BESLENME VE SAĞLIK AÇISINDAN GELECEĞİN EN İYİ TASARIMI NASIL OLMALI?

BESLENME VE SAĞLIK AÇISINDAN GELECEĞİN EN İYİ TASARIMI NASIL OLMALI? Kenan ÇİFTÇİ 1 Murat CANKURT 2 Ayça Nur ŞAHİN 3 Bülent MİRAN 3 ciftcikenan@yahoo.com mcankurt@adu.edu.tr ayca.nur.sahin@hotmail.com bmiran@gmail.com 1 Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Van 2 Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi. Tarım Ekonomisi Bölümü, Aydın 3 Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, İzmir ÖZET Türkiye nüfusunun önemli bir bölümü gençlerden oluşmaktadır. Bu nedenle; gençlerin beslenme şekilleri ve sağlıklı olmak için hangi tür ürün gruplarını tercih ettikleri büyük önem taşımaktadır. Ayrıca bugünün gençlerinin geleceğin yetişkin kitlesini oluşturacağı göz önüne alındığında, gerek bugünkü beslenme ve sağlıklı yaşam tercihlerinin gerekse geleceğe dönük beklentilerinin, gelecekteki yaşam biçimleri ve tercihleri hakkında fikir vereceği düşünülmektedir. Bu araştırmanın amacı; geleceğin karar vericileri olan bugünün gençleri için, beslenme ve sağlıklı yaşam açısından hangi politika ve stratejiler uygulandığında en iyi sonuçlar alınabileceğine ilişkin ipuçlarını elde etmektir. Araştırmanın orijinal nitelikli verileri oransal örnek hacmi formülüyle Ege üniversitesinde 190 ve Adnan Menderes Üniversitesinde 143 olmak üzere toplam 330 öğrenciden anketler aracılığıyla toplanmıştır. Bu araştırmada seçeneklerin en iyi bileşimi (BeCA) yöntemiyle gençlerin fiziksel açıdan sağlıklı olma ve beslenme tercihleri dikkate alınarak, gençlerin tercih etme olasılığı en yüksek sağlıklı beslenme koşullarına ilişkin alternatif tasarımlar belirlenmiştir. Beslenme ve sağlık açısından geleceğin en iyi tasarımının modellenmeye çalışıldığı bu araştırmadan elde edilen en önemli sonuca göre; üniversiteli gençler evde yemek yemeği, yasal etiketlemenin mutlaka zorunlu olduğu organik et ve et ürünlerini tüketmeyi, tüketeceği ürünlerde aradığı en önemli özelliğin lezzet olduğu anlaşılmaktadır. Anahtar kelimeler: Genç, beslenme, sağlık, seçeneklerin en iyi bileşimi WHAT SHOULD BE THE BEST DESIGN OF THE FUTURE IN TERMS OF NUTRITION AND HEALTH ABSTRACT An important portion of the population of Turkey consists of young people. For this reason their diet and which product types they prefer to stay healthy is of vital importance. The fact that today s young people will form the grown-up generation of the future both their diet and healthy living preferences and their expectations about the future will give an idea about their lifestyles and preferences. The aim of this study, for today s young people as decision makers of the 673

future, is to obtain clues as to which policies and strategies when applied will the best solutions be taken? Proportional sample size formula yielded 190 students from Ege University and 143 students from Adnan Menderes University. The data were collected through interviews from students enrolled in Ege University and Adnan Menderes University. For the analysis of the data, we employed the approach of best combination of choices (BeCA) by taking into account of the preferences