Engindeniz, S., (2008), Ispanak Üretiminde Maliyet ve Karlılık Analizi, Hasad-Bitkisel Üretim, 272:85-90. ISPANAK ÜRETİMİNDE MALİYET VE KÂRLILIK ANALİZİ Sait ENGİNDENİZ Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 35100 Bornova-İzmir Tel&Fax: 232 388 18 62 e-mail: sait.engindeniz@ege.edu.tr Özet Bu araştırmanın amacı, İzmir de ıspanak üretiminin ekonomik analizini yapmaktır. Araştırmada 18 üreticiden 2005-2006 üretim dönemine ilişkin veriler derlenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre; ortalama ıspanak üretim alanı 65.94 da, ortalama ıspanak verimi ise 1449.28 kg/da dır. Ispanağın değişken ve toplam üretim masrafları 172.67 YTL/da ve 293.69 YTL/da dır. Ispanaktan elde edilen brüt ve net kâr 392.55 YTL/da ve 271.53 YTL/da olarak hesaplanmıştır. Anahtar kelimeler: Ispanak, kışlık sebze, sebze ekonomisi, tarımsal üretim ekonomisi. Abstract A Research on Cost and Profitability Analysis of Spinach Production in Izmir The purpose of this research is to analyse the economics of spinach production in Izmir. In the research, data belongs to the production period of 2005-2006 collected from 18 farmers. According to results of the research, the average size of spinach production area and average spinach production were 65.94 da and 1449.28 kg/da. Variable and total costs of spinach production were 172.67 YTL/da and 293.69 YTL/da. Gross and net profit obtained from spinach production were calculated to be 392.55 YTL/da and 271.53 YTL/da, respectively. Key words: Spinach, winter vegetable, vegetable economics, agricultural production economics. 1
1. Giriş FAO nun 2005 yılı verilerine göre dünyada toplam 828610 hektar alanda 12985360 ton ıspanak üretimi gerçekleştirilmiştir. Dünya ıspanak üretimi içerisinde en fazla paya sahip olan ülkeler sırasıyla; Çin (%85), ABD (% 3), Japonya (%2), Türkiye (%2) ve Kore dir (%1) (http://www.fao.org). Türkiye de 2005 yılında 22500 hektar alanda toplam 220000 ton ıspanak üretimi gerçekleştirilmiştir. Diğer taraftan, 2005 yılında dünyada 93890 ton ıspanak dışsatımı gerçekleştirilmiştir. Dünya ıspanak dışsatımı içerisinde en fazla paya sahip olan ülkeler sırasıyla; ABD (%24), Çin (%21), Meksika (%13), Hollanda (%10) ve İspanya dır (%8) (http://www.fao.org). Türkiye 2005 yılında 860 ton ıspanak dışsatımı yapmıştır. Bugüne kadar ıspanağın teknik yönüne ilişkin Türkiye de çeşitli araştırmalar yapılmıştır (Deveci ve Şalk, 1995; Yaşar, 1998; Deveci, 1999; Karaman ve ark., 2000; Çoban, 2002; Özaslan, 2002). Ancak ekonomik düzeyine ilişkin yeterli araştırmanın yapılmadığı görülmektedir (Ocaktan, 1993; Osmanlıoğlu ve Ergun, 1995). Bu nedenle, Türkiye de ıspanak üretiminin ekonomik açıdan analizini yapan, üretim ve pazarlama aşamalarında karşılaşılan sorunları saptayan, yöresel düzeydeki araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu araştırmanın temel amacı, İzmir in Ödemiş, Bayındır ve Menemen ilçelerindeki üreticilerden derlenen veriler ışığında ıspanak üretiminin ekonomik analizini gerçekleştirerek, üretim ve pazarlama aşamalarında karşılaşılan sorunları belirlemektir. 2. Materyal ve Yöntem Türkiye ıspanak üretiminin yaklaşık % 10 u İzmir ilinden sağlanmaktadır. İzmir Tarım İl Müdürlüğünün 2005 yılı verilerine göre, İzmir de ıspanak üretiminin yaklaşık % 75 i Menemen, Bayındır ve Ödemiş ilçelerinde gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle, üç ilçe ve köyleri araştırma alanını oluşturmuştur. İlçe Tarım Müdürlükleri ile yapılan görüşmeler sonucunda, Menemen in Kesikköy ve Musabey köyleri, Bayındır ın Hasköy ve Tokatbaşı köyleri ile Ödemiş in Seyrekli köyü araştırma kapsamına alınmıştır. Yapılan ön çalışma ile 2
