SAĞLIK EĞİTİMİ Prof. Dr.Bedia ÖZYILDIRIM 1
Sağlık Eğitimi, eski çağlarda (Mezopotamya, Eski İran, Yunanistan, Hititler v.b.) tapınaklara bağlı okullarda hekimlik eğitimi olarak yapılıyordu. Bu okullardan mezun olan hekimler tedavinin yanında aynı zamanda hastalarına eğitim de yapıyorlardı. Örneğin nelerin yenilip yenilemeyeceğini belirtirler ve önerilerde bulunurlardı. 2
M.S. 980-1037 yılları arasında yaşayan İbni Sina yalnızca hastalıkların nedenlerini değil, aynı zamanda sağlıklı olmanın, sağlıklı kalmanın nedenlerini de bilmek gerektiğini belirtmiştir. Bu görüşten yola çıkarak İbni Sina sağlığı koruma bilimini geliştirmiştir. XVI. yüzyılda Avrupa da çıkan salgın hastalıkları önlemek için karantina, hasta ve çevresini korumak için de ayırma uygulanmıştır. Örneğin Lepralılar özel bir giysi giymek zorundaydılar. Çarşıya, pazara, alana girmeleri yasaktı. XVII. yüzyılda Londra da çıkan Veba salgınında da benzer uygulamalar yapılmıştır. 3
XVIII. yüzyılın sonunda İş Hekimliği doğmuştur. İş Hekimliğinin doğuşuyla birlikte işçi sağlığı ve eğitimi uygulamaları başladı. Bu yüzyılın hekimlerinden olan Ramazzini işçi sağlığının düzeltilmesi için daha iyi beslenme ve daha az zor iş koşulları öneriyordu. XIX.yüzyıla kadar yapılan sağlık eğitimi çalışmalarında bireyin bilgilendirilmesine önem veriliyordu. Bu yüzyıldan itibaren sağlık bilgi ve uygulamalarının geliştirilmesinde sağlık personelinin etkin rol alması gerektiği üzerinde durulmaya başlanmıştır. 4
Bir toplumda sağlığın korunması ve geliştirilmesi için mutlaka gerekli olan ve Alma Ata Bildirgesi'nde (1978) Temel Sağlık Hizmetlerinin (TSH) sağlanması için : Sağlık eğitimi çalışmalarının yapılması, Beslenme durumunun geliştirilmesi, Temiz su sağlanması ve çevre sağlığı hizmetlerinin yaygınlaştırılması, AÇS ve AP hizmetlerinin yaygınlaştırılması, Başlıca bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklanma sağlanması, Endemik hastalıkların denetimi, Sık görülen hastalıklar ve yaralanmaların uygun tedavisi, Temel ilaçların sağlanması. 5
İnsan sağlığındaki ilerlemeler sağlık bilimlerindeki geiişmelerin yanı sıra, insanların bu gelişmeler doğrultusunda yaşam biçimlerini değiştirmelerine bağlıdır. Bu değişmeyi sağlamada, sağlığın korunmasında ve geliştirilmesinde en önemli yöntemlerden birisi "sağlık eğitimi"dir. 6
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) eksperler komitesine göre sağlık eğitimi: "Sağlık eğitimi, kişilere sağlıklı yaşam için alınması gereken önlemleri benimsetmeye ve uygulamaya inandırmak; kendilerine sunulan sağlık hizmetlerini doğru olarak kullanmaya alıştırmak; sağlık durumlarını ve çevrelerini iyileştirmek amacıyla, birey olarak ya da topluca karar aldırmaktır". Sağlık eğitiminin amacı; bireyin toplumun ve gereksinimlerini karşılayacak, sağlıklı yaşam için kişilerin sağlıklarını korumalarını ve geliştirmelerini, tedavi olanaklarından yararlanmaları ve olumlu bir çevre yaratmalarını sağlayacak davranış değişikliği oluşturmaktır. 7
Sağlık Eğitiminde Ele Alınan Temel Konular a.kişisel hijyen eğitimi: Temizlik, beslenme, giyinme, uyku, dinlenme, ruhsal dinlenme, boş zamanları değerlendirme ve spor yapma. b. Çevre sağlığı (sanitasyon) eğitimi: Yeteri kadar temiz su temini, katı, sıvı atıkların zararsızlaştırılması, besin denetimi ve sanitasyonu, vektörlerin kontrolü ve vektörlerle savaş, konut hijyeni, kazalardan korunma çalışmaları, endüstri hijyeni, gürültü ile savaş, iyonizan radyasyonlardan korunma, hava kirliliği ile savaş. 8