of young people about being physically healthy and nutrition alternatives. The approach generated alternative best combinations of diet and healthy living conditions in which the young people get the maximum benefit or embrace most likely. The study concluded that the future should be so designed covering eating at home, consuming organic meat and meat products with strictly legal labeling and having tasty food. Keywords: Young, nutrition, health, the best combination of choices 1. GİRİŞ Beslenme, insanın temel ihtiyaçlarından birisi olduğu gibi sağlığını da etkileyen en önemli etkenlerin başında gelmektedir (Çiftçi ve ark., 2012). Yaşamın her evresinde bedensel ve zihinsel yönden sağlıklı olmak ve sağlığı devam ettirmek yeterli ve dengeli beslenme ile mümkündür (Yıldırım ve ark., 2011). Yeterli ve dengeli beslenmenin önemi, özellikle gençlik döneminde çok daha fazla değer kazanır. (Akçam Oluk ve ark., 2011). Bunun yanı sıra. fiziksel aktivite ve dengeli beslenmenin sağlıklı gelişim ve hastalıkların kontrolünde anahtar rol oynadığı bildirilmektedir (Bion at all., 2008). Üniversite öğrencileri de ileriye yönelik beslenme alışkanlıklarının yerleştiği kritik bir dönemde bulunmaktadırlar (Yıldırım ve ark., 2011). Türkiye nin yaklaşık 79 milyon nüfusunun önemli bir bölümü (%20) 15-25 yaş grubu gençlerden oluşmaktadır (TÜİK, 2016). Bu nedenle; gençlerin beslenme şekilleri ve sağlıklı olmak için hangi tür ürün gruplarını tercih ettikleri büyük önem taşımaktadır. Ayrıca bugünün gençlerinin geleceğin yetişkin kitlesini oluşturacağı göz önüne alındığında, gerek bugünkü beslenme ve sağlıklı yaşam tercihlerinin gerekse geleceğe dönük beklentilerinin, gelecekteki yaşam biçimleri ve tercihleri hakkında fikir vereceği düşünülmektedir. Bu araştırmanın amacı; geleceğin karar vericileri olan bugünün gençleri için, beslenme ve sağlıklı yaşam açısından hangi politika ve stratejiler uygulandığında en iyi sonuçlar alınabileceğine ilişkin ipuçlarını elde etmektir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmanın ana materyalini, Ege Üniversitesi ve Aydın Adnan Menderes Üniversitesi ne bağlı fakültelerde 2010-2011 öğretim yılında kayıtlı olan öğrencilerden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Veriler, çalışmanın amacına uygun olarak düzenlenmiş bir anket formu kullanılarak öğrencilerle karşılıklı görüşme yoluyla elde edilmiştir. Çalışmanın ikincil verileri, Ege ve Adnan Menderes Üniversiteleri rektörlükleri öğrenci işleri daire başkanlığı ve fakültelerin öğrenci işleri servislerinden temin edilmiştir. Bundan başka, konu ile ilgili yapılan tez, makale, bildiri gibi ikincil veri kaynaklarından da yararlanılmıştır. Çalışmada görüşülecek öğrenci sayısı Oransal Örnekleme Yöntemi ile tespit edilmiştir (Newbold, 1995). Sonlu bir popülasyon için belli bir özelliği taşıyanların bilinen veya tahmin edilen oranına göre örnek hacmi aşağıdaki gibidir. P değeri daha önceki araştırmalardan elde edilebileceği gibi sezgisel olarak da tahmin edilebilir. Maksimum örnek hacmine ulaşmak için 674

