.1. de verilmiştir. Tablo B.1.Ortalama açık günlerin sayısı (0.0-1.9) Aylar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Açık gün sayısı 2.3 1.4 2 2.1 3.6 5.6 9.6 8.8 6.6 4 2.7 2.2 Toplam açık günlerin sayısı= 5.07 İlimizde güneş, enerji kaynağı olarak kullanılmamaktadır. Bazı evlerde günlük ihtiyaçlarını karşılamak için sıcak su elde edilmektedir. B.1.2. Su Gücü İlimiz sınırları içerisinde su enerjisi olarak Hendek ilçesinde bulunan Haraklı barajından yararlanılmaktadır. Ayrıca kullanılmayan 0.1 Mw gücünde Akyazı Pazarköyü santrali de mevcuttur. Haraklı Barajının yıllık elektrik üretimi 67.000.000. kw/saat dir. Yeni planlanan ve inşa halinde olan Hidroelektrik enerji santralleri aşağıdas verilmiştir. Plan. ve kesin projesi tamamla. : 109 MW,%67; 411 GWh/yıl, %62 Beyler barajı HES : 90 MW, 245 GWh/yıl Doğançay HES : 19 MW, 166 GWh/yıl İnşa halinde olan : 43,5 MW,%27; 198 GWh/yıl,%30 Mudurnu çayı nehir santralleri : 43,5 MW, 198 GWh/yıl İşletmede olan : 9,3 MW, %6, 55 GWh/yıl,%8 Pamukova HES : 9,3 MW, 55 GWh/yıl İl hidroelektrik enerji toplamı : 161,8 MW,%100; 664 GWh/yıl,%100 B.1.3. Kömür Sakarya ili sınırlarında Kömür rezervi bulunmamaktadır B.1.4. Doğalgaz Sakarya ili sınırları içerisinde Doğal Gaz rezervi bulunmamaktadır 16

B.1.5. Rüzgar Yıllık ortalama rüzgar hızı 1.6 m/sn olup, İlde esme sayısı yönünden egemen rüzgâr yönü kuzeybatıdır. Kuzeybatı(karayel) rüzgârları Sapanca Gölü üzerinde Sakarya Ovası nın içlerine sokularak iklimi azda olsa serinletmektedir. Daha sonra sırasıyla en çok esen rüzgârlar kuzey, kuzey-kuzey batıdır. İlde en hızlı esen rüzgâr 22,3 m/sn ile güney-güney batıdır. Sakarya Meteoroloji istasyonunda yapılan ölçümler sonucu en kuvvetli rüzgar ve yönü ile gün sayısı Tablo B.2. ve Şekil B.1. de rüzgar gülünde verilmiştir. İlimizde rüzgar enerjisi kullanılmamaktadır. Tablo B.2. Rüzgar Durumu Ortalama Rüzgar Hızı(m/sec) 25.Y 2.1 2.1 1.7 1.6 1.6 1.5 1.5 1.4 1.1 1.0 1.4 2.1 1.6 En Hızlı Rüzgar Yönü ve Hızı(m/sec) 25.Y SW 25.2 SW 21.8 SSW 19.2 SW 20.5 NW 18.8 WNW 13.6 Kuvvetli Rüzgarlı Gün Sayısı NW 15.1 NW 14.0 W 16.6 W 16.6 (10.8-17.1 m/sec) 25.Y 4.2 3.2 1.2 1.2 0.3 0.3 0.4 0.2 0.4 0.6 2.1 4.0 18.2 Fırtınalı Gün Sayısı (17.2> m/sec) 25.Y 0.3 0.2 0.0 0.0 0.0 - - - - 0.0 0.1 0.1 0.8 B.1.6. Biyokütle Sakarya da yakacak odun kullanımı 1993 yılında 389.032 ster, 1996 yılında 381.032 ster dir. Bu rakam 2004 yılında 245319 m 3 yani, yaklaşık 327.092 ster olmuştur. Resmi kayıtların dışındaki meyve, kavak, söğüt, Akçaağaç ve kaçak üretim ve tüketim kayıt altında olmadığından bilinmemektedir. Yapacak üretiminin üretim artığı olan kısmının da ne kadarının il içinde kullanıldığı da tespit edilememektedir. İlimizde biyogaz tesisi ve tezek kullanımı bulunmamaktadır. B.1.7. Petrol Sakarya ili sınırları içinde petrol rezervi bulunmamaktadır. B.1.8. Jeotermal Sahalar Sakarya ili Akyazı ilçesi Kuzuluk Beldesinde çıkan jeotermal sular, İhlas Holding A. Ş. Tarafından kaplıca evler projesi içerisinde kullanulmaktadır. Yaklaşık 86 o C ta çıkan kaplıca suyu 40 o C2 dir.ilimizdeki diğer jeotermal sahalar Acısu, geyve ye bağlı Ahibaba köyündedir.sıcaklığı 26 C dir.iyi bir sofra suyu olmasının yanında mide ve bağırsak hastalıklarına iyi gelmektedir.ilıca Köy içmecesi; Geyvenin ılıca köyündedir.çıktığı arazi köyün ortak malıdır, Debisi düşük,sıcaklığı 26 C dir.bazı mide hastalıkları için faydalıdır.kil Hamamı; Taraklının paşalar köyündedir.39 C sıcaklığa sahip olup romatizma kadın hastalıkları ve sinir hastalıklarına iyi gelir. B.2. Biyolojik Çeşitlilik B.2.1. Ormanlar İlimizde toplam orman alanı 204708,00 ha olup, Ülke genelindeki alanın %1 ini teşkil etmektedir. Bu alanın %59.2 si koru alan, %40.8 lik bölümü ise baltalık alandır. İl yüzölçümünün %43 ü ormanla kaplıdır.ormanların %17 si iğne yapraklı, %39 u yapraklı, %44 ükarışık türden meydana gelir.iğne yapraklı ağaçlar içerisinde en çok kızılçam,sarı çam, köknar, sedir, yapraklı ağaç türlerinden ise kayın meşe, gürgen, kestane, dışbudak, akağaç, kavak bulunur.orman ürünlerinin üretimi tablo B.3 te verilmiştir. S 19.5 SW 19.1 SW 25.2 17