c. Kazalardan korunma eğitimi d. İlkyardım eğitimi e. Ana ve çocuk sağlığı eğitimi: Ana sağlığı, çocuk sağlığı, büyümenin izlenmesi, ishalde ağızdan sıvı verme, anne sütü ile beslenme, aşılama. f. Aile planlaması eğitimi. g. Bulaşıcı hastalıklardan korunma eğitimi h. Sağlığa zararlı alışkanlıklar eğitimi ı. Dejeneratif hastalıklardan korunma eğitimi. 9
Sağlık Eğitiminde Genel İlkeler a. Açık amaç ilkesi: Her eğitim programında amaçlar açıkça belirlenmelidir. b. Bireysel farklılık ilkesi: Eğitimde bireysel farklılıklar dikkate alınmalıdır. c. Sıra ilkesi: Kişiye ne öğretilecekse öğretilsin onun bildiklerinden başlanmalıdır. d. Doğru uygulama ilkesi: Eğitim yaşantıları gerçek yaşama benzer olmalı ve eğitimde gerçek yaşamdakine yakın araç gereçler ve örnekler kullanılmalıdır. e. Sonuçların doğruluğu ilkesi: Eğitimin her evresinde ölçülebilir ve gözlenebilir değerlendirme yöntemleriyle sonuçların doğruluğu denetlenmelidir. 10
Yetişkinler Nasıl Öğrenir? 1- Yetişkinler eğitimin kendi konularıyla bağlantılı olmasını isterler. 2- Yetişkinler eğitime etkin olarak katılmak isterler. 3- Yetişkinler eğitimde tek düzelikten hoşlanmazlar, değişiklik isterler. 4- Yetişkinler olumlu geribildirim verilmesini isterler. 5- Yetişkinlerin kişisel kaygıları vardır ve güvenli bir ortama gereksinim duyarlar. 6- Yetişkinler herkesten farklı bilgi, görgü ve deneyime sahip özgün birer birey olarak görülmek isterler. 7- Yetişkinlerin özgüvenlerini korumaları gerekir. 8- Yetişkinlerin kendileri ve eğitimcileri için beklenti düzeyleri yüksektir. 9- Yetişkinlerin bireysel gereksinimleri göz önüne alınmalıdır. 11
Yetişkin eğitiminde yedi ilke: 1. En verimli öğrenme, katılımcı öğrenmeye hazır olduğunda gerçekleşir. 2. Güdülenme içsel bir dinamik olmasına karşın, katılımcıların güdülerini besleyecek bir ortam yaratmak eğitimcinin elindedir. 3. Öğrenim katılımcıların daha önce bildikleri ya da deneyimleri üzerine yapılandırılırsa daha etkili olur. 3- Katılımcılar, neleri öğrenmeleri gerektiğinin farkında olurlarsa öğrenme daha etkili olur. 4- Değişik eğitim teknikleri ve yöntemleri kullanılarak öğrenme kolaylaştırılabilir. 5- Beceri öğrenmek için gözlem altında ya da gerçeğine benzer ortamlarda (örn; oyunlaştırma ve maketler vb.) uygulama yapma olanağının verilmesi gerekir. 6- Öğrenme ortamı gerçeğe ne kadar yakın olursa, öğrenme de o kadar etkili olur. 7- Katılımcılara gelişimleri ile ilgili geribildirim verilmelidir. 12
Geribildirimin etkili olabilmesi için; uygulamadan hemen sonra verilmesi, olumlu olması, yargılayıcı olmaması gerekir. 13
Yetişkin eğiticisinde bulunması gereken özellikler Kişisel özellikler: 1- Sağlıklı, dengeli kişilik, 2- Genel kültür, 3- Sürekli öğrenme alışkanlığı, 4- Açık fikirlilik ve kendine güven, 5- Mesleki ve toplumsal ideallere bağlılık, 6- Liderlik, Eğiticilik nitelikleri: 7- Yetişkin psikolojisi hakkında bilgi, 8- Yetişkin eğitimi ilkelerini bilmek ve uygulamada deneyim sahibi olmak, 9- Eğitim sürecini yönetme becerisine sahip olmak, 10- Üstlendiği eğiticilik işlevlerinin toplumsal ve bireysel düzeyde bir yarar sağlayıp sağlamadığını fark ederek gerekli değişiklikleri planlamak için girişim yeteneğine sahip olmak. 14
