V VĞ ÇV V OM MÜDÜÜĞÜ V i ÇV DUUM POU HZY l Müdürü Şb. Müdürü Mühendis :Hüseyin VC : Mehmet KPOĞU : esul KOV 25
ÇDK YF ) COĞFKKPM. B) DOĞ KYK. 2 C) HV ( tmosfer ve klim)... 49 D) U 52 ) OPK V Z KUM. 62 F) FO-FU V H YÖ... 65 G) UZM. 68 H) YM V HYVCK. 73 ) MDCK... 83 J) J... 86 K) Y V KOOJ 9 ) YP, UŞM V HBŞM. 95 2
M) YŞM V ÜFU. ) K. 22 O) GÜÜÜ V ŞM.. 26 P) F. 29 Q) ĞK V ÇV 33 3
().COĞF KPM.. Giriş: Van ili, ürkiye'nin en doğu kesimindeki toprakları arasında yer alır. Doğal ve tarihsel değerler açısından oldukça zengin bir ilimiz olan Van'ın tarihi M. Ö. yıllara uzanmaktadır. Van ili toprakları üzerinde, ilk yaşayanların, Kalkolitik Çağda (M.Ö. 55-35) buraya geldikleri görülmektedir. Bunun yanısıra aynı dönemlerde Hurrilerin de barındıkları bilinmektedir. Van'ın tarihine ışık tutan Urartular ise, M.Ö. 9. yy. da bir devlet kurarak birleştiler.urartular zamanında en önemli yerleşim yerleri uşpa, Çavuştepe ve oprakkale idi. leriki tarihlerde ise; Medler, Persler, Ptolemaoslar, elevkoslar, Partlar, omalılar, asaniler, raplar, aciler, elçuklular, yyubiler, afeviler ve sonunda Osmanlıların denetimine girmiştir. Van ili, Osmanlı döneminde bir çok ayaklanmalara sahne olmuştur. n önemlileri 895 de rmenilerin başlattığı isyan olup, 4. Kolordunun 2.4.98 de Van'a girmesiyle son bulmuştur. Yüzölçümünün %53'ünü dağların oluşturması, arazinin tarıma çok elverişli olmaması, halkın geçim kaynağı olarak hayvancılığı seçmesine neden olmuştur. Bunun yanısıra arıcılık, halıcılık, balıkçılık yörede önde gelen geçim kaynaklarıdır..2. l ve lçe sınırları: Van li, doğuda ran, güneyde Hakkari ve Şırnak, güneybatıda iirt ve Bitlis li batıda Van Gölü ve Bitlis li, kuzeyde de ğrı li ile çevrilidir. Van ilinin ilçeleri ise şunlardır: - Bahçesaray 5- dremit 9- Muradiye 2- Başkale 6-rciş -Özalp 3- Çaldıran 7- Gevaş - aray 4- Çatak 8- Gürpınar V UZM H (l Kültür ve urizm Müdürlüğü) 4
H.2. V V BĞ Ç 5
Şekil: Konum Haritası.3. lin Coğrafi Durumu: Van ili, 42 4' ve 44 3' D (Doğu) boylamlarıyla 37 43' ve 39 26' K (Kuzey) enlemleri arasında yer alır. 6
l toprakları, 9.69 km2 olan yüzölçümü ile ürkiye topraklarının %2.5'ni oluşturur. Van, kuzeyden ğrı li'nin Doğubeyazıt, Diyadin, Hamur lçeleri, batıdan Van Gölü ile ğrı li'nin Patnos, Bitlis li'nin dilcevaz, atvan ve Hizan lçeleri, güneyden iirt li'nin Pervari lçesi, Şırnak li'nin Beytüşşebap ilçesi ile, Hakkari li'nin Yüksekova ilçesi ile sınırlıdır. lin doğusunda ise ran devleti yer alır..4. lin opografyası ve Jeomorfolojik Durumu: Van li, yüksek dağlık alanlardan oluşmaktadır. Doğu nadolu Bölgesi'nin Yukarı Murat - Van Bölümünde yer almakta olup, kuzey ve güneyinde yüksek dağlar, doğu bölümünde ise yüksek platolar bulunmaktadır. lin batı bölümü ise Van Gölü ile kaplıdır. Genel olarak Van li'nin yükseltisi 5 m'nin altına düşmez. n yüksek yerlerde ise 4 m'yi aşar. l opraklarının yeryüzü şekillerine göre dağılımı incelenecek olursa; %53' ünün dağlarla, %33' ünün platolarla, %4 'ünün ovalarla kaplı olduğu görülür. OM OV 4% DĞ 53% PO 33% Van Gölü havzasının, güneyinde 25-3 m, bazı yerlerde 35 m'yi aşan yükseltiler görülür. Bu dağların Van Gölü çanağına doğru uzanması, gölün kıyısının çok girintili ve çıkıntılı olmasına neden olmuştur. lin doğu tarafı, güneyine göre daha alçak (22-24 m) olup, geniş platolar ortaya çıkmaktadır. Bu yörede mevcut akarsularda doğudan batıya doğru birbirlerine paralel şekilde akarlar ve göle ulaşırlar. Bu akarsuların vadileride, doğu-batı doğrultulu uzanırlar. lin batı ve kuzeyindeki yerşekillerini inceleyecek olursak, tek tek oluşan volkanlar ve bunları çevreleyen lav platoları şeklinde görülür. lin en yüksek dağları bu bölgededir. 7
DĞ: Şekil 2'de görüleceği gibi, il alanının %53' ünü kaplarlar, il alanı genelde yüksek sıradağlar ve volkanik kökenli dağlarla kaplıdır. l sınırları içinde dorukları 3 m'yi aşan bir çok dağ vardır. Kuzey kesimini, dorukları il sınırları dışında kalan ladağ (3255 m) ve endürek Dağı (3542 m) engebelendirir. endürek dağının doğusundan güneye, ran sınırına doğru uzanan dağlar yer alır. Bu dağların yükseltisi 26 m civarındadır. Daha güneydoğuda ise 29 m'ye ulaşır. Buradaki başlıca yükseltiler; Dumanlıdağ, legan dağları, Kırklar dağı, avur dağı ve Kotur epesi'dir. Bendimahi havzası ve Karasu havzasının kuzeyinde, 285 m yükseltili likelle Dağı bağa Düzüne doğru uzanır. Bu yöredeki dağların en yükseği Pirreşit Dağıdır (32 