p = 0.5 alınmalıdır. P nin 0.5 ten daha az veya daha yüksek değerleri örnek hacmini düşürür. O nedenle p nin bilinmediği durumlarda maksimum örnek hacmiyle çalışmak olası hatayı azaltacağından p= 0.5 alınmalıdır (Miran, 2003). n ( N Np( 1 2 1 ) px p) p ( 1 p ) n: örnek hacmi N: Populasyondaki öğrenci sayısı p: Öğrenci sayısının popülasyondaki oranı (maksimum örnek hacmine ulaşmak için 0.50 alınacaktır) σpx 2 : Varyans Oransal örnek hacmi formülü ile her iki üniversite kendi içerisinde örneklenmiştir. Buna göre; % 90 güven aralığı ve % 10 hata payı ile anket yapılacak öğrenci sayısı Ege Üniversitesi için 190 ve Adnan Menderes Üniversitesi için 143 olarak belirlenmiştir. Veriler analiz edilirken, öğrencilere ilişkin tanımlayıcı istatistikler frekans ve yüzde oranları şeklinde Ege ve Adnan Menderes Üniversitesi öğrencileri için ayrı ayrı irdelenmiştir. Öğrencilerin beslenme şekli duyarlılığı ve gelecekte sağlıklı olma konusundaki tercihleri analiz edilirken Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) yönteminden yararlanılmış ve buradan elde edilen ağırlıklar öğrencilere ilişkin geleceğe dönük beslenme ve sağlık açısından en iyi tasarımların modellenmesinde diğer bazı değişkenlerle birlikte kullanılmıştır. Öğrencilerin beslenme ve sağlık açısından geleceğe dönük en iyi tercih modellerin belirlenmesinde BeCA (Best combinations of alternatives) yaklaşımından yararlanılmıştır. BeCA, 0-1 tamsayılı programlama altyapısını kullanmaktadır. Ek olarak, farklı tasarımlara en fazla uyum sağlayabilecek genç tüketicilerin profilleri de belirlenmiştir. Buradaki 0-1 tamsayılı modelin özünde, öğrencilerin seçenek ve/veya kriterlere vermiş oldukları ağırlıklara göre en fazla hangi seçenekler dikkate alınırsa öğrencilerin maksimum faydayı elde edeceğini belirlemeye çalışmak yatmaktadır. yi : i nci öğrenci (0-1), x ve z: olası seçim kriterleri veya alternatifleri; n: öğrenci sayısı, m: kriter sayısı, t: Seçenek sayısı, a: kriter ağırlığı, b: seçenek ağırlığı 675

BeCA yaklaşımında, AHP ve likert ölçeği ile elde edilen tercih ağırlıkları veya sıralı büyüklükleri dikkate alınarak, her bir öğrencinin faydasını veya kabul derecesini en büyük kılacak seçenek bileşimi belirlenmektedir. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1 Öğrencilerin Bazı Demografik Özellikleri Çalışmanın bu bölümünde, ankete katılan öğrencilerin demografik özelliklerine yer verilmektedir. Ege Üniversitesinde ankete katılan öğrencilerin büyük bölümü %60 ile 21-23 yaş grubunda yer almaktadır. Bu yaş grubunu %23.7 ile 18-20 yaş arası grup takip ederken, 24 ve üstü yaş grubu toplam içerisindeki payın %16.3 ünü oluşturmaktadır. Adnan Menderes Üniversitesinde ankete katılan öğrencilerin büyük bölümü %72.7 ile 21-23 yaş grubu arasında yer almaktadır. Bu yaş grubunu %23.8 ile 18-20 yaş arası grup takip ederken, %3.5 lik kısmı 24 ve üstü yaş grubu oluşturmaktadır (Çizelge1). Çizelge 1. Üniversiteye göre öğrencilerin yaşı Yaş Grupları Üniversite 18-20 21-23 24 ve üstü Sayı % Sayı % Sayı % Ege 45 23.7 114 60.0 31 16.3 Yaş N:190 En küçük:18 En büyük:30 Ortalama:21.8 Std.Sapma:1.9 Adnan 34 23.8 104 72.7 5 3.5 Menderes Yaş N:143 En küçük:19 En büyük:30 Ortalama:21.6 Std.Sapma:1.7 Cinsiyet e göre