Sağlık Eğitimini Etkileyen Etmenler a. İçsel etmenler: Fizyolojik ve psikolojik etmenler. b. Dışsal etmenler: Kültürel, sosyal, toplumsal ve ekonomik etmenler. 15
Eğitiminde Genel Kavramlar: Öğrenme:bilgi tutum, beceri ve alışkanlıklar düzeyinde oluşur. Öğretme: Öğrenmeyi sağlama ve rehberlik etme etkinliğidir. Öğretim: Planlı, programlı öğrenme etkinliklerini tanımlamaktadır. Eğitim: Bireyin davranışlarında, kendi yaşantıları yoluyla, kasıtlı olarak istendik davranışlar oluşturma sürecidir. Örgün eğitim: Okullarda ya da okul benzeri yerlerde genellikle kişiler yaşama atılmadan önceki yaşlarda yapılan eğitimdir. Yaygın eğitim: Okul dışında yapılan eğitimdir. Halk eğitimleri, hizmet içi eğitimler yaygın eğitim kapsamına giren yetişkin eğitimleridir. 16
17
TRANSTEORETİK MODEL Transteoretik Model davranış değişimini kolaylaştıran bir rehber Transteoretik Model, değişimi kolaylaştırmak için bireyin içinde bulunduğu değişim aşamasına en uygun girişimlerin kullanılması gerektiğini söylemektedir. Bireyin davranış değişimi için hazır oluşluk aşaması dikkate alınmadan uygulanan girişimlerin, davranış değişimine karşı direnç geliştirdiğini de belirtmektedir. Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 18
Düşünmeme (Precontemplation) Bu aşamada bireyler gelecek altı ay içinde davranışlarını değiştirmeye istekli değildir, problemlerinin çok az farkında ya da tümüyle habersizdirler. Bununla birlikte aileleri ve diğer yakınları onların problemleri olduğunun farkındadır. Davranış değişimi düşünmeyen birey kendini çevresindekilerin baskısı altında hisseder ve bu baskıyı değişim için tehdit olarak algılar. Bireyler çoğu kez değişik zamanlarda değişimi denemiş ancak başarısız olmuşlardır. Bu nedenle değişime dirençlidir, motive olamaz ya da sağlığı geliştiren programlar için hazır değildir. Yaygın olarak sürdürülen sağlığı geliştirme programları, bu aşamadaki bireylerin gereksinimlerini karşılayamaz Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 19
Düşünme / Niyet (Contemplation) Bireyler gelecek altı ay içinde davranış değiştirmeyi düşünürler. Problemin farkındadırlar, başa çıkma yöntemlerini düşünürler ancak eyleme geçemezler. Değişimin kazanımları ve kayıpları arasındaki kararsızlık ve çelişkili duygular nedeniyle birey uzun yıllar bu aşamada kalabilir. Bu dönem sıklıkla, kronik düşünme, davranışı geciktirme ya da ağırdan alma olarak nitelendirilir. Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 20
Hazırlık (Preparation) Bireyler bir sonraki ay içinde harekete geçmek niyetindedir ve çoğunlukla daha önce başarısızlıkla sonuçlanan girişimlerde bulunmuştur. Sağlık eğitimine katılmak, danışmanlık almak, sağlık çalışanları ile konuşmak, konu ile ilgili kitap satın almak, ya da değişimi denemek gibi hareket planları vardır ancak eylemleri düzenli ve etkili değildir. Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 21
