Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel Hijyen Alışkanlıklarının Karşılaştırılması ÖZET Emel YILMAZ *, Sultan ÖZKAN ** Birçok enfeksiyon hastalığının kontrolünde, kişisel hijyen alışkanlıklarının önemli olduğu bildirilmektedir. Bu çalışmada; Bandırma ilçesinde biri kırsal diğeri kentsel nitelikte olan iki ayrı ilköğretim okulunda 4. ve 8. sınıf öğrencilerinin hijyen alışkanlıklarının karşılaştırılması amaçlanmıştır. Kesitsel bir araştırma olarak planlanan çalışma, 1-9 Mart 2007 tarihleri arasında sosyoekonomik düzeyi farklı iki ilköğretim okulunda yapılmıştır. Çalışmaya bu okulların 4-8. sınıflarda okuyan toplam 553 öğrenci katılmıştır (katılım oranı %94). Araştırma öncesinde kurumlardan izin ve öğrencilerden sözel onam alınmıştır. 25 sorudan oluşan anket formunda öğrencilere, ailelerinin sosyodemografik özellikleri ve kişisel hijyen alışkanlıklarını içeren sorular sorulmuş ve kişisel hijyen puanlaması yapılmıştır. Anket formu doldurulduktan sonra, öğrencilere kişisel hijyen alışkanlıkları ile ilgili eğitim yapılmıştır. Eğitimden 2 ay sonra kişisel hijyen anketi tekrar doldurulmuş ve puanlaması yapılmıştır. Elde edilen veriler SPSS 11.0 programında değerlendirilmiş ve verilerin analizinde tanımlayıcı istatistikler ki kare, student t testi, one way ANOVA ve paired t testi kullanılmıştır. Öğrencilerin yaş ortalaması 11.93±1.37 dir. Ellerini oyundan sonra yıkama, el yıkadıktan sonra kâğıt ya da bez havlu ile kurulama, dişlerini en az 2 dk fırçalama, haftalık banyo yapma sıklığı, el tırnağını haftada bir kesme ve tuvalet kağıdı kullanma alışkanlığı kentsel bölge okulunda daha yüksek olup, istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Öğrencilerin Kişisel Hijyen Alışkanlıkları (KHA) toplam puanı ile cinsiyet, okul adı, kardeş sayısı, anne ve baba eğitim düzeyi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmıştır (p<0.05). eğitim sonrası kişisel hijyen alışkanlıkları puanı eğitim öncesinden yüksek bulunmuştur (p<0.05). Kişinin sağlığının korunmasında önemli yeri olan kişisel hijyen davranışlarını geliştirmek için, kişilerin erken yaşta bilinçlendirilmesi, okulların erken dönemlerinden itibaren hijyen eğitim programları düzenlenmesi gerektiği düşünülmüştür. Anahtar Kelimeler: İlköğretim öğrencisi, kişisel hijyen, alışkanlık. * Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Manisa Sağlık Yüksekokulu, MANİSA. ** Öğr. Gör., Balıkesir Üniversitesi Bandırma Sağlık Yüksekokulu, BALIKESİR.
20 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) Comparison of the Personal Hygiene Habits of the Primary School Students in Two Different Living Area of the District ABSTRACT Personal hygiene plays an important role in the control of the many infection diseases.the aim of this study was to compare hygiene attitudes of students who have had education at 4th and 8th classes in two different primary schools in the rural and urban areas in Bandırma. The study which was planned as a cross sectional study was carried out in two primary schools with different socio-economic levels, between March 1 and March 9 in 2007.553 students attending in 4-8 class degrees of these schools were included in the study (participation rate 94%).Before the study, permission was taken from the schools and students.a questionnaire containing 25 questions about socio-demographic features of families and personal hygiene behaviors was performed, and personal hygiene scores were graded.after the questionnaire was filled by students, training of attitudes hygiene were given by the researchers. Two months after training a questionnaire of personal hygiene behaviors was filled by students and personal hygiene scores were graded.the analysis of the data was obtained by using descriptive statistical, chi square test, student t test, one way ANOVA and paired t test in SPSS 11.0. The mean age of the study population was 11.93±1.37.Washing their hands with soap and water after play, drying after hand washing with paper or cotton towel, washing teeth longer than two minutes, having bath more than two times in a week, cutting finger nail weekly and using toilet paper were found to be