m). Dahî sonra sırasıyla Manda Dağı (32 m), sabey Dağı (3 m) yükselir. Bu dağ düzenli bir sır halinde güneybatı yönünde, Karasu vadisi ile Van Gölü arasında, Şoli Dağı (29 m) ile devam eder. l' de yükselti güneydoğuya gidildikçe artar ve düzgün sıradağlar görülür. n önemlileri hta Dağı (28 m) ve Korahal Dağı (27 m)'dir. endürek Dağı'nın uzantıları olan sınır dağları, Gündizin Dağı (3 m), Koçalan Dağ Bilecik Dağı, Melek Dağı'dır. Keşiş Gölü'nün batı kesimlerinde başlayan yükseltiler arasında ise en önemlisi re dağıdır (325 m). Bu bölümde diğer önemli yükseltiler ise; Şusanis Dağı (275 m), arkuk Dağı (28 m), spiriz Dağı (3688 m) dir. l topraklarının güney kesimini ise, Güneydoğu oroslara bağlı Kavuşşahap dağları sınırlandırır. Bu dağların il sınırları içindeki en önemli yükseltileri, Gökdağ (364 m), Kavuşşahap dağı (3634 m), Müküs Dağı (344 m), rnos Dağı (3575 m), rtos Dağı (3537 m) dir. PO V YY: Platolar ve yaylalar il alanının %33'ünü kaplar. Van ilindeki en önemli plato ve yaylalar aşağıda sıralanmıştır. - l' in doğusunda yer alan orduz yaylası, - l' in kuzeydoğusunda yer alan Çaldıran lçesinde bağa düzü, - Çaldıran lçesinde, ultan gölü çukurluğunun batısındaki yaylalar, - hta Dağından rçek Gölünün kuzeyine dek uzanan yaylalar. Bu yaylalar arasından Karasu ile Memedik çayı doğu-batı yönünde akar. - l 'in güneydoğusundaki Hoşap suyu civarında uzanan geniş yaylalar görülür. OV: l alanının %4' ini kapsamaktadır. l sınırları içinde başlıca ovalar: - Van Ovası; Van li'nin kurulduğu yerde olup, yaklaşık 5 km' lik bir alanı kaplamaktadır. Karasu ile Hoşap suyu arasında kalan ova, batıda Van Gölüne ulaşır. - rciş Ovası; 5 km' lik bir alanı kaplayan ova, Van Gölü'nün kuzeyindedir. ki bölüme ayrılmaktadır. Birincisi, Zilan deresi ile beslenen, batıya doğru genişleyen Hatun Ovası, kincisi de rciş lçe merkezinin kurulduğu uluova'dır. - Hoşap Ovası; yaklaşık 8 Km2 lik bir alanı kaplayan ova, Hoşap merkezinin güneydoğusunda görülür. Bu ovanın yükseltisi 24 m civarındadır. 8
- Muradiye, Çaldıran civarında yer alan ova, toplam 525 km2 genişliğindedir. Ovanın yükseltisi 2 m' dir. Bendimahi çayının suladığı bu ovalar, Van Gölüne kadar uzanır. - arhani Düzü; Karasu'nun yukarı bölümünde yer alır. 5 krn lik bir alanı kaplar. - oşar Düzü; arhani düzünün batısında yer alan bu düzlük, 8 km^lik bir alana sahiptir. - aray Ovası; Memedik çayı boyunca uzanan bu ova, 45 km^lik alana yayılır. Yükseltisi 2 m. kadardır. - Karakallı Düzü; aray düzünün batısında olup, Memedik çayının güney kıyısı boyunca uzanır. Bu ovanın yüzölçümü yaklaşık 5 km^dir. Yükseltisi ise, 225 m' dir. - rçek Düzü; rçek gölünün civarında yer alan bu düzlük, 8 km2 genişliğe sahiptir. Ovanın güney sınırını oluşturan dağlar, sert topoğrafya oluştururlar. VD: - Bendimahi Vadisi; Bendimahi çayı boyunca, Çaldıran Ovası na dek bir çok vadi uzanmaktadır. n geniş ve aynı zamanda da derin olanına Gönderme Boğazı denir. - Hoşap Vadisi; Gürpınar lçesi'nin Güzelsu (Hoşap) beldesi civarında görülür. Hoşap vadisi, Zernek boğazım geçerek, Van Gölü'ne ulaşır. - Memedik Vadisi; Özalp yöresinde olan bu vadi, Memedik çayı boyunca uzanmaktadır. km uzunluğa sahiptir. Bu vadi batıda rçek düzlüğüne ulaşır. JOMOFOOJK DUUM: Yeryüzünün şekillenmesi yerin iç ve dış dinamiğinin etkisiyle olmaktadır. Yerin iç ve dış dinamiğim oluşturan güçlerin etkinlik derecelerine göre değişik jeomorfolojik birimler gelişir. Bir yörenin jeomorfolojisine etki eden güçler saptanırsa bu güçlerin yerşekillerini nasıl denetlediği bulunabilir. Doğu nadolu'da ve özellikle Van li ve çevresinde yeryüzünün şekillenmesi eotektonik Dönem Orta Miyosen de başlamıştır. Peneplen ya da peneplene yakın bir paleocoğrafya ile başlayan bu dönemde (rinç, 953) tektonik ve volkanizma etkindir. Bu etkin tektonik ve volkanizma Van li ve çevresinin yapısal ve jeomorfolojik gelişimin! değiştirmiştir. Peneplen ya da peneplene yakın olan jeomorfolojik birimler değişerek dağ oluşturacak şekilde gelişme göstermiştir. Van li ve çevresinde konu ile ilgili eski çalışmaları şöyle sıralayabiliriz: Doğu nadolu'da eotektoniğin jeomorfolojik gelişimde etkin olduğu rinç (973), rol (979), rdos (979) tarafından vurgulanmıştır. zbırak (95), Van Gölü yöresinde yaptığı coğrafik araştırmalarda yörenin yapısal şekilleri ile orografik uzanışı arasında bir ilgi olduğunu belirtmiştir. rinç (953), Doğu nadolu'nun Üst Miyosen' den sonra denizin çekilmesi ile yaşıt olarak kıvrımlanma yeteneğini yitirerek tektonik kuvvetlere karşı genelde rijit kütle tepkisi gösterdiğim' ve bölgenin bütün olarak yükseldiğin! gösterir. Doğu nadolu'da eotektonik dönemde volkanizma etkin bir sekide gelişmiştir. Çok yaygın ve kalın olan bu volkanizma topografyanın şekillenmesinde tektonik kadar etkin olmuştur. Van Gölü kuzeyinde l sınırları içinde endürek yanardağı volkanizmanın son aşamasını yaşamaktadır. Van Gölü çevresinde jeolojik ve jeomorfolojik birimlerin yaşları bir yana bırakıldığında litolojik benzerlikler nedeniyle bölgede yumuşak ve olgun görünümlü bir rölyef göze çarpar. 9