öğrencilerin dağılımına bakıldığında, Ege üniversitesi öğrencilerinin %63,7 si erkek, % 36,3 ü kadın, Adnan Menderes Üniversitesi öğrencilerinin ise %51.7 si erkek, %48.3 ü kadındır. Öğrencilerin aile gelir seviyeleri incelendiğinde, Ege Üniversitesi öğrencilerinin, %44.7 si 2000-4999 gelir grubunda yer alırken, % 41.1 i 1000-1999TL gelir grubunda yer almakta, bunu %8.9 ile 1000TL den az olan gelir grubunda bulunan öğrenciler takip ederken, %4.7 sini 5000-5999TL gelir grubunda yer alanlar oluşturmaktadır. Adnan Menderes Üniversitesi öğrencilerinin aile gelirlerinde ise %78.3 ile 2000-4999TL gelir grubunda olanlar oluştururken, bunu %14 ile 1000-1999 gelir grubunda yer alanlar takip etmektedir. Öğrencilerin ailelerinden aldıkları harçlıklar dışındaki gelirleri incelendiğinde, Ege Üniversitesi öğrencilerinin %40.5 i 200-499TL gelir grubunda, %30 u 500-999 gelir grubunda olduklarını beyan ederken, Adnan Menderes Üniversitesi öğrencilerinin %67,8 i 100-199TL gelir grubunda, %32.2 si 200-499TL gelir grubunda yer aldıklarını beyan etmişlerdir. Öğrencilerin ailelerinin verdikleri harçlıklara göre durumu incelendiğinde, Ege Üniversitesi öğrencilerinin %40.5 i 200-499TL arası grupta, %30.5 i 500-999TL arası grupta yer alırken, Adnan Menderes Üniversitesi öğrencilerinin %67.8 i 100-199TL arası grupta, kalan %32.8 lik kısım ise 200-499TL arası grupta yer almaktadır (Çizelge 2). 676

Çizelge 2. Üniversiteye göre diğer bazı demografik özellikler Ege Adnan Menderes Sayı % Sayı % Cinsiyet Erkek 121 63.7 74 51.7 Kadın 69 36.3 69 48.3 Aile geliri 1000TLden az 17 8.9 2 1.4 1000-1999 78 41.1 20 14.0 2000-4999 85 44.7 112 78.3 5000-5999 9 4.7 9 6.3 10000TL üstü 1 0.5 0 0 Aylık Sıfır 24 12.6 1 0.7 burs, kredi 100TL den az 31 16.3 1 0.7 ve diğer 100-199 14 7.4 2 1.4 gelir 200-499 90 47.4 139 97.2 500-999 24 12.6 0 0 Ailenin verdiği aylık harçlık 1000TL üstü 7 3.7 0 0 100TL den az 16 8.4 0 0 100-199 27 14.2 97 67.8 200-499 77 40.5 46 32.2 500-999 58 30.5 0 0 1000TL üstü 12 6.3 0 0 3.2 Öğrenciler Açısından Benimsenmesi En Yüksek Olasılığa Sahip Modeller Çalışmanın bu bölümünde BeCa ile yapılan analizlerin sonucunda her iki üniversiteden toplam 330 öğrencinin yaklaşık % 55 i (183 öğrenci) modellenebilmiştir. Çizelge 3 de öğrencilerin tercih ihtimali yüksek 3 en iyi model sunulmuştur. Bu modellerden ilkinde belirtilen koşulların sağlanması durumunda 97 öğrencinin, ikinci modelde 65 ve son modelde 21 öğrencinin faydası en büyüklenecektir. Modellere tüm öğrencilerin dahil olmamasının nedeni, tüm öğrencilerin fikir birliğinin olmamasındandır. Bunun temel nedeni olarak, sağlıklı beslenme bilincinin henüz oluşmaması düşünülebilir. Model 1 de organik et olmalı, evde düzenli yemek yenmeli, fiziksel açıdan sağlıklı olmak için organik ve GDO suz ürün tüketilmeli, taze sebze ve meyve lezzetli olmalı, organik ve Gdo suz ürünlerde mutlaka yasal etiketleme olmalıdır. Model 2 de organik et olmalı, evde düzenli yemek yenmeli, fiziksel açıdan sağlıklı olmak için spor, yürüyüş veya dans gibi aktivitelerde bulunulmalı, sebze ve meyvede tazeliğe dikkat edilmeli, organik ve Gdo suz ürünlerde yasal etiketleme mutlaka olmalıdır. Model 3 te ise organik süt tüketilmeli, evde düzenli yemek yenmeli, fiziksel açıdan sağlıklı olmak için bir işte çalışmalı, taze meyve ve sebze lezzetli olmalı, organik ve Gdo suz ürünlerde yasal etiketleme mutlaka olmalıdır (Çizelge 3). 677