statistically higher in urban school (p<0.05).sex, living rural or urban area, number of brother or sister, the education level of the parents were found significantly effective on personal hygiene (p<0.05).personal hygiene scores after training were higher than before training. It has been considered that persons should be made conscious in early ages and education programs should be arranged in early terms of school life, in order to develop personal hygiene behaviors which have importance for protection of health. Key Words: Primary school student, personal hygiene, habit. GİRİŞ Hijyen, sağlığa zarar verecek ortamlardan korunmak için yapılacak uygulamalar ve alınan temizlik önlemleri olarak tanımlanmaktadır (Güler, 2004; Kalıncı, 2006; Kaya ve ark., 2006). Sağlığı korumak, sürdürmek ve sağlık sorunlarını çözebilmek için kişisel hijyen çok önem taşımaktadır. Bulaşıcı hastalıklar başta olmak üzere birçok hastalığın önlenmesi için temel bir yaklaşım olan kişisel hijyen uygulamaları
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 21 arasında tuvaletten sonra el temizliği, el-yüz temizliği, düzenli banyo yapılması, temizlik işlemlerinde sabun ve akan su kaynağı kullanılması, yemek hazırlamadan önce, yemekten önce ve sonra el temizliği, tırnak temizliği, ağız ve diş bakımı, ayak temizliği, saç bakımı ve temizliği, temiz giyecek ve çamaşır kullanılması, kendine ait çamaşır, havlu, ayakkabı ve terliğin kullanılması gibi önlemler sayılabilir (Aslan ve ark., 2006). Amerika Birleşik Devletleri nde 1995 yılında Massachusetts Halk Sağlığı Bölümü tarafından yapılan bir çalışmada, kötü el hijyeni ve yetersiz el yıkamanın bir yılda 1 milyon gastrointestinal hastalık görülmesine ve hastalık başına 400 milyon Amerikan Doları tedavi giderine, 60 bin hastanın yatırılarak tedavisine, 3 bin Shigella ve 10 bin Hepatit-A olgusuna, 250 ölüme neden olduğu gösterilmiştir (Wenzel, 1995). Sarıkaya (2001) çalışmasında öğrencilerin ellerinden alınan sıvap örneklerinde çok sayıda mikroorganizma izolasyonu saptamıştır. Aydın'ın okul dönemi çocukları ile yaptığı araştırmada el yıkama oranı, eller kirlendiğinde %33.3, yemeklerden önce ve sonra %31.2, tuvaletten çıktıktan sonra %16.7 olarak belirlemiştir. Aynı çalışmada, düşük sosyoekonomik düzeydeki çocukların elleri kirlendiğinde, yemeklerden önce ve sonra, tuvaletten çıktıktan sonra ellerini yıkama oranı düşük bulunmuş ve düşük sosyo-ekonomik düzeydeki öğrencilerin el yarası oranı %38.7 olarak saptanmıştır (Aydın, 1996). Okul dönemi çocukları ile yapılan başka bir çalışmada ellerin tuvaletten önce yıkanma oranı %8.6, tuvalette kaka yaptıktan sonra yıkanma oranı ise %43.1 olarak belirlenmiştir (Örsal ve ark., 2007). Temizlik kişisel bir konudur. Çocuk yaşlarda anne, baba veya öğretmenler tarafından çoğu zaman bizzat yapılarak öğretilen temizlik uygulamalarının, çocukluktan sonra bireyin kendisi tarafından yapılması gerekmektedir. Bu alışkanlıkların doğru şekilde verilmesi kişinin ileriki yıllarda sağlığını doğrudan etkileyecektir (Çetinkaya ve ark., 2005; Kalıncı, 2006). Sağlık alışkanlıkları gibi önemli bazı alışkanlıklar da çocukluk çağında kazanılmakta ve bunun da doğru bir şekilde kazanılması için örgün eğitimin yeri yadsınamaz (Çan ve ark., 2005). Bu gerekçeyle, bu çalışmada; Bandırma da kırsal ve kentsel yerleşim yerinde iki ilköğretim okulundaki öğrencilerin hijyen konusundaki davranışlarının karşılaştırılması ve kişisel hijyen konusunda doğru bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır.
22 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) GEREÇ ve YÖNTEM Bu çalışma tanımlayıcı tipte bir araştırma olup, 1-9 mart 2007 tarihleri arasında sosyoekonomik düzeyi farklı olduğu düşünülen Bandırma da iki yerleşim bölgesindeki iki ilköğretim okulunda yapılmıştır. Bu amaçla kentsel alan olarak ilçe merkezinden, kırsal alan olarak da ilçe merkezine daha uzak bir bölgeden seçilen ilköğretim okulu çalışma kapsamına alınmıştır. Araştırmada örneklem seçim yöntemine gidilmemiş çalışmaya 4-8. sınıf öğrencilerinin tümünün katılması amaçlanmıştır (n=590). Ancak araştırmanın yapıldığı tarihlerde okula gelmeme, ankete katılmak istememe ve anketlerin eksik doldurulması gibi nedenlerle toplam 553 öğrenci çalışma kapsamına alınmıştır (katılım oranı %94). Araştırma öncesinde kurumlardan yazılı izin ve araştırmanın amacı anlatıldıktan sonra öğrencilerden sözel onam alınmıştır. Çalışmada veriler, bu dönemde Bandırma Sağlık Yüksekokulu Hemşirelikte Öğretim Teknikleri ve Öğretim dersini alan öğrenciler tarafından anket yöntemiyle toplanmıştır. Anket formları öğrenci hemşireler tarafından bir ders saatinin başında öğrencilere dağıtılarak, bu formu doldurmaları istenmiş, uygulama sırasında gerektiğinde açıklama yapılarak yardımcı olunmuştur. 