ncak aşınıma dayalı bu litolojiye, özellikle volkanik kayaçlara bağlı morfoloji ise, kayanın doğası ile ilgili olarak kendine özgü bir rölyef oluşturur ve bu olgun morfolojiyi bozar. l ve çevresinde gözüken morfolojik ünitelerden en önemlileri ise; a) Denüdasyon şekilleri: Van l merkezi kuzeyinde, Van Gölü'nün doğusunda görülür. ski birimler üzerinde, yassı, topoğrafik olarak yüksek alanlarda görülür. b) Yapısal yerşekilleri: Van l merkezi kuzeydoğusundaki Hasantab dağı gibi kabartılar ile, lav akıntıları gibi volkanik gerecin yatay veya yataya yakın konkordan katmanlar oluşturduğu yerlerde ortaya çıkarlar. c) Birikim şekilleri ise; Kuvaterner birimlerinin yüzeylendiği yerlerde belirginleşirler. ipik olarak Karasu, Bendimahi çayı, Zilan deresi vadilerinde görülürler. Yine Karasu vadisinin yukarı kısmında görülen ve kötü boylanmalı çakıl taşlarından oluşan eski allüviyal fan çökelleri ile Van l merkezinin üzerinde bulunduğu eski birikinti konileri belirgin bir morfoloji sunarlar. Van Gölü'nün eski düzeylerine bağlı olarak yüzeylenmiş, kavkı içerikli, yatay katmanlı kil ve şiltlerden oluşan eski göl çökelleri bugünkü morfolojisinde 74 m'ye varan yükseltilerde görülür. Van Gölü çevresinde morfolojinin oluşum ve gelişimi 3 aşamalı olmuştur. Buna göre; Miyosen-Pliyosen'in dahil olduğu. aşamada uzun süren bir aşınım önemi ile olgun görünümlü bir topografya belirmiş ve drenaj kurulmuştur. 2. aşamada ise derine kazma ve gömülme, 3. aşamada ise göl düzeyinde değişmelerin olduğu birikim ve erozyonun güncel morfolojiyi etkilediği görülmektedir. Z KUM JOMOFOOJK YKŞM: on zamanlarda ortaya çıkan Van Gölü su seviyesi yükselmesi olayı, kıyı ve sahil şeridindeki tarım, sanayi, inşaat, turizm ve ulaşım sektöründe büyük ölçüde maddi kayıplara neden olmaktadır. Bu kayıpların sebebi göl su seviyesi yükselmesi olmayıp, Kıyı Kanununun ihlali neticesi oluşmuştur. Yapılan incelemelerde ortak kanı; göl su seviye yükselmelerinin doğrudan iklim ile ilişkili olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenle Van Gölü ve çevresindeki tüm jeomorfolojik birimlerin, karakteristiklerini ve kullanım sırasındaki reaksiyonlarım iyi bilmemiz gerekir. Bu amaçla; Van Gölü çevresinin Kıyı jeomorfolojisi, Mühendislik Jeomorfolojisi, ğim Haritaları, Jeomorfolojik isk Harita Çalışmaları tamamlanarak, makro düzeyde fiziki planlamaya gidilmelidir. Bu çalışmalar neticesinde Van Gölü ve civarının yer bilimleri açısından "razi Kullanım Potansiyel Haritaları" hazırlanmasında büyük yarar vardır. nılan bu haritalar sayesinde Van Gölü kıyıları ile bu göle su veren akarsuların çevre kirlilik durumları dikkatli bir şekilde takip edilecektir..5. Jeolojik Yapı ve tratigrafi: Doğu nadolu Bölgesinin Yukarı Murat-Van Bölümünde yer alan Van li'nin ve yakın çevresinin Genel Jeolojisini ve stratigrafisini özetleyecek olursak;
a) Paleodzoyik Yaşlı Kayaçlar: Van Gölü'nün güneyinde, özellikle Çatak, Bahçesaray ilçesi civarında mostra verirler. Birim; amfibol şist, granatlı mikaşist, mikaşist, serisitşist, kalşist, mermer, kristalize kireçtaşı ile temsil edilir. - mfibol şist-mikaşist; Çatak vadisi boyunca yüzeylenirler. abanda, yeşil, boz renkli, yağsı ve parlak görünümlü, yapraklanmalı amfibol şistlerle başlar, üste doğru açık gri, yeşil, yapraklanmalı, arada lamina kalınlığında kuvars bantları bulunan ayrıca granat mineralleri içeren granatlı mikaşist seviyesine geçer. avanda ise açık yeşil renkli, mika türü olarak muskovit ve biotit egemen olan mikaşist seviyesi gözlenir. - Mermerler; Çatak vadisi boyunca mostra verirler. arımsı renkli olup gevşek dokuludur. üfümsü bir yapı sunarlar. Mikroskop altındaki incelemelerde kalsit, muskovit, kuvars taneleri izlenmektedir. - Yeşil şist ve Fillit, tipik