Çizelge 3. Öğrencilerin tercih ihtimali en yüksek üç model Alternatifler Kriterler Model No En iyi 1 En iyi 2 En iyi 3 Öncelikli olarak tüketmek isteyeceği organik ürün Et Et Süt Beslenme şekillerinden hangisini daha çok tercih eder Evde düzenli yemek Evde düzenli yemek Evde düzenli yemek Gelecekte fiziksel açıdan sağlıklı olmak için ne yapmak ister Organik ve GDO suz ürün Spor/yürüyüş/d ans Bir işte çalışmak Organik ve GDO suz ürünleri daha fazla tüketmesi için gerekli koşul Yasal etiketleme mutlaka olmalı Yasal etiketleme mutlaka olmalı Yasal etiketleme mutlaka olmalı Taze meyve sebze ile ilgili özellikler ne kadar önemli Lezzet Tazelik Lezzet Tercih Eden Öğrenci Sayısı 97 65 21 Toplam İçindeki Yüzdesi 29.1 19.6 6.3 Çizelge 4 e göre Model 1 genel olarak erkekler (%53.7), 21-23 yaş aralığındaki gençler (%70.1), çocukluğunu köyde geçirmiş olanlar (%30.9), liseyi kentte bitirmiş olanlar (%47.4), babaları ilkokul mezunu olanlar (40.2), anneleri ilkokul mezunu olanlar (52.6), aile gelirleri 2000-4999TL arasında olanlar (81.4), diğer gelirleri 200-499 arasında olanlardan (90.7) oluşan profildeki öğrenciler 1. modeli tercih etmektedirler. Model 2 genel olarak erkekler (%53.8), 21-23 yaş aralığındaki gençler (%67.7), çocukluğunu büyük şehirde geçirmiş olanlar (%27.7), liseyi şehirde bitirmiş olanlar (%41.5), babaları ilkokul ve lise mezunu olanlar (%30.8), anneleri ilkokul mezunu olanlar (%44.6), aile gelirleri 2000-4999TL arasında olanlar (%56.9), diğer gelirleri 200-499 arasında olanlardan (%83.1) oluşan profildeki öğrenciler 2. modeli tercih etmektedirler. Model 3 genel olarak erkekler (%81), 21-23 yaş aralığındaki gençler (%71.4), çocukluğunu şehirde geçirmiş olanlar (%42.9), liseyi şehirde bitirmiş olanlar (%52.4), babaları lise mezunu olanlar (%47. 6), anneleri lise mezunu olanlar (%42.9), aile gelirleri 1000-1999TL arasında olanlar (%47.6), diğer gelirleri 200-499 arasında olanlardan (%71.4) oluşan profildeki öğrenciler 3. modeli tercih etmektedirler. 678

Çizelge 4. Öğrenci profillerine göre benimsenme ihtimali en yüksek üç model En İyi Modeller En İyi 1 En İyi 2 En İyi 3 Sayı % Sayı % Sayı % Cinsiyet Bay 52 53.6 35 53.8 17 81.0 Bayan 45 46.4 30 46.2 4 19.0 Yaş Grupları Çocukluğ un geçtiği yer Liseyi bitirdiği yer Baba eğitimi Anne eğitimi 18-20 24 24.7 17 26.2 4 19.0 21-23 68 70.1 44 67.7 15 71.4 24 ve üstü 5 5.2 4 6.2 2 9.5 Köy 30 30.9 15 23.1 2 9.5 İlçe 26 26.8 16 24.6 4 19.0 Kent 22 22.7 16 24.6 9 42.9 Büyük kent 19 19.6 18 27.7 6 28.6 İlçe 24 24.7 16 24.6 3 14.3 Kent 46 47.4 27 41.5 11 52.4 Büyük kent 27 27.8 22 33.8 7 33.3 İlkokul 39 40.2 20 30.8 3 14.3 Ortaokul 9 9.3 5 7.7 0 - Lise 21 21.6 20 30.8 10 47.6 Üniversite 26 26.8 18 27.7 8 38.1 Lisansüstü 2 2.1 2 3.1 0 - İlkokul 51 52.6 29 44.6 3 14.3 Ortaokul 6 6.2 8 12.3 4 19.0 Lise 19 19.6 15 23.1 9 42.9 Üniversite 20 20.6 13 20.0 5 23.8 Lisansüstü 1 1.0 0-0 - Aile geliri 1000TL den az 2 2.1 2 3.1 1 4.8 1000-1999 10 10.3 24 36.9 10 47.6 2000-4999 79 81.4 37 56.9 7 33.3 5000-9999 6 6.2 2 3.1 2 9.5 10000TL ve üstü 0-0 - 1 4.8 Aylık burs. kredi ve diğer gelir 100TL den az 8 8.2 6 9.2 0-100-199 0-1 1.5 3 14.3 200-499 88 90.7 54 83.1 15 71.4 500-999 1 1.0 3 4.6 2 9.5 1000TL ve üstü 0-1 1.5 1 4.8 679