araştırma yöresinde ıspanak üretimi yapan 253 üretici olduğu saptanmıştır. Araştırmada üretim verilerini kayıt altına aldıkları da belirlenen toplam 18 üreticiyle anket yapılarak 2005-2006 üretim dönemine ilişkin veriler derlenmiştir. Araştırmaya ait anketler Nisan 2006 da yapılmıştır. Verilerin analizinde öncelikle üreticilerin sosyo-ekonomik özellikleri ortaya konulmuştur. Daha sonra işletmelerde ıspanak üretiminin ekonomik analizi yapılmıştır. Bu aşamada ise; ıspanaktan elde edilen verim, pazarlama kanalları ve üretici eline geçen fiyatlar, üretimde kullanılan girdi miktarları ve üretim masrafları, elde edilen brüt ve net kârlar ortaya konulmuştur. Ispanak üretim masraflarını; çekigücü masrafları, işgücü masrafları, materyal (fide, gübre, ilaç, tohum, su vb.) masrafları, masraflar toplamının faizi, yönetim karşılığı ve arazi kirası oluşturmuştur. Araştırmada makina çekigücü masraflarının hesabında homojenliği sağlayabilmek için, kendi alet-makinasını kullanan üreticiler için de yöredeki birim arazi işleme ücretleri (alet-makina kirası) esas alınmıştır. İşgücü masraflarının hesaplanmasında ise geçici işgücü masraflarına aile işgücü karşılığı eklenmiştir. Nitekim bu yaklaşımlar daha önce yapılan birçok araştırmada da uygulanmıştır (Şafak ve Erkal, 1995; Osmanlıoğlu ve Ergun, 1995; Çiçek ve ark., 1999; Tanrıvermiş, 2000). Araştırmada masraflar toplamının faiz karşılığının hesaplanmasında T.C. Ziraat Bankasının sözkonusu üretim yılında tarımsal kredilere uyguladığı faiz oranının (% 20) yarısı esas alınmıştır (Kıral ve ark., 1999; Mülayim 2001). Yönetim karşılığının hesaplanmasında toplam masrafların % 3 ü alınmıştır. Ispanaktan elde edilen net kârı hesaplayabilmek için ise brüt üretim değerinden toplam üretim masrafları çıkarılmıştır (Aras, 1988; Kıral ve ark., 1999). 3. Bulgular ve Tartışma 3.1 Üreticilerin Sosyo-Ekonomik Özellikleri 3
Üreticilerin yaşı 35 ile 64 arasında değişmektedir. Ortalama yaş 48.78 olarak hesaplanmıştır. Üreticilerin eğitim süresi ise 5 ile 15 yıl arasında değişmektedir. Ortalama eğitim süresi 5.56 yıl olarak saptanmıştır. Ortalama aile nüfüsu 4.06 olarak belirlenmiştir. Üreticilerin sahip olduğu toplam arazi genişliği 13 ile 475 dekar arasında değişmektedir ve ortalama 128.44 dekardır. Üreticiler aile işgücü mevcudunun ortalama olarak yaklaşık % 48 ini kullanmakta, % 52 si ise atıl kalmaktadır. 16 üretici bir kooperatif ortağı iken (TKK, TARİŞ, Sulama veya Kalkınma Kooperatifi), 2 üretici herhangi bir tarımsal kooperatife ortak değildir. Üreticiler çoğunlukla pamuk, domates, biber, pırasa, kereviz, ıspanak, lahana, karnabahar ve brokkoli üretimi yapmaktadır. Hayvancılık olarak ise işletmelerde sadece süt sığırcılığına yer verilmektedir. 18 üreticide toplam 13 baş süt sığırı bulunmaktadır. 18 üreticiden 14 ü bir ve daha fazla traktöre sahipken, dört üreticinin traktörü yoktur. 