mostra verdiği yer Çatak ilçesi ile Bahşesaray ilçesi civarıdır. abanda granoblastik doku özelliğinde iyi gelişmiş, foliasyonlu kuvars ve az muskovit içeren grafitik şistlerle devam eder. n üstte ise krem, gri, boz renkli mika türü olarak muskovit egemen, şistozitesi belirgin, granolepidoblastik dokulu mikaşistler görülür. - Kalkşistler; Bu birim, tabanda kalkşist-kavursit ardalanması ile başlar. Kuvarsitler yer yer merceklenmiştir. Petrografik analizlerde kayacın genelde kalsit, kuvars, az miktarda muskovit, dolomit, albit, türmalin, hematit, zirkon, klorit minerallerinden oluştuğu gözlenmiştir. Birim üste doğru tamamıyla kalkşistlere geçer. Kalkşistlerde gastropod kavkılarına rastlanılmıştır. - Kireçtaşı; Bu kireçtaşları Çatak-arlı, Özalp ve aray merkezleri civarında yüzeylenirler. Yörede en yaygın kaya türlerindendir. abanda ince-orta tabakalı, gri, siyah renkli, killi, bol mercan ve Fusulinli kireçtaşı ile başlayıp üste doğru kalın katmanlı masif kireçtaşı ile devam eder. n üstte ise çört bantlı ve konkresyonlu rekristalize kireçtaşı ile devam eder. Birim içerisinde bazen mermerleşmeye varan derecede metamorfik, bazen de çok fosilli, kıvrımlanmış kireçtaşı gözlenir. b) Mesozoyik Yaşlı Kayaçlar: Van Gölü doğusunda ve güney kıyılarında mostra verirler. - riyas yaşlı kayaçlar: Çatak-arlı arasında ve Özalp-Kazlıgöl civarında yüzeylenirler. çık sarı renkli, laminalı ve ince-orta tabakalı kireçtaşı ve şeyi ile başlayıp, orta tabakalı kireçtaşına geçmektedir. Üstte ise, yine laminalı ve ince tabakalı, yeşil, kırmızı, bordo renkli seviler gelir. Birim, diabaz ve türevlerim' içermektedir. - Jura Yaşı kayaçlar: Çatak ilçesi civarında mostra verirler. ltta gri renkli, ortakalın tabakalı, erime boşluklu, kornişler oluşturan özellikleri ile kolayca tanınır. Üste doğru koyu renkli, fosilli kireçtaşına geçer. - Üst Kretase Yaşlı kayaçlar: Van li ve çevresinde yaygın litoloji türüdür. Genel olarak "Yüksekova Karmaşığı" olarak adlandırılmıştır. Diabaz, gabro, bazaltik yastık lavlar, serpantini!, radyolarit, mikritik kireçtaşı seviyelerinden oluşan bir karmaşıktır. - adyolarit: Çatlaklı, çok kıvrımlı, çatlaklar kalsit ve silis dolgulu, 2- Mikritik kireçtaşı: Kırmızımsı renkli, volkanik kayaçlarla ara katkılı ve grifttir. nce tabakalı, çatlaklı, kıvrımlı, kıt fosillidir. 3- Kristalize kireçtaşı: amamen mermerleşmiş olup, volkanitler arasında bloklar halindedir. 4- Bazalt ve pilit: Mikritlerie ardalanmalı, siyah, koyu mavi renklidirler. Yastık yapı gösterirler. Yastık lavların kabuk kısımları hamur ve camsı malzemeden oluşur.
5- Diabaz: Metamorfizma izleri görülen diabazlar ofitik tekstür ve fazla miktarda fenokristaller halinde serisitleşme ve kil mineralleşmesi gösteren oligoklas ve andezin karakterinde diopsid, klorit mineralleri saptanmıştır. c) enozoyik Yaşlı Kayaçlar: Bu kayaç türleri Özalp, aray, Çatak ilçeleri civarında yüzeylenir. - Paleosen Yaşlı Kayaçlar: Bu kayaçfar, Özalp ve aray ilçeleri civarında tipik olarak mostra verirler. Genel olarak konglomera, kumtaşı-kiltaşı, çamurtaşı seviyeleri halindedir. Bu birim, en altta kırmızımsı renkli konglomera ile temsil edilir. Bunlar alacalı renkli çoğunlukla kırmızı, polijenik öğeli, kötü boylanmalı, yuvarlak, küresel, sert, kalın, belirsiz katmanlıdır. Kumtaşları ise, orta boylanmalı, limoniti!, ince-orta katmanlıdır. Çamurtaşı ise, ince orta katmanlı kalsit dolgulu, kırıklıdır. Yer yer fosillidir. Birim içinden, aray ilçesi civarında allokton kireçtaşları seviyelerinden anesiyen (Paleosen) yaşlı yeni bir foraminifer cinsi Vania anatolica n. gen. n. sp. tanımlanmıştır. Bu fosil türü ilk defa Van li-aray ilçesi civarındaki jeolojik etüdler sırasında tespit edilmiş ve dünya literatürüne kazandırılmıştır (irel ve Gündüz, 985). - osen yaşlı Kayaçlar: Çatak civarındaki osen yaşlı kayaçlar genelde PO çalışanları tarafından adlandırılmıştır. Maden Grubu olarak isimlendirilen bu birim, Bitlis metamorfitleri üzerine açılı uyumsuzlukla gelir. Birim, tabandan tavana doğru çakıltaşı, kumtaşı, ummulitli kireçtaşı, şarabi renkli biyomikritler, volkanitve yastık lavlar, kumtaşlarından oluşur. ŞK..2. V GŞMŞ GF K (M Bölge Müdürlüğü) 2
Şekil: Van linin Genelleştirilmiş tratigrafi Kesiti 3
Şekil: Van li Güneyinin Genelleştirilmiş Dikme Kesiti Özalp yöresinde ise, tabanda ummulitli kireçtaşı ile başlar. Bu seviye bol fosillidir. Üste doğru sarımsı, kumtaşlarına geçer. nce-orta tabakalı, değişken boyutlu, 4