25 sorudan oluşan anket formu, öğrencilerin ve ailelerin tanıtıcı özellikleri, evin mülkiyeti, ısınma şekli, el ve ayak yıkama, diş fırçalama, banyo yapma, tırnak kesme ve genel vücut hijyenini içeren sorulardan oluşmuştur. Kişisel hijyen durumunu (KHD) daha iyi değerlendirebilmek ve etkili faktörlerle ilişkisini ortaya koyabilmek için, daha önce Çan ve ark.nın (2004) çalışmalarında kullandıkları Kişisel Hijyen Durumu (KHD) anketi ve puanlamasından yararlanılmıştır. Bu anket formu Çan ve ark. (2004) tarafından 11 soru olarak hazırlanmış ve istenen her olumlu davranışa hijyen alışkanlığının önemine göre 1,2,3 değerleri verilerek puanlama yapılmıştır (Tablo 1). Tablo 1 deki her soru için verilen diğer yanıtlar 0 puan olarak değerlendirilmiştir. KHD anketi toplam 23 puan üzerinden hesaplanmıştır. Anketler toplandıktan sonra öğrenci hemşireler tarafından çocuklara kişisel hijyen uygulamalarıyla ilgili, sınıf ortamında 20 dk.lık bir eğitim verilmiştir. Eğitimde görsel araç gereçlerden yararlanılmış, öğrencilere resim ve broşürler gösterilmiştir. Eğitimden 2 ay sonra, eğitimin etkinliğini değerlendirmek amacıyla Kişisel hijyen durumu (KHD) anketi tekrar doldurulmuştur. Elde edilen veriler 11.0 istatistik programında değerlendirilmiş, verilerin analizinde, tanımlayıcı istatistikler, ki-kare testi, paired t testi, student t testi,
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 23 one way ANOVA (post hoc testlerde Tukey HSD) kullanılmış ve anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak alınmıştır. BULGULAR Tablo 1. Öğrencilerin Kişisel Hijyen Durumu Puanlaması Hijyen Alışkanlıkları Puan* El Yıkama Sabah kalkınca 1 Oyun oynadıktan sonra 1 Yiyecek yemeden önce 2 Yiyecek yedikten sonra 1 Tuvalete girmeden önce 1 Tuvaletten çıkınca 3 Elini Yıkadıktan Sonra Kurulama Kağıt veya bez havlu ile 1 Günlük Diş Fırçalama Sayısı Her yemekten sonra 2 Günde en az 1 1 Diş Fırçalama Süresi En az 2 dakika 1 Banyo Yapma Sıklığı Haftada 2 ve daha fazla 2 Haftada 2 defadan az 1 El Tırnağını Kesme Sıklığı Haftada en az bir 1 Ayak Tırnağını Kesme Sıklığı Haftada en az bir 1 Tuvalet Kağıdı Kullanma Kullanan 1 İç Çamaşırını Değiştirme Sıklığı Her gün 3 İki günde bir 2 Haftada iki 1 Çorapları Değiştirme Sıklığı Her gün 1 Ayak Yıkama Sıklığı Her gün 1 *Her soruya verilen diğer yanıtlar 0 puan olarak değerlendirilmiştir.
24 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) Tablo 2 de öğrencilerin tanıtıcı özellikleri verilmiştir. Araştırmaya katılan öğrencilerin %61.3 ü 12 yaş ve altında. %51.2 si erkek, %72.9 u 2 ve daha az kardeşe, %84.3 ü çekirdek aileye sahip, %64.2 si kentsel bölgedeki okulda okumakta ve %20.6 sı 8. sınıf öğrencisidir. Tablo 2. Öğrencilerin Tanıtıcı Özellikleri (n=553) Tanıtıcı Özellikler Sayı Yüzde Yaş (ort±ss: 11.93±1.37) 12 yaş ve altı 339 61.3 13 ve yaş üzeri 214 38.7 Cinsiyet Kız 270 48.8 Erkek 283 51.2 Kardeş sayısı (ort±ss: 2.23±1.00) 2 kardeş ve 403 72.9 3 kardeş ve 150 27.1 Aile tipi Çekirdek aile 466 84.3 Geniş aile 60 10.8 Parçalanmış aile 27 4.9 Okul adı Kentsel bölge 355 64.2 Kırsal bölge 198 35.8 Sınıf 4. sınıf 111 20.1 5. sınıf 96 17.4 6. sınıf 112 20.3 7. sınıf 120 21.7 8. sınıf 114 20.6 Araştırmaya katılan öğrencilerin ailelerinin tanıtıcı özellikleri incelendiğinde; annelerin %68.9 unun, babaların %59.0 ının ilköğretim mezunu, annelerin %78.32 ünün ev hanımı, babaların %43.6 sının işçi/memur olduğu, %78.1 inin gelirinin giderine eşit, %71.8 inin apartman dairesinde yaşadığı ve %66.4 ünün evde ısınmak için kömür sobası kullandıkları saptanmıştır (Tablo 3).