4. SONUÇLAR Bu çalışmada, beslenme ve sağlık konusunda öğrencilerin en fazla tercih edebilecekleri 3 farklı model ortaya konulmuştur. İlk modelde organik et olmalı, evde düzenli yemek yenmeli, fiziksel açıdan sağlıklı olmak için organik ve GDO suz ürün tüketilmeli, taze sebze ve meyve lezzetli olmalı, organik ve GDO suz ürünlerde mutlaka yasal etiketleme olmalıdır. İkinci modelde de organik et olmalı, evde düzenli yemek yenmeli, fiziksel açıdan sağlıklı olmak için spor, yürüyüş veya dans gibi aktivitelerde bulunulmalı, sebze ve meyvede tazeliğe dikkat edilmeli, organik ve GDO suz ürünlerde yasal etiketleme mutlaka olmalıdır. Üçüncü modelde ise organik süt tüketilmeli, evde düzenli yemek yenmeli, fiziksel açıdan sağlıklı olmak için bir işte çalışmalı, taze meyve ve sebze lezzetli olmalı, organik ve GDO suz ürünlerde yasal etiketleme mutlaka olmalı sonucuna ulaşılmıştır. Model 1 ile ortaya konulan yaklaşımın uygulanabilmesi için bu konuda özendirici ve teşvik edici tedbirlerin alınması önerilmektedir. Bu amaçla, çeşitli medya araçları kullanılarak sağlıklı beslenmenin önemini vurgulayan kamu spotları, sloganlar veya kısa tanıtıcı filmlerden yararlanılabilir. Ayrıca bu çalışma, üniversite öğrencilerinin sağlığının geliştirilmesiyle ilgili düzenlenecek sağlığı geliştirme programlarının oluşturulmasında yol gösterici olabilir. Çünkü yükseköğrenim gençliğinin sağlıklı beslenmesi hem kendi sağlıkları, hem de örnek model olmaları nedeni ile gelecek kuşaklara sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırmaları açısından toplumsal önem taşımaktadır. KAYNAKLAR Akcam Oluk, E., Oluk, S., Davaslioglu, E. N., 2011. Ege Üniversitesi Öğrencilerinin Öğün Düzenleri ve Yemeklik Baklagil Tüketim Durumları, C.B.U. Journal of Science 7(2) p. 41-50. Bion, F. M., de Castro Chagas, M. H., de Santana Muniz, G., de Souza, L.G.O. 2008. Nutritional Status, Anthropometrical Measurements, Socio-Economic Status, and Physical Activity in Brezilian University Students. Nutricion Hospitalaria 23(3) p.234-241. Çiftçi, K., Miran, B., Şahin, A. N., 2012. Nutrition Preference of the Students in Ege University: An Application of Ahp, 23rd International Scientific-Experts Congress on Agriculture and Food Industry, 27-29 September, İzmir, Turkey. Miran, B., 2003. Temel İstatistik, Ege Üniversitesi matbaasi, İzmir. Newbold, P., 1995. Statistics For Business and Economics, Prentice-Hall, New Jersey. TÜİK, 2016., https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr., erişim: 11.03.2016., Ankara. Yıldırı, İ., Yıldırı, Y., Tortop, Y., Poyraz, A., 2011. Afyon Kocatepe Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu öğrencilerinin beslenme alışkanlıkları ve bunları etkileyen faktörler, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 8 (1). 680