3.2 Ispanak Üretim Alanı, Üretim Miktarı ve Verim 18 üreticinin toplam 1187 dekar alanda ıspanak üretimi yaptığı saptanmıştır. Ispanak üretimi yapılan arazilerin büyüklüğü 7 ile 350 dekar arasında değişmektedir. Ortalama üretim alanı büyüklüğü ise 65.94 dekar olarak belirlenmiştir (Çizelge 1). Dekara ıspanak verimi, yetiştirme, çeşit ve hasat şekline göre 1-3 ton arasında değişmektedir (Vural vd., 2000). TÜİK nun 2004 yılı verilerine göre Türkiye de dekara ıspanak verimi 977 kg dır (http://www.tuik.gov.tr). İzmir İl Tarım Müdürlüğünün 2005 yılı verilerine göre ise İzmir genelinde dekara ıspanak verimi 1288 kg dır. Araştırma sonuçlarına göre; 18 üretici 1187 dekar alanda 1720.30 ton ıspanak üretimi gerçekleştirmiştir. Dekara ıspanak verimi 857.14 kg ile 1800 kg arasında değişmiştir. Ortalama ıspanak verimi ise 1467.14 kg/da olarak hesaplanmıştır (Çizelge 1). Samsun da ıspanak üretiminin ekonomik analizinin yapıldığı bir araştırmada 1988, 1989 ve 1990 yıllarında dekara ıspanak verimi sırasıyla; 698 kg, 537 kg ve 735 kg olarak saptanmıştır (Ocaktan, 1993). Bursa, Konya, İzmir, Manisa, Adana, Samsun, Eskişehir ve 4
Balıkesir illerinde ıspanak üretiminin ekonomik analizinin yapıldığı bir araştırmada ise dekara ortalama ıspanak verimi 1016 kg olarak belirlenmiştir (Osmanlıoğlu ve Ergun, 1995). 3.3 Ispanağın Pazarlanması ve Üretici Eline Geçen Fiyatlar 18 üretici tarafından üretilen 1720.30 ton ıspanağın tamamı pazarlanmıştır. Üreticiler ıspanağın % 66.83 ünü tüccar ve komisyonculara, % 10.46 sını ıspanak işleyen fabrikalara, % 20.85 ini yaş sebze-meyve toptancı halinde, %1.86 sını da semt pazarlarında direkt tüketicilere pazarlamışlardır. Üreticiler ıspanağı pazarlarken kasa, çuval ya da küfe kullanmaktadır. Üreticilerin eline geçen ıspanak fiyatı 0.20 ile 0.65 YTL/kg arasında değişmiştir. Ortalama ıspanak fiyatı ise 0.39 YTL/kg olarak saptanmıştır (Çizelge 1). Çizelge 1. Ispanak Üretim Alanı, Verim ve Üretici Eline Geçen Ortalama Fiyat Ispanak Üretim Alanı (da) Ispanak Verimi (kg/da) Üretici Eline Geçen Ispanak Fiyatı (YTL/kg) 65.94 1 449.28 0.39 3.4 Ispanak Üretiminde Kullanılan Girdiler Araştırma sonuçlarına göre ıspanak üretiminde kullanılan girdilerin miktarları Çizelge 2 de verilmiştir. Üreticilerin dekara kullandıkları tohum miktarı ortalama 2.32 kg dır. Tohum fiyatı 13-24 YTL/kg arasında değişmektedir. Yörede çoğunlukla erkenci çeşit olarak Matador, geçci çeşit olarak ise Meridyen kullanılmaktadır. Üreticiler tarafından kullanılan diğer ıspanak çeşitleri ise; Elpaso, Sunlight, Grizny, Favori, PS 160 ve Torpy dir. 5
Çizelge 2. Ispanak Üretiminde Dekara Kullanılan Girdi Miktarları Kullanılan Girdiler Girdi Miktarı Kullanılan Materyal Tohum (kg/da) 2.32 Gübre (kg/da) 30.26 N 17.80 P2O5 6.23 K2O 6.23 İlaç (gr/da) 258.80 İnsektisit 25.85 Fungisit 130.02 Herbisit 102.93 Kullanılan İşgücü (sa/da) 12.18 Ekim 1.30 Gübreleme 0.78 Ilaçlama 0.40 Sulama 0.61 Hasat 7.38 Yıkama 1.71 Kullanılan Çekigücü (sa/da) 1.01 Ispanak üretiminde gübre olarak üreticiler çoğunlukla 15-15-15 kompoze gübre (25.78 kg/da) ve üre (% 46) (14.20 kg/da) kullanmaktadır. Bunun yanında bazı üreticilerin Amonyum Nitrat (% 33) (19.38 kg/da) ve 20-20 kompoze gübre (11.80 kg/da) kullandıkları da saptanmıştır. İşletmelerde ıspanak için dekara bitki besin maddesi kullanımı incelendiğinde, ortalama azot (N) kullanımının 17.80 kg, ortalama fosfor (P2O5) kullanımının 6.23 kg ve ortalama potasyum (K2O) kullanımının ise 6.23 kg olduğu görülmektedir. Dekara toplam olarak kullanılan bitki besin maddesi ise 30.26 kg dır. Ispanak üretiminde hastalık ve zararlılarla mücadele amacıyla farklı ilaçlar kullanılmaktadır. Üreticilerin sinek, bit ve kurt için İmperator, Thiodan, Decis ve Matador, yabancı ot için Adol, Dual ve Fusilade, mildiyö için ise Aliette ve Antrocol kullandıkları saptanmıştır. Ispanak üretiminde etkili madde olarak dekara kullanılan ortalama ilaç miktarı 258.80 gr dır. 6