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 25 Tablo 3. Ailelerin Tanıtıcı Özellikleri (n=553) Ailelerin tanıtıcı özellikleri Sayı % Anne eğitim düzeyi Okuryazar 61 11.0 Ilköğretim 381 68.9 Lise ve üzeri 111 20.1 Anne mesleği Ev hanımı 433 78.3 Işçi/memur 120 21.7 Baba eğitim düzeyi Okur yazar 42 7.6 Ilköğretim 326 59.0 Lise ve üzeri 185 33.5 Baba mesleği Emekli 65 11.8 Işçi/memur 241 43.6 Serbest meslek 221 40.0 Çiftçi 26 4.7 Gelir durumu Gelir giderden az 55 9.9 Gelir gidere eşit 432 78.1 Gelir giderden fazla 66 11.9 Yaşanılan evin durumu Apartman dairesi 397 71.8 Müstakil ev 145 26.2 Gecekondu 11 2.0 Isınma şekli Kalorifer 125 22.6 Kömür sobası 367 66.4 klima/elektrikli soba 61 11.0 Çalışmaya katılan öğrencilerin okullara göre kişisel hijyen alışkanlıkları Tablo 4'de verilmiştir. Kentsel ve kırsal bölge okulları arasında ellerini oyundan sonra yıkama, el yıkadıktan sonra kâğıt ya da bez havlu ile kurulama, dişlerini en az 2 dk süre ile fırçalama, haftalık banyo yapma sıklığı, el tırnağını haftada bir kesme ve tuvalet kâğıdı kullanma alışkanlığı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05) (Tablo 4). Tüm bu hijyen alışkanlıkları kentsel bölge okulunda daha fazla uygulanmaktadır.
26 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) Tablo 4. Öğrencilerin Kişisel Hijyen Alışkanlıklarının Kırsal ve Kentsel Bölgeye Göre Dağılımı (n=553) Kentsel Bölge (n=355) Kırsal bölge (n=198) Hijyen Alışkanlıkları İstatistiksel Değer* Sayı % Sayı % El Yıkama Sabah kalkınca 244 62.9 144 37.1 χ 2 =0.969, p=0.325 Oyundan sonra 226 69.1 101 30.9 χ 2 =8.419, p=0.004 Yiyecek yemeden önce 271 66.3 138 33.7 χ 2 =2.911, p=0.088 Yiyecek yemeden sonra 242 65.1 130 34.9 χ 2 =0.361, p=0.546 Tuvalete girmeden önce 135 67.8 64 32.2 χ 2 =1.687, p=0.175 Tuvaletten çıkınca 284 65.3 151 34.7 χ 2 =1.058, p=0.304 El Kurulama Kağıt veya bez havlu 338 63.3 196 36.7 χ 2 =5.470, p=0.019 Günlük Diş Fırçalama Sayısı Her yemekten sonra 148 63.5 85 36.5 χ 2 =2.369, p=0.306 Günde en az bir 79 59.8 53 40.2 Diş Fırçalama Süresi En az iki dakika 329 65.5 173 34.5 χ 2 =4.269, p=0.039 Banyo Yapma Sıklığı Haftada 2 ve daha 136 57.4 101 42.6 χ 2 =8.372, p=0.004 Haftada 2 defadan 219 69.3 97 30.7 El Tırnağı Kesme Sıklığı Haftada en az bir 206 70.5 86 29.5 χ 2 =10.863, p=0.001 Ayak Tırnağı Kesme Sıklığı Haftada en az bir 175 67.3 85 32.7 χ 2 =2.069, p=0.150 Tuvalet Kağıdı Kullanma Sıklığı Kullanan 215 74.7 73 25.3 χ 2 =28.594, p=0.000 İç Çamaşırı Değiştirme Sıklığı Her gün 81 60.0 54 40.0 χ 2 =2.109, p=0.550 İki günde bir 124 67.8 59 32.2 Haftada iki 48 64.9 26 35.1 Çorap Değiştirme Sıklığı Her gün 178 65.9 92 34.1 χ 2 =0.687, p=0.407 Ayak Yıkama Sıklığı Her gün 227 63.1 133 36.9 χ 2 =0.583, p=0.445 * pearson ki kare Öğrencilerin Kişisel Hijyen Alışkanlıkları (KHA) toplam puanı ile cinsiyet, okul adı, kardeş sayısı, anne ve baba eğitim düzeyi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmıştır (p<0.05). Kız öğrencilerin erkek öğrencilerden, kentsel bölge okulunda okuyanların kırsal bölge okulunda
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 27 okuyanlardan, 2 ve daha az kardeşe sahip olanların 3 ve kardeşe sahip olanlardan, anne ve babaları lise ve üzerinde eğitim düzeyine sahip öğrencilerin anne, babaları okuryazar ve ilköğretim mezunu olan öğrencilerden kişisel hijyen alışkanlıkları toplam puanı daha yüksektir. Yaş ve gelir durumu ile kişisel hijyen alışkanlıkları toplam puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05) (Tablo 5). Tablo 5. Bazı Değişkenlere Göre Kişisel Hijyen Alışkanlıkları Puanlarının Dağılımı (n=553) Değişkenler n ort±ss İstatistiksel Değer Cinsiyet Erkek 283 15.01±3.68 t=3.478*, p=0.001 Kız 270 16.08±3.58 Yaş 12 ve altı 339 15.52±3.87 t=0.058*, p=0.953 13 ve üzeri 214 15.54±3.32 Gelir durumu Gelir giderden az 55 14.43±3.93 F=2.808**, p=0.061 Gelir gidere eşit 432 15.63±3.57 Gelir giderden fazla 66 15.78±3.91 Okul adı Kentsel 355 15.83±3.57 t=2.625*, p=0.009 Kırsal 198 14.98±3.78 Kardeş sayısı 2 kardeş ve 403 15.74±3.59 t=2.206, p=0.033* 3 kardeş ve 150 14.97±3.81 Baba eğitim düzeyi Okur yazar (a) 42 14.04±3.99 F= 4.227***, p=0.015 Ilköğretim (b) 326 15.54±3.62 post hoc: a<b=c*** Lise ve üzeri (c) 185 15.85±3.59 Anne eğitim düzeyi Okur yazar (a) 61 13.83±4.00 Ilköğretim (b) 381 15.67±3.60 Lise ve üzeri (c) 111 16.00±3.44 * student t testi, ** One Way ANOVA,***Tukey HSD F=7.894**, p=0.000 post hoc: a<b=c*** Araştırma grubunun eğitim öncesi ve sonrası kişisel hijyen alışkanlıkları puanları Tablo 6 de verilmiştir. Eğitim öncesi ve sonrası kişisel hijyen puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur. Öğrencilerin eğitim sonrasında aldıkları kişisel hijyen puanları daha yüksektir (p<0.05) (Tablo 6). Eğitim sonrası Kişisel Hijyen Durumu (KHD) anketi eğitim yapıldıktan 2 ay sonra tekrar doldurulmuştur.