detritik özellikte, türbidit fasiyesli kumtaşı seviyeleri görülür. Kumtaşı seviyelerinde taneler ince, uzun köşelidir. - Miyosen Yaşlı Kayaçlar: Van li ve Çevresinde geniş bir yayılım gösterirler. Özellikle Gürpınar Kırkgeçit dolaylannda tipik olarak yüzeylenirler. abanda çakıltaşları kırmızı, boz, kahverengidir. Polijenik elemanlı, yuvarlak ve köşeli taneler çoğunluktadır, Kumtaşlan, ise, boz, gri renkli, ince taneli, polijenik elemanlı, orta katmanlıdır. Kumtaşlan arasındaki kiltaşları ise; bol mercan fosillidir. Gürpınar yöresinde kiltaşları arasında yer yer kömür seviyeleride gözlenmektedir. nılan sahalarda yer yer bol fosilli, orta-kalın katmanlı, beyaz renkli kireçtaşı seviyelerine de rastlanılır. d) Kuvaterner Yaşlı Kayaçlar: ) raverten: Van Gölü batısında, dremit llçesi dolayları ile Van-Başkale yolu boyunca mostra verirler. ravertenler yer yer bantlı, sık dokulu, yer yer boşlukludur. 2) lüvyon: Günümüz çökelleridir. VOKK KYÇ V VOKZM Van ili ve çevresinde, özellikle Çaldıran-Muradiye-rciş civarında geniş alanlar kaplayan genç volkanitler görülmektedir. Bu volkanitler üst Miyosen de başlayıp günümüze kadar devam etmiştir. Bunların başlıcaları; Pirreşit, srük, endürek Dağı ladağ' lardır. a) Üst Miyosen-Pliyosen Volkanizması: - ladağlar: Van Gölü kuzeyinde yer alıp volkanit materyalleri Muradiye-Çaldıran' a kadar uzanır. Geniş yayılımlı, ladağlar da yaklaşık 5 km çapında bir ana merkez ve çok sayıda ikincil çıkış merkezi vardır. ladağların alt düzeylerine tüf ve marnlar mevcut olup bu seviyede balık ve yaprak fosilleri bulunmuştur. rciş ilçesi, Zilan mevkiinde ise bu birim içinde kömürlere rastlanılmıştır. Volkanizma kalkalkalen türdendir. - Pirreşit Dağı: Van Gölü kuzeydoğusunda yer alan Pirreşit Dağı, doğu-batı yönlü uzanım gösterir. Batıda Muradiye, kuzeyde Çaldıran havzaları île sınırlanmaktadır. Zirvesinde bir krater gölü mevcuttur. Dağın malzemeleri dasit ve andezit' dir. Pirreşit yanardağının ana konisinden ürünler (dasit, andezit) çıktıktan sonra ikincil çıkış yerleri oluşmuştur. 5
Şekil: Van l Merkezi ve Yakın Civarının tratigrafik Dikme Kesiti 6
b) Pliyosen Volkanizması; - srük Dağı: Van Gölünün kuzeyinde yer alır. Yanardağın doğusunda Muradiye kuzeydoğusunda Çaldıran düzlüğü yer alır. Yanardağın malzemeleri andezitler, tüfler baza aglomera, diyatomit, çakıltaşıdır. c) Kuvaterner Volkanizması: - endürek Dağı: endürek Dağı, 3533 m yükseklikte olup, Büyük endürek Dağı ve Küçük endürek Dağı adı altında ikiz koni ve krateri ile belirgindir. Küçük endürek kraterinde 4 büyüklükte bir göl vardır. Bu kraterin kenarında -2 m büyüklükte çeşitli çukurlardan su buharı çıkmaktadır. Bol miktarda kükürt birikimi meydana gelmektedir. endürek dağınım güneyinde yer alan Çaldıran lçe merkezinde yer yer zemindenco2gazıçıkmaktadır. Şekil: Doğu nadolu nun eotektonik Döneminde Gelişmiş Olan Yanardağlar endürek dağından alınan örneklerin değerlendirilmesi sonucu bunların alkalin nitelikte oldukları tespit edilmiştir. 7
rcan vd (99) tarafından yapılan çalışma ile bu yöreden alınan kayaçların K/r yöntemi le radyometrik yaş belirlemesi yapılmış olup avların 3 ve 7 yıldan genç oldukları tesbit edilmiştir. endürek bazaltları, Van li ve çevresinin en genç bazaltlarıdır..5.. Metamorfizma ve Mağmatizma : Mağmatizma: Van li ve çevresinde mağmatik etkinlikler rciş lçesi-zilan vadisi boyunca uzanırlar. - Granodiorit: ynı zamanda kuvarsdiorit olarak da tanımlanabilen plütonik kütle Zilan vadisi-şorköy civarında yüzlek verir, Bu birimin yasinin enozoyik basında oluştuğu düşünülmektedir. Metamorfizma: Metamorfik kayaçlar görülürler. Özalp, Çatak lçesi dolaylarında küçük mostralar halinde Yöredeki metamorfik kayaçların metamorfizma derecesi genelde birbirine yakındı Başkalaşım mineralleri olarak kuvars, albit, muskovit, kalsit, tremolit, aktinolit, klorit, serişi epidot, biotit mineralleri bulunur. Belirtilen bu metamorfizma mineralleri düşük derece metamorfizmayı gösterir. Metamorfizma fasiyesi açısından Barrow tipi Yeşil şist Fasiyesine girer. Metamorfizma yasma ilişkin çeşitli görüşler mevcuttur. Şengün (983) lk evreyi olasılıkla PreKambriyen, ikinci evreyide lpin metamorfizma; olarak, Yılmaz vd (98) Gevaş dolayındaki metamorfizmayı ofiolit yerleşimine bağlarlar..5.2. ektonik ve Paleocoğrafya: 8