Ispanak üretiminde dekara kullanılan ortalama toplam işgücü 12.18 saattir. En fazla işgücü harcanan işler ise, % 60.59 ile hasat, % 14.04 ile yıkama ve % 10.67 ile ekim olarak belirlenmiştir. 3.5 Ispanak Üretim Masrafları ve Birim Maliyet Dekara yapılan ortalama ıspanak üretim masrafı 293.69 YTL olarak hesaplanmıştır. Ispanak üretim masraflarının % 24.23 ünü işgücü ve çekigücü masrafları, % 34.57 sini materyal masrafları, geriye kalan % 41.20 sini ise diğer masraflar oluşturmaktadır. Ispanağın ortalama kg maliyeti ise 0.20 YTL olarak saptanmıştır (Çizelge 3). Çizelge 3. Ispanak Üretim Masrafları Masraf Unsurları Masraf Tutarı % (YTL/da) 1. Çekigücü Masrafları 18.43 6.27 2. İşgücü Masrafları 3. Materyal Masrafları Ekim 7.77 2.65 Gübreleme 2.86 0.97 Sulama 4.69 1.60 İlaçlama 1.69 0.58 Hasat 23.67 8.06 Yıkama 6.76 2.30 Taşıma 5.28 1.80 Toplam 52.72 17.96 Tohum 29.81 10.15 Gübre 29.01 9.88 İlaç 14.18 4.83 Su (elektrik, mazot vb.) 20.01 6.81 Diğer 8.51 2.90 Toplam 101.52 34.57 4. Toplam Masraflar (1+2+3) 172.67 58.80 Masraflar Toplamı Faizi (% 10) 17.27 5.88 Yönetim Karşılığı (% 3) 5.18 1.76 5. Diğer Masraflar Arazi Kirası 98.57 33.56 Toplam 121.02 41.20 Toplam Üretim Masrafları (4+5) 293.69 100.00 Dekara Verim (kg/da) 1 449.28 - Birim Ispanak Maliyeti (YTL/kg) 0.20-7
3.6 Ispanaktan Elde Edilen Brüt Üretim Değeri, Brüt ve Net Kâr Ispanaktan dekara elde edilen ortalama brüt üretim değeri 565.22 YTL, dekara elde edilen ortalama brüt kâr 392.55 YTL, dekara elde edilen ortalama net kâr ise 271.53 YTL olarak hesaplanmıştır (Çizelge 4). Çizelge 4. Ispanak Üretiminden Elde Edilen Brüt Üretim Değeri, Brüt ve Net Kâr Toplam Brüt Üretim Değeri (YTL/da) (1) Toplam Değişken Masraflar (YTL/da) (2) Toplam Üretim Masrafları (YTL/da) (3) Brüt Kâr (YTL/da) (1-2) Net Kâr (YTL/da) (1-3) 565.22 172.67 293.69 392.55 271.53 4. Sonuç Araştırma sonuçları İzmir de ıspanak üretiminin kârlı olarak yapılabildiğini göstermektedir. Ispanak üretim masrafları içinde en önemli payı sırasıyla; tohum, gübre, su, hasat ve toprak işleme masrafları almaktadır. Diğer taraftan ıspanağın kârlılığı üzerinde satış fiyatı önemli rol oynamaktadır. Üreticiler ıspanağı semt pazarlarında doğrudan tüketiciye kendileri pazarladıklarında daha fazla net kâr elde etmektedirler. Ayrıca, ıspanak üretim alanı arttıkça modern üretim tekniklerinin kullanımıyla birlikte verim de artmaktadır. Buna karşın, yoğun girdi kullanımı sonucu büyük üretim alanına sahip üreticilerin birim üretim maliyetlerinin de arttığı saptanmıştır. Bununla birlikte, üreticiler ıspanak üretim ve pazarlama aşamalarında bazı sorunlarla da karşılaşmaktadır. Ispanak üretiminde ülkesel bir üretim planının olmaması, ıspanak üretiminde kullanılan girdilerin fiyatının sık sık artması, ıspanak üretiminde herhangi bir teşvik ve desteğin bulunmaması, üreticiler arasındaki örgütlenme yetersizliği, ıspanak işleyici ve dışsatımcı firmalardan sözleşmeli üretim talebinin gelmemesi, üreticilerin ıspanağı bireysel olarak market ve süpermarketlere pazarlayamamaları ve üretilen ıspanakların belirli bir standarda göre üretilmediği gibi, hasattan sonra da belirli bir dereceleme ve sınıflamaya tabi tutulmaması nedeniyle çoğunlukla iç piyasa yönelik olması karşılaşılan en önemli sorunlardır. 8