Hareket /Eylem (Action) Bireyler problemli davranışlarını bir gün-altı ay arasında başarı ile değiştirmiş ise hareket aşamasında kabul edilir. Bireyler problemleri ile başa çıkabilmek için davranışlarını, deneyimlerini ya da çevrelerini değiştirmeyi denerler. Hareket davranış değiştirme ile eş anlamlı düşünülür. Ancak TTM de, hareket aşaması sadece beş aşamadan biridir. Tek başına davranış değişimini tanımlamaz. Örneğin, sigara sayısını azaltmak ya da düşük katranlı ve nikotinli sigara içmek, hareket olarak kabul edilir. Hareket aşaması aynı zamanda eski davranışa yeniden geri dönüşü (relaps) önlemek, kazanılan davranışı pekiştirmek çabalarını gerektiren kritik bir aşamadır Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 22
Devam Ettirme (Maintanence) Bu aşama değişimin başladığı ilk altı aydan sınırsız süreye kadar uzar. Bireylerin geri dönüşü önlemek ve hareket evresinde kazandıkları başarıları pekiştirmek için çalıştıkları bir aşamadır. Birey problemli davranışı teşvik eden uyaranlardan daha az etkilenir ve değişimi devam ettirebileceklerine olan güvenleri artmıştır. Devamlılık durağan bir aşama değil, bir süreçtir. Bazı davranışlar için devamlılık ömür boyudur. Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 23
Bireyler değişim aşamalarında ilerlerken bir önceki aşamaya geri dönebilirler (relaps). Geri dönüş başarısızlık ve suçluluk hissedilmesine neden olur ve davranış değişimine direnç gelişir. Çalışmalar bu bireylerin yaklaşık %15 inin düşünmeme, %85 nin düşünme/hazırlık aşamasına geri döndüklerini göstermiştir. Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 24
İletişim İletişim, bireyler ve gruplar arasında bilgilendirme, teşvik ya da eğitim amacıyla yapılan bilgi ve duygu alışverişidir. Öğrenme iletişim işleminin alıcının beyninden geçen bir parçasıdır. Bu nedenle öğrenmenin iletişimden ayrı olarak düşünülmesi olanaksızdır. İyi bir öğrenme ve öğretme iyi bir iletişimin ürünüdür. 25
İletişim Engelleri Sözcüklere boğulma (verbalizm) Anlatılanların karıştırılması Algılayamama İlgi duymama "Ben bunları nasıl olsa biliyorum" ya da "Bu zor konuyu nasıl olsa öğrenemem" Fiziksel çevrenin verdiği rahatsızlıklar Bedensel ve ruhsal rahatsızlıklar 26
İletişim Engellerinin Giderilmesi a. Kaynak, sözlü mesajları alıcının anlayacağı ve algılayabileceği biçimde kullanmalıdır. b. Kaynaktan çıkan mesajlar yalnız sözlü olmamalı, aynı zamanda model, hareket, çizim, resim, yazı ve işaret gibi semboller şeklinde de çıkmalıdır. c. Kaynaktan çıkan mesajlar, alıcının ilgisini sağlayacak gerçek ve çekici örneklerle desteklenmelidir. d. Mesajlar, alıcıyı etkileyecek türden bir kanalla gönderilmelidir. e. Kaynak ve alıcının fiziksel çevresi iletişime elverişli duruma getirilmelidir. f. Kaynak ve alıcının fiziksel ve ruhsal rahatsızlıkları giderilmelidir. g. İletişimin gerçekleşip gerçekleşmediği aydınlatıcı yankı ile sık sık kontrol edilmelidir. 27
KESİN GÖREV Konuyu açıklayın Endişeleri öğrenin Soruları yanıtlayın İlgi çekecek cümleler kullanın Nazik davranın Göz teması kurun Öne doğru hafifçe eğilin Rahat oturun Ellerinizi fazla kullanmayın Ve, gülümseyin! 28
Çetin ceviz Eğitim materyelleri 29
KAYNAK - F. Zuhal Ulusoy Gökkoca. Sağlık Eğitimi Açısından Temel İlkeler. sted 2001, cilt 10, sayı 10, 371. - Erol S, Erdoğan S. SAĞLIK DAVRANIŞLARINI GELİŞTİRMEK VE DEĞİŞTİRMEK İÇİN TRANSTEORETİK MODELİN KULLANILMASI. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2007; 10: 2 30