28 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) Tablo 6. Öğrencilerim Eğitim Öncesi ve Sonrası Kişisel Hijyen Alışkanlıkları Puanlarının Dağılımı (n=553) Hijyen puanı n ort±ss t* Eğitim öncesi hijyen toplam puanı 553 15.53±3.66 t=-11.857, p=0.000 Eğitim sonrası hijyen toplam puanı 553 17.29±3.89 * paired t testi TARTIŞMA Hastalıkların oluşmasını engellemek için kişisel koruyucu önlemlerin başında kişisel hijyen uygulamaları gelmektedir. Bireyin kendi çabası ile alacağı bazı önlemler, onun daha sağlıklı bir yaşam sürmesine yardımcı olacaktır (Aslan ve ark., 2006). Kişisel hijyen alışkanlıkları hem bebeklik çağından itibaren aileden, hem de toplu yaşamın olduğu okullardan elde edilen bir birikimdir. Halk sağlığı açısından kişisel hijyene etki eden faktörlerin saptanması, bu konuda yapılan eğitim ve girişimler açısından önemli olacaktır. (Çan ve ark., 2004). Araştırmamızda öğrencilerin yaş ortalaması 11.93±1.37 olarak bulunmuştur (Tablo 2). Kalıncı nın (2006) çalışmasında da benzer yaş grubu ile çalışılmıştır. Bu yaş grubundaki öğrencilerin öğrenme isteğinin yüksek olması ve soyut düşünme sürecinde olmaları nedeniyle de el hijyeninin önemini anlamalarının kolay olabileceği düşünülmektedir. Araştırmamızda kentsel bölge okulunda okuyan öğrencilerin yarıdan fazlasının (%65.3), kırsal bölge okulu öğrencilerinin yarıdan daha azının (%34.7) tuvaletten çıktıktan sonra ellerini yıkadıkları saptanmıştır (Tablo 4). Çan ve ark. (2004) kentsel ve kırsal bölgedeki ilköğretim öğrencileri ile yaptıkları çalışmada her iki yerleşim yerinde de öğrencilerin neredeyse tümünün tuvaletten çıktıktan sonra ve yemek yemeden önce ellerini yıkadıklarını bildirmişlerdir (Çan ve ark., 2004). Çetinkaya ve ark. (2005) Sivas ilinde sosyoekonomik düzeyi farklı üç ilköğretim okulu öğrencileri ile yaptıkları çalışmada sosyoekonomik düzeyi orta ve yüksek olan öğrencilerin düşük sosyoekonomik düzeydeki öğrencilere göre tuvaletten çıktıktan ve yemekten önce ellerini daha yüksek oranda yıkadıklarını belirtmişlerdir. Güleç ve ark. (2000) ise farklı sosyoekonomik düzeyleri farklı iki ilçedeki iki okuldaki öğrencilerin en fazla tuvaletten çıktıktan sonra, ellerini yıkadıklarını saptamışlardır. Erdem (1990) düşük sosyoekonomik düzeye sahip öğrencilerin tuvaletten sonra daha az oranda el yıkadıklarını bildirmiştir. Bundan farklı olarak yapılan bazı çalışmalarda el yıkama oranları bu bulgulardan daha düşük
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 29 olarak bildirilmiştir (Aydın, 1996; Öztürk ve ark 2004; Örsal ve ark., 2007). Bu araştırmada da el yıkama oranının düşük çıkması üzücüdür. Öğrencilere bu konu ilgili eğitim yapılmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Kentsel bölgede yaşayan öğrencilerin kırsal bölge öğrencilerine göre tırnak kesme, tuvalet kağıdı kullanma, çorap değiştirme gibi hijyenik alışkanlıklarına daha fazla önem verdikleri belirlenmiştir (Tablo 4). Bulgular Çan ve ark nın (2004) bulgularına benzerdir. Çetinkaya ve ark. (2005) çalışmalarında öğrencilerin %82.7'sinin, Çan ve ark. (2004) ise %91.0'inin tuvalet kağıdı kullandığını bildirmişlerdir. Bu çalışmada kentsel bölgede oturan öğrencilerin %74.7 sinin, kırsal bölgede oturan öğrencilerin %25.3 ünün tuvalet kağıdı kullandığı saptanmıştır (Tablo 4). Kentsel bölgede tuvalet kağıdı kullanma alışkanlığı Çetinkaya ve ark. (2005) çalışmasına yakın bulunmuştur. Araştırmamızda kentsel bölgede yaşayan öğrencilerin %57.4 ü, kırsal bölgede yaşayan öğrencilerin %42.6 sı haftada iki ve üzerinde banyo yaptıklarını belirtmişlerdir (Tablo 4). Oğur ve ark.nın (2005) çalışmasında öğrencilerin %33.5 i, Kaya nın (2006) çalışmasında ise %28.4 ü üç günde bir banyo yaptıklarını ifade etmişlerdir. Araştırmamızdan elde edilen bulgular literatürden yüksektir. Önemli halk sağlığı sorunlarından birisi de diş çürükleridir. Diş çürüklerinin oluşmasında; duyarlı