ektonik: Van li sınırları içinde ve çevresinde oldukça etkin bir tektonizma mevcuttur. Üst Miyosen ve daha genç yaşlarda oluşmuş tektonik etkinliklere "eotektonik Oluşum" denir. Doğu nadolu'da eotektonik Dönem, Bitlis Kenet kuşağındaki okyanus kapanmasının sonunda kıta-kıta çarpışması ile başlamıştır (Şengör, 98). Çarpışma neticesinde; - D-B doğrultulu kıvrımlar, - KD-GB, KKD-GGB doğrultulu sol yönlü doğrultu atımlı faylar, - BKB-DGD, KB-GD doğrultulu sağ yönlü doğrultu atımlı faylar, - K-G doğrultu açılma çatlakları gelişmiştir. üm bu yapısal şekillerin sonunda Doğu nadolu K-G yönünde kısalmakta ve kabuğu kalınlaşmaktadır (Şöngör ve Kidd, 979). eotektonik rejim le volkanizma oldukça uyumlu gelişmiştir. Çıkış merkezleri genelde K-G açılma çatlakları ve sağ yönlü doğrultu atımlı fayların sıçrama yaptığı yerlerdeki yırtılmalardan çıktığı görülür. Volkanizmanın Üst Miyosen de alkalen, Üst Miyosen-Pliyosen de kalkalkalen, Kuvaterner de ise kalkalkalen ve alkalen karakterli olduğu görülmektedir. Yörede görülen önemli yapısal şekiller şunlardır; a) K-G Doğrultulu çılma Çatlakları: - endürek açılma çatlağı: endürek yanardağının üzerinde, kuzeye doğru gelişmiştir. K-G doğrultuludur. Yanardağın genç ürünlerim keser. Bu çatlak km uzunluğunda ve sol yönlü hareket bileşeni vardır (Şaroğlu ve Yılmaz, 985). b) Doğrultu tımlı ağ Yönlü Faylar: - Çaldıran Fayı: BKB-DGD doğrultulu olan bu fay yaklaşık 5 km uzunluğundadır. Bu fay, Muradiye lçesinin 2 km kuzeyinde ve Çaldıran ilçesi' nin içinden geçmektedir. Çaldıran tayı, batıda zizan dağından başlar. Fay, ladağlar 'a ait Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı bazik volkanitleri keser. Daha doğuda laçayır köyü ile Hıdırmenteş köyü arasında düz bir çizgi olarak uzanan fay, Kuvaterner 'e ait endürek yanardağının bazaltları ile eski alüvyonlardan geçer. Çaldıran fayı, ilçenin doğusunda ofiolitik melanja ait serpantinleşmiş kayaları keserek sona erer. Bu fay, Hıdırmenteş köyü batısında göl oluşumunu denetlemektedir. Çaldıran fayı, 976 yılında 7.3 büyüklüğünde bir depremde harekete geçmiştir. Yapılan tetkiklerde fayın hareketi devam etmektedir. 9
- Hasantimur Fayı: Muradiye ilçesi' nin 5 km doğusunda Zor dağının kuzey kesiminde başlayan ve GD ya uzanan fay, BKD-DGD doğrultuludur. Şekil: Doğu nadolu nun eotektonik Haritası Paleocoğrafya: Van Gölü doğusunda lt Miyosen sonunda peneplene yakın bir paleomorfoloji gelişmiştir. Güneyde Bitlis dağları, kuzeyde ise Kağızman- ortum - uzluca serisi le sınırlanmaktır. Peneplenin doğu- batı sınırları bölge sınırları dışına uzanmaktadır. Orta Miyosen de bölge K-G kompressif bir tektonizmanın etkisi altında sıkışmaya başlayınca kıvrım ve kırıklar kazanarak topografya hızla dalgalanmaya ve değişmeye başlamıştır. Buna bağlı olarak peneplen yerini rejyonal bir yükselmeye bırakmıştır. 2
Bu yükselme nedeniyle deniz bölgeden çekilmeye başlamış, hafif dalgalanmalara bağlı olarak gelişen sırtlar birbirinden ayrı havzaların belirlenmesine yol açmıştır (Van Gölü havzası, Çaldıran havzası -...). Üst Miyosen de deniz bölgeden tamamen çekilmiştir. Bu sırada gelişen K-G açılma çatlaklarından volkanlar çıkmaya başlamış, bunlar göl ve akarsulara eşlik etmiştir. Üst miyosen sonunda ortaya çıkan yeni morfoloji bölgede geniş alanlar kaplayan göllerin oluşumuna neden olmuştur. Bu göllerin çökelleri arasında ladağ, Pirreşit volkanları ürün vermiştir. Kuvaterner başlarına doğru endürek yanardağı oluşarak yöredeki havzaların günümüzdeki şekillerinin almasına neden olmuştur. Depremlerle de kanıtlandığı gibi günümüzde bu morfoloji aktif bir değişim süreci içindedir. Kaynaklar M Doğu nadolu Böl. Müd. (B).DOĞ KYK 2
B.. nerji Kaynakları B... Güneş: B..2. u Gücü: B..3. Kömür: - V-rciş-Zilan Kömür ahası: aha, rciş lçesinin kuzeyinde bulunmaktadır. lçeye uzaklığı 3 km dir. ahada, temel kayaçlar metamorfik şistlerdir. emel kayaçlar üzerine uyumsuz olarak denizel eojen çökelleri gelir. Bu çökeller marn, killi tüf, killi kireçtaşı, kumtaşı, ince taneli konglomera ardalanmasından oluşur. Bunun üzerine volkanikbreş seviyesi oturur. Daha üstte ise kömürlü zon yer alır. ek damar halinde yataklanan kömürün tavanında ise dasitik tüf, bazaltik tüf, andezit ve bazaltlar görülür. Kömür, Yöreli köyü kuzeyi le endürek yaylasının güneyi arasında oluşmuştur. Mevcut kömür mostraları aşağıda sıralanmıştır. a) endürek yaylası mostrası elverişlidir. Kömürün damar kalınlığı 3.85 m olup, işletmeye