Tablo B.3. Sakarya ormancılık üretimi tablosu 322-Türlerine Göre Orman Üretimi [Orman Bölge Md.] 2004 Kaynak: Sakarya Orman Bölge Müdürlüğü, 2004. Ana Ürünler İkincil Ürün Tomruk (m3) 35602 Maden Direği (m3) 1298 Tel Direği (m3) Sanayi Odunu (m3) 10185 Kağıtlık Odun (m3) 11894 Lif Yonga (m3) 54428 Yakacak Odun (m3) 245319 Sırık (ster) Çıra (kental) Çubuk (ster) Reçine (kg) Şimşir (kg) Defne Yaprağı (kg) 90000 Sığla Yağı (kg) B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Odun Üretimine Ayrılan Tarım alanları pilansız olarak yer sahiplerinin tercihleri doğrultusunda kullanılmakta olup tarım il müdürlüğü kayıtlarına göre 10930 hektar civarındadır. Orman arazileri bidayetinden beri orman vasfında değerlendirildiğinden tarım arazisi vasıflarında olan kısımlar incelenmemiştir. Orman arazilerinde vasıf tayini yapılırsa bu rakam değişebilir. tarım il müdürlüğü kayıtlarına göre tarım alanları dağılımı aşağıdaki gibidir. Tablo B 4 Tablo B 4 Sakarya ili Tarım Arazilerinin Kullanım Amacına Göre Dağılımı Tarım Alanlarının Dağılımı Hektar Tarla arazisi 122820 Meyve arazisi 78185 Sebze arazisi 5854 Kavaklık 10930 Diğer kullanım amaçlı arazi 34448 İkinci ürün ekilişleri -6881 Toplam tarım alanı 245356 B.2.2. Çayır ve Mera İldeki toplam çayır mer a alanı 16443 hektar olup toplam alanın %3 ünü oluşturmaktadır. En fazla çayır mer a alanı III. Alt Bölge dedir. 7198 hektar olan bu alanın çoğunluğu yaylalarda bulunmaktadır. I. Alt Bölge de 5555 hektar çayır mer a alanı olup önemli miktarı yaylalarda yer almaktadır. Grafik 36 da çayır mer a alanlarının Alt Bölgeler bazında miktarları görülmektedir. 18

Grafik: Alt Bölgelere Göre Çayır-Mer'a Alanları (Ha) IV. Alt Bölge 196 35200 Çayır-Mer'a Toplam Alan III. Alt Bölge 7198 213038 II.Alt Bölge I Alt Bölge 3494 5555 109762 125500 0 50000 100000 150000 200000 250000 Kaynak: Sakarya Tarım İl Müdürlüğü. Çayır mer a alanları muhtelif sınıf araziler üzerinde olmakla beraber önemli bir bölümü III. ve VII. sınıf araziler üzerindedir. VII. sınıf araziler üzerinde çayır mer aların %51 i, III. sınıf araziler üzerinde ise %35 i bulunmaktadır. Ayrıca çayır mer aların %60 ı düz arazilerde, %10 u orta meyilli arazilerde, %30 u ise çok meyilli arazilerde bulunmaktadır. Tablo 39, Çayır Mer a alanlarının arazi kabiliyet sınıflarına göre dağılımını göstermektedir. Çayır mer a alanlarının %51 i VII. Sınıf, %35 i III. Sınıf arazilerdedir. Çayır- Mer aların Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıflarına Göre Dağılımı(%) Sınıf I II III IV V VI VII VIII Çayır- Mer a 0,01 0,03 0,35 0,08 0,03 0,06 0,51 0,00 Kaynak: K.H.G.M., Sakarya İli Arazi Varlığı, Ankara, 1995. 19