bir diş yüzeyi, mikroorganizmalar için elverişli yiyecek atıkları ve mikroorganizmaların varlığı rol oynar (Güler, 2004). Diş fırçalama ağız bakımının en önemli kısmını oluşturmaktadır (Kaya, 2001). Çocukların sağlık sorunları ile ilgili yapılan araştırmalarda diş çürüklerinin oranı yüksektir (Güler ve Kubilay, 2005). Ülkemizde yapılan çalışmalarda öğrencilerin diş fırçalama oranları düşük olarak bulunmuştur (Kaya, 2001; Çivi ve Koruk, 2003; Çan ve ark.,2004; Öztürk ve ark.,2004; Çetinkaya ve ark.,2005; Yaramış ve ark.,2005; Güler ve Kubilay, 2005). Bu çalışmada kentsel bölgede yaşayan öğrencilerin %63.5 i her yemekten sonra ve %65.5 i en az iki dk dişlerini fırçaladıklarını ifade etmişlerdir (Tablo 4). Bu oranın bizim çalışmamızda literatüre göre yüksek olması sevindiricidir. Araştırmamızda öğrencilerin Kişisel Hijyen Alışkanlıkları (KHA) toplam puanı ile cinsiyet, okul adı, kardeş sayısı, anne ve baba eğitim düzeyi arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmıştır (p<0.05). Kız öğrencilerin, kentsel bölge okulunda okuyanların, 2 ve daha az kardeşe sahip olanların, anne ve babalarının lise ve üzerinde eğitim düzeyine sahip öğrencilerin KHA toplam
30 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) puanı daha yüksektir. Yaş ve gelir durumu ile KHA toplam puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05) (Tablo 5). Kalıncı nın (2006) çalışmasında ortalama el hijyeni davranış puanının erkeklerde (55.6±7.8) kızlara (52.2±8.4) göre daha yüksek olduğu, Sefit in (1996) çalışmasında ise erkek öğrencilerin kız öğrencilere göre ellerini yemeklerden önce-sonra ve herhangi bir işlemden önce-sonra daha fazla yıkadıkları belirtilmiştir. Aslan ve ark nın (2006) çalışmasında ise kız ve erkek öğrenciler arasında el yıkama alışkanlıkları bakımından istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır. Bu araştırmada kız öğrencilerin KHA toplam puanı erkeklerinden daha yüksek bulunmuştur. Cinsiyetler arasındaki bu farklılığın çevreden ve ailelerden kaynaklanabileceği ve çocukların günlük yaşam aktivitelerine yansıdığı düşünülmektedir. Aydın (1996) çalışmasında öğrencilerin temizlik alışkanlıkları ile anne ve baba eğitim düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmadığını belirtmiştir. Ceylan ve ark.nın (2001) çalışmasında eğitim düzeyi düşük, ailesinin aylık geliri az, köylerde doğmuş, anneleri eğitim almamış ve yaşadığı evdeki tuvaletleri kanalizasyona bağlı olmayan erbaş ve erlerin kişisel hijyen bilgilerinin az olduğunu bildirmişlerdir. Yapılan diğer çalışmalarda anne eğitim düzeyi arttıkça kişisel hijyen durumları ve puanlarını arttırmıştır (Çan ve ark.,2004; Kaya ve ark., 2006; Kalıncı, 2006). Bu araştırmada da anne ve babaları lise ve üzerinde eğitim düzeyine sahip öğrencilerin KHA toplam puanı daha yüksek bulunmuştur. Sonuçlar literatüre benzerdir. Bu sonuç ebeveyn eğitiminin çocuğa kazandırılacak olan kişisel hijyen davranışları üzerinde etkili bir faktör olduğu şeklinde yorumlanabilir (Tablo 5). Kalıncı nın (2006) çalışmasında ailelerinin gelir düzeyinin düşük olduğunu ifade eden grubun ortalama el hijyeni puanı, yüksek ve orta olarak ifade eden gruplara göre daha azdır. Aydın (1996) çalışmasında düşük sosyoekonomik bölgede bulunan öğrencilerin alt yapı ve çevre hijyeninin yetersiz olduğu gecekondularda oturduğu ve genel vücut hijyenlerinin yetersiz olduğunu bildirmiştir. Bebiş (1997) çalışmasında gelir durumu arttıkça kişisel hijyen davranışlarının da arttığını belirtmiştir. Bu çalışmada gelir durumu ile KHA toplam puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamasına karşın, geliri giderine eşit veya fazla olduğunu ifade eden öğrencilerin KHA toplam puanları, geliri giderinden düşük olduğunu ifade edenlerden yüksek bulunmuştur (Tablo 5). Elde edilen bulgular literatür ile uyumludur. Ailenin gelir düzeyi artıkça öğrencilerin yaşam tarzının daha iyi olacağı, alt yapısı daha