b) Yakınal yaylası mostrası : ahadaki kömür,.3 m kalınlığında bir damar halindedir. c) ozik. batısı: Damar kalınlığı.7 m olup, kömür kalitesi iyidir. d) Yöreli Köyü mostrası : Köyün m kadar kuzeyinde, yol kenarındadır. Kömür sahasında sondajlı aramalar 966 yılında başlamış ve toplam 35 adet sondaj yapılmıştır. ahada yapılan toplam sondaj metrajı 362.7 m' dir. Bu miktarın 73.8 m. si açık işletme sahasındaki 3 adet kömür kesen sondajda gerçekleştirilmiştir. BO B. V D ODJ YP KÖMÜ Z BOU ( M Bölge Müdürlüğü 25) Orjinal Kömürde Kimyasal Özellikler (%) Orjinal Kömürde Havada Kuru Kömürde u 26.96 9.94 Kül 36.37 44.74 Uçucu Madde 2.68 27. abit C 6.48 2.33 D Kcal-Kg 289 2784 ezerv : Yapılan çalışmalar sonucu açık işletme sahasında.27.63 ton görünür rezerv,.32.6 ton üretilebilir rezerv bulunmaktadır. aha, Özel kuruluşlar tarafından çalıştırılmaktadır. 22
-Van - Gürpınar - Şahmanis Kömür ahası : güneyinde bulunmaktadır. aha Gürpınar ilçesinin 5 km ahanın temel kayaçlarını Mesozoyik yaşlı kalker, kumtaşı ve konglomeralar teşkil eder. Bu kayaçların içerisinde yer yer ofiolitik kayaç parçalarına rastlanılmaktadır. ahada görülen kömürlü serinin tabanında kumtaşı, killi kumtaşları yer alır. inyitli seviyenin üzerinde ise, 5-5 m kalınlığında killi şistler görülür. ahada yapılan sondajlı çalışmalarda kalınlığı. ve 3.6 m arasında değişen linyitli damarlara rastlanılmıştır. Yapılan 9 adet sondajdan bir çoğu olumlu olarak sonuçlanmıştır. Ortalama derinlik " b" damarında 6. m, "d" damarında ise 39. m olarak tesbit edilmiştir. Orjinal Kömürde Kimyasal Özellikler u % 4. Kül % 3.5 D Kcal/k 452 Yoğunluk.2 t/m3. ezerv : Yapılan çalışmalar neticesinde.2. ton görünür rezerve tespit edilmiştir. aha, özel şirket tarafından şletilmektedir. - V - Hoşap - Başkale Yöresi Kömür ahası : aha, Van'ın yaklaşık 4 km GD da Hoşap civarında, diğeri de Van'ın takriben 75 km GD da Başkale yöresinde olmak üzere 2 ayrı eojen havzasında görülmektedir. ahada, en yaşlı birimler Üst Kretase volkanitleridir. Daha üstte ise, paleosen yaşlı kireçtaşı, osen yaşıl sedimentler, genç bazalt, tüfler görülür. Hoşap - ikeftikan civarındaki linyit, ince, yerel birikme halinde humuslu seviyeler halinde görülür. ahadaki kömür ekonomik değildir. B..4. Doğalgaz: limizde Doğalgaz rezervi bulunmamaktadır. B..5. üzgar: Ortalama rüzgar hızı 2,5 m/sec tir. n şiddetli rüzgar 24. m/sec yönünden 86. km/saat hızındadır. B..6. Biyokütle limiz Çatak ilçesinde baltalık olarak meşe ve ardıç ağaç türlerinin odun olarak kullanıldığı bilinmektedir. Yakacak odun üretim miktarı yıllara göre ortalama olarak dağılımı 5. ster civarındadır. B..7. Petrol: 23
Van li ve çevresinde petrol ile ilgili araştırmalar PO ve MOB şirketleri tarafından yönlendirilmiştir. Bu şirketlerce yürütülen çalışmalar /25. ve /5. ölçeğinde Jeolojik harita alımı şeklindedir. Bunun yanısıra, M Genel Müdürlüğü tarafından MOB adına, Gürpınar- Hoşap rciş - Çakırbey bölgesinde l/25. ölçekli jeolojik etüd yapılmıştır. üm bu çalışmaların neticeleri lgili kuruluşlarda mevcuttur. B..8. Jeotermal ahalar: lp ektonik Kuşağı üzerinde yer alan ürkiye'de, genç tektoniğe bağlı olarak gelişmiş grabenler, yaygın volkanizma, hidrotermal alteasyon, doğal buhar çıkışları ve sıcaklıkları C ye ulaşan bir çok sıcak su kaynağının bulunuşu, jeotermal enerji potansiyelinin önemim vurgulamıştır. Jeotermal enerji, yer kabuğunun erişilebilir derinliklerine olağan dışı olarak birikmiş ısının oluşturduğu bir enerji türüdür. Bu ısı yeryüzüne doğal olarak sıcak su kaynakları ve buhar şeklinde veya sondajlarla çıkarılan sıcak su - buhar, buhar - sıcak su şeklinde ulaşmaktadır. Doğu nadolu Bölgesindeki jeotermal alanlardan biride Van - rciş - Zilan Jeotermal sahasıdır. -V - rciş- Zilan Jeotermal lanı: Van Gölü'nün kuzeyinde yer alan saha, rciş ilçesi' ne 23 km uzaklıktadır. ahada gözlenen en eski birim, yeşil şist fasiyesin de biotit klorit, kuvars aktinolit şist, feldspat-serisit şist, kuvars-klorit şist olarak tanımlanan Paleozoyik yaşlı metamorfitlerdir. Şorköy KD' sunda yüzlek veren osen yaşlı Gerlili Formasyonu yaklaşık 2-25 m kalınlıktadır. Formasyon, kumtaşı, kireçtaşı, kiltaşı ve marnlardan oluşur ve metamorfiklerle ilişkisi tektoniktir. eojen, t-orta Miyosen yaşlı Kızıldere Formasyonu, Üst Miyosen-lt Pliyosen yaşlı Yöreli Formasyonu ile temsil edilir. Kızıldere Formasyonu, volkanik lav, tüf, aglomera, marn, kireçtaşı, kumtaşı