Bu sorunların zamanında ve etkili yöntemlerle çözülmesi ıspanak üretiminin ve dışsatım olanaklarının arttırılmasına olanak sağlayacaktır. Teşekkür Bu çalışma, 05-ZRF-069 No lu ve Türkiye nin AB Ülkelerine Sebze Dışsatımının Arttırılması Olanakları: İzmir de Bazı Kışlık Sebzelerin Üretim ve Pazarlama Yapılarının Analizi Üzerine Bir Araştırma adlı projenin sonuçlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. Adı geçen projeye finansal destek sağlayan Ege Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Komisyonu na ve anket sorularına sabırla yanıt veren yöre üreticilerine teşekkür ederim. Kaynaklar Aras, A., 1988. Tarım Muhasebesi, E.Ü.Ziraat Fak. Yayın No: 486, İzmir. Çiçek, A., Akçay, Y., Sayılı, M., 1999. Tokat İli Erbaa Ovasında Bazı Önemli Sebzelerde Fiziki Üretim Girdileri, Maliyetleri ve Kârlılıkları Üzerine Bir Araştırma, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No:34, Tokat. Çoban, H., 2002. Kireçli Bir Toprağa Kükürt ve Hümik Asit Uygulamasının Ispanak Bitkisinin Verim Kriterleri ve Verim İle Besin Elementi İçeriğine Etkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncüyıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Van. Deveci, M., Şalk, A., 1995. Tekirdağ Şartlarında Ispanak Yetiştiriciliğinde Farklı Ekim Zamanı ve Bitki Sıklığının Gelişme ve Verim Üzerine Etkisi, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi, 4 (1-2):1-10, Tekirdağ. Deveci, M., 1999. Bazı Kimyasal Madde Uygulamalarının Ispanakların Soğuğa Dayanıklılığına Etkisi Üzerinde Araştırmalar, Basılmamış Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne. FAO, 2007. Statistical Database-Agriculture. http://www.fao.org. Erişim: Haziran 2007. 9
Karaman, M.R., Brohi, A.R., Güneş, A., İnal, A., Alpaslan, M., 2000. Yöresel Değişik Azotlu Gübre Uygulamalarının Tokat Bölgesinde Yetiştirilen Bazı Kışlık Sebzelerin Nitrat Akümülasyonuna Etkisi, Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 24(2000):1-9. Kıral, T., Kasnakoğlu, H., Tatlıdil, F.F., Fidan, H., Gündoğmuş, E., 1999. Tarımsal Ürünler İçin Gelir ve Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayın No:37, Ankara. Mülayim, Z.G., 2001. Tarımsal Değer Biçme ve Bilirkişilik, Yetkin Yayınları, Ankara. Ocaktan, A., 1993. Samsun Yöresinde Patates, Taze Fasulye, Karpuz, Pırasa, Ispanak ile Baş ve Yaprak Lahanaların Üretim Girdi ve Maliyetleri, Samsun Köy Hizmetleri Araştırma Enstitüsü, Rapor Seri No:69, Samsun. Osmanlıoğlu, E., Ergun, M.E., 1995, Türkiye de Açıkta Yetiştirilen Ispanağın Üretimi İle Pazarlamasının Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi Üzerine Araştırma, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova Özaslan, C., 2002. Tokat-Kazova da Yetiştirilen Ispanakta Sorun Olan Yabancı Otlar İle Bunların Verime Olan Etkileri Üzerinde Araştırmalar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tokat. Şafak, A., Erkal, S., 1995. Türkiye de Açıkta Yetiştirilen Lahananın Üretimi İle Pazarlamasının Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi Üzerine Araştırma, Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova Tanrıvermiş, H., 2000. Orta Sakarya Havzasında Domates Üretiminde Tarımsal İlaç Kullanımının Ekonomik Analizi, TKB Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü Yayınları No:42, Ankara. TUİK, 2007. Tarımsal İstatistikler. http://www.tuik.gov.tr. Erişim: Haziran 2007. Vural, H., Eşiyok, D., Duman, İ., 2000. Kültür Sebzeleri (Sebze Yetiştirme), E.Ü.Basımevi, İzmir. 10
Yaşar, M., 1998. İzmir ve Civarındaki Topraklarda Yetiştirilen Ispanak Bitkisinin Nitarat, Nitrit ve Ağır Metal İçeriklerinin Belirlenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. 11