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 31 iyi, sağlıklı koşullarda yaşayacakları, hijyen için gerekli gereksinimlerini daha iyi karşılayacakları, eğitim olanakları ve sağlık hizmetlerinden daha iyi yararlanacakları ve bu nedenle de el hijyeni davranışlarının olumlu yönde etkileneceği düşünülebilir. Kalıncı nın (2006) çalışmasında öğrencilerin el hijyeni davranış puanının tek çocuk olanlarda, iki ve üstü olanlardan daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu araştırmada 2 ve daha az kardeşe sahip çocukların KHA toplam puanı yüksek bulunmuştur (Tablo 5). Bulgular literatür ile uyumludur. Bu durum, ailelerdeki çocuk sayısı arttıkça ebeveynlerin çocuklara daha az zaman ayıracağı, yeterli bilgi ve davranış kazanmada kişisel hijyen davranışlarının olumsuz yönde etkilenmesi ile açıklanabilir. Ömercikoğlu (2001) ilköğretim okulu öğrencilerine verilen eğitimin doğru hijyenik davranışlar kazandırmada etkili olduğunu belirtmiştir. Kocakaya (2005) çalışmasında lise yaş grubu gençlere kişisel hijyen alışkanlıklarıyla ilgili yaptığı eğitimden sonra gençlerin kişisel hijyen alışkanlıklarında eğitim öncesi döneme göre anlamlı ve olumlu değişmeler olduğunu ve kişisel hijyen uygulamalarının yapılma oranlarında artış saptamıştır. Bizim çalışmamızda da öğrencilere yapılan eğitim yararlı olduğu ve eğitim öncesi-sonrası KHA toplam puanı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur. Eğitim sonrası öğrencilerin KHA toplam puanları daha yüksektir. Bu çalışmadan elde edilen bulgular literatüre benzerdir (Tablo 6). Araştırma sonucunda; öğrencilerin kişisel hijyen alışkanlıklarının yeterli olmadığı görülmüştür. Kişinin sağlığının korunmasında önemli bir yeri olan kişisel hijyen davranışlarını geliştirmek için; Okulların ders müfredatlarında kişisel hijyenle ilgili bilgilere yer verilmesi Okullarda sağlık eğitimi ile ilgili eğitimlerin yapılması ve bu eğitimlerin sürekliliğinin sağlanması Kişisel hijyenin geliştirilmesine yönelik olarak okullara rehberlik edilmesi, el yıkama ve diğer kişisel hijyen uygulamaları için fiziksel olanakların arttırılması (uygun tuvalet, lavabo, sabun ve kağıt havlu vb) Öğrencilerin kişisel hijyen uygulamaları eğitim-öğretim döneminde öğrenciler tarafından oluşturulacak kol faaliyetleri ile desteklenmesi ve yapılacak ekinliklere aktif katılımın sağlanması
32 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) Ayrıca ilköğretim öğrencilerine kişisel hijyene yönelik doğru davranış kazandırmada okul aile işbirliğinin kuvvetlendirilmesi, okulda kişisel hijyen konusunda aileler ile seminer, konferans vb. eğitim programlarının düzenlenmesi, birlikte çalışılması, görüşlerinin alınması ve onların da katılımı ile kişisel hijyenin öneminin kavranmasının sağlanması önerilmektedir. KAYNAKLAR Aslan, D., Mermerkaya, MU., Kaya, FE., Kaya, H., Esen, E., Koban, Y. ve Pekcan, H. (2006). Ankara da Bir İlköğretim Okulunda El Yıkama Konusunda Yapılmış Olan Bir Müdahale Çalışması, Türkiye Klinikleri J Med Sci, 26 (2):157 162. Aydın, A. (1996). Okul Çağı Çocuklarının Beslenme, Ağız ve Genel Vücut Hijyenine İlişkin Uygulamaları ve Var Olan Sağlık Sorunlarının Belirlenmesi Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, ss.11-41. Bebiş, H. (1997). Hemşire Öğrencilerin Kişisel Hijyen Bilgi ve Uygulamalarının Belirlenmesi Yüksek Lisans Tezi, GATA Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara, ss: 20-51. Ceylan, S., Hacim, A., Tekbaş, F. ve Hadse, M. (2001). MEBS Okulu ve Eğitim Merkez Komutanlığındaki Erbaş ve Erlerin Kişisel Hijyen Konusundaki Bilgi Düzeylerinin Saptanması, Gülhane Tıp Dergisi, 43 (3):260-264. Çan, G., Topbaş, M. ve Kapucu, M. (2004). Trabzon da İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Öğrencilerinin Kişisel Hijyen Alışkanlıkları, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 3(8): 170-177. Çetinkaya, S., Arslan, S., Nur, N., Demir, ÖF., Özdemir, L ve Sümer, H. (2005). Sivas İl Merkezi nde Sosyoekonomik Düzeyi Farklı Üç İlköğretim Okulu Öğrencilerinde Kişisel Hijyen Alışkanlıkları, Sted, 14(10): 229-236. Çivi, S. ve Koruk, İ. (2003). Konya İli Hasanköy Sağlık Ocağı Bölgesindeki İlköğretim Okulu 1. Sınıf Öğrencilerinin Genel Sağlık Düzeyi, Türk Hij Den Biyol Derg, 60(3): 87-94. Erdem, S. (1990). İstanbul İlinin Ataköy ve Sultan Çiftliği Bölgelerinde İki İlkokuldaki Öğrencilerin Kişisel Temizlik ve Uygulamaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, ss: 26-76. Güleç, M., Topbaş, M., Kır, T. ve Hadse, M. (2000). Ankara da Sosyoekonomik Düzeyi Farklı İki Yerleşim Yerindeki İki İlköğretim Okulundan Seçilen Öğrencilerde El Yıkama Alışkanlıkları, Türk Hij Den Biyol Derg, 57(2): 71-76. Güler, Ç. (2004). Kişisel Hijyen, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 3(6): 119-132.
Bir İlçede İki Farklı Yerleşim Yerindeki İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Kişisel 33 Güler, G. ve Kubilay, G. (2005). Bir İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Fiziksel Bakım Sorunlarının Çözümlenmesinde Toplum Sağlığı Hemşiresinin Etkinliği, C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi, 9(1): 15-23. Kalıncı, N. (2006). Zonguldak İl Merkezi İlköğretim 5.Sınıf Öğrencilerinin El Hijyenine Yönelik Davranışlarının Belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Zonguldak, ss:4-63. Kaya, M., Büyükşerbetçi, M,. Meriç, MB., Çelebi, AE., Boybeyi, Ö., Işık, A., Bozkurt, İH., Vaizoğlu, SA. ve Güler, Ç. (2006). Ankara'da Bir Lisenin 9 ve 10. Sınıf Öğrencilerinin Kişisel Hijyen Konusunda Davranışlarının Belirlenmesi, Sted, 15(10): 179-183. Kaya, A. (2001). Ülkü Bora İlköğretim Okulu Beşinci Sınıf Öğrencilerinin Kişisel Hijyen Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi, Bitirme Tezi, Marmara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi, İstanbul, ss: 22-42. Kocakaya (Köroğlu), A. (2005). Lise Yaş Grubu Gençlerin Kişisel Hijyen Alışkanlıkları İle İlgili Bilgi, Tutum, Davranışları ve Verilen Eğitimin Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Isparta, ss: 60-96. Oğur, R., Babayiğit, MA., Yaren, H., Göçgeldi, E., Tekbaş, ÖF. ve Hadse, M. (2005). Sağlık Teknisyeni Öğrencilerinin Ayak Hijyeni Konusundaki Bilgi, Tutum ve Davranışlarının Belirlenmesi, Genel Tıp Dergisi, 15(1):19-25. Ömercikoğlu, Ö. (2001). İlköğretim Öğrencilerinde Bireysel Hijyen ile İlgili Sağlık Eğitiminde Kullanılan İki Farklı Yöntemin İstendik Davranış Geliştirmeye Etkisinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İzmir, ss: 32-110. Örsal, Ö., Tezcan, S., Çakır, B., Tokur, M. ve Gülmez, G. (2007). Öğrencilerin Kişisel Temizlik Bilgileri ve Durumlarının Değerlendirilmesi, 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongre Kitabı 2, Diyarbakır 2002, http://www.dicle.edu.tr/~halks/m126.htm (Erişim: Kasım 2007). Öztürk, MC., Dicle, A., Sarı, HY. ve Bektaş, M. (2004). Okul Dönemindeki Çocukların Sağlık Durumlarının Belirlenmesi, Milli Eğitim Dergisi, 163, (http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/163/ozturk.htm (Erişim: 2.2.2007). Sarıkaya, GA. (2001). İlköğretim Çağındaki Çocuklarda El Hijyeni, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Konya, ss: 18-25. Sefit, Ü. (1996). Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Kişisel Hijyen Bilgilerinin Saptanması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, ss: 21-71.
34 Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, Cilt 4, Sayı:10 (2009) Yaramış, N., Karataş, N., Ekti, F. ve Aslantaş, D. (2005). Nevşehir İl Merkezi nde Bulunan İlköğretim Çağındaki Çocukların Ağız Sağlığı Durumu ve Alışkanlıklarının Belirlenmesi, Sted, 14(12): 256-259. Wenzel, RP. (1995). The Economic of Nasocomial Infections J. Hosp.Infect., 31: 79-87.