ardalanmasından oluşur. eojen birimleri osen yaşlı istifin üzerine uyumsuzlukla gelir. Bölgede seki, alüvyon ve travertenler Kuvaterner yaşlı birimleri oluşturur, ladağ lavı, Hüdavendigar lavı, ngimbiritler olası Pliyosen ve daha genç yaştadırlar. Bölgede plütonik kaya olarak granodiorit-kuvarsdiorit bulunur. yrıca dar bir alanda serpantinleşmiş ultrabazikler yer alır. ahada, neotektonik dönem de en belirgin yapı genç faylardır. Şorköy güneyinde ve Kaplıca yöresinde görülürler. Fayların bulunduğu yerlerde sıcak su kaynakları, silis ve traverten çökelimleri görülür. Bölgede halen devam etmekte olan yükselim Pliyosen sonrası başlamıştır. ahada yürülen çalışmalar, M Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilmiştir. 24
ıcaklıkları 36-68 C arasında değişen sıcak su kaynaklarının yer aldığı yörede, jeotermal enerjiye yönelik olarak jeolojik etüd, prospeksiyon, jeomorfoloji, jeofizik etüdler, sondaj çalışmaları yapılmıştır. 988 yılında 394.2 m derinlikte açılan kuyuda tespit edilen tali rezervuar sıcaklığı 5 C olup (kuyu başı akışkan sıcaklığı 8 C) ilk verilere göre, buradan üretilen 4 lt/sn (44 ton / saat) debideki akışkanın 7.534 Mwt, (6479928 Kcal/saat) ısı kapasitesi olduğu ve bununla yaklaşık 5 konutun ısıtabileceği hesaplanmıştır. 989 yılında ise, rciş ilcesine 25 km uzaklıkta yer alan Hasanabdal lıcası civarında 72,7 m derinliğinde sondaj çalışması yapılmıştır. espit edilen sıcaklık 5 C' dir. üm bu bilgiler ışığında Zilan Jeotermal alanında üretilecek akışkan; - rciş lçesi'nin ısıtılması, - eracılık - urizm - ermal turizme yönelik olarak kullanılabilir. CK U - MD UYU: - V - Başkale - Çamlık Mevkii ıcak u ahası: ıcak u sahası, Van Hakkari karayolu üzerinde Zap uyu kıyısında Çamlık mevkiindedir. aha da temel kayaçlar olarak Üst Kretase yaşlı ofiolitik istif gözlenir. Daha üstte ise, eojen yaşlı karasal seviyeler görülür. ıcak suların bulunduğu traverten sahasında ve eojen yaşlı çökeller içerisinde bir çok yerde gaz çıkışlarına rastlanılmıştır. u ve gazların ısınması nedeni eojen volkanizmasına bağlı olabileceği gibi normal jeotermal gradyan artışına bağlı olarak da fay zonlarında çıkmış olabilir. öz konuşu sıcak su sahasında geniş bir traverten oluşumu mevcuttur. ahada muhtemelen Zap suyu istikametinde uzanan G-K yönlü doğrultu atımlı bir fay mevcuttur. Bu ana taya bağlı bir çok tali fay gözlenmektedir. Bu faylara bağlı olarak su ve gaz çıkışları görülebilir. Yöredeki sıcak suların rezervuar kayacı kireçtaşı, örtü kayacı ise, eojen konglomeraları ve kum taşlarıdır. aha Km2 kullanılmaktadır. alanı kapsamaktadır. Köylüler tarafından no'lu havuzun suyun çıkış noktasındaki sıcaklığı 37 C, 2 no'lu havuzun suyun çıkış noktasındaki sıcaklığı 38 C, 3 no'lu havuzun suyun çıkış noktasındaki sıcaklığı 4 C 25 banyo olarak
Halen faal olan üç suyun debileri yaklaşık -3 t/sn dir. kbaş Köyü Maden uyu: rciş lçe merkezinin kuzeybatısında, Kocapınar bucağın in 3 km kuzeybatısındaki kbaş köyündedir. Yapılan çalışmalarda suyun sıcaklığının 9 C, suyun debisinin 2 t/dak, C2 miktarının mg/lt olduğu saptanmıştır. uyun deri hastalıklarına iyi geldiği bilinmektedir. - Hasandal Kaplıcası: rciş ilçe merkezinin 28 km kuzeydoğusunda Kertis bucağının 2 km kuzeybatısında Hasanabdal deresi mevkiindedir. uyu romatizma ve deri hastalıklarına karşı kullanılır. - Deftriş Kaplıcası: Muradiye le Çaldıran arasında Deftriş köyü civarındadır Yapılan ölçümlerde suyun sıcaklığı 36 C, debisi 3 t/dak, C2 miktarı 44 mg/lt olduğu hesaplanmıştır. B.2. Flora ve Fauna B.2.. Ormanlar: ldeki toplam ormanlık saha 26.293 ha. dır. B.2.2. Çayır ve Mera: lin toplam yüzölçümü (Göller Dahil) 2.3 Km2 olup, toplam arazi varlığının % 66 sını çayır ve meralar oluşturmaktadır. razi dağılımı aşağıdaki gibidir. BO B.2 V Z DĞM (arım l Müd. 25) lanı (ha) razi Dağılımı şlenen razi (Kuru,ulu,Bağ-Bahçe) Orman, Fundalık Çayır Mera Göller arım Dışı razi OPM (Göller Dahil) 36.78 26.294.359.72 93.4 59.753 2..3 razi Dağılımı 26 razi Dağılımı (%) 7 66 9 7
lçeler Üzerinden razi Dağılımı ve Kullanımı BO B.3 Ç ÜZD Z DĞ ( arım l Müd. 25) Ç Yüzölçümü (Ha) stenen razi (Ha) Merkez Bahçesaray Başkale Çaldıran Çatak dremit rciş Gevaş Gürpınar Muradiye Özalp aray oplam 24.948 47.352 259.895 49.64 82.598 3.933 2.497 72.749 46.293 9.986 63.352 74.683.96.9 75.346 3.526 38.928 27.62 8..723 66.455.349 44.23 32.489 3.949 2.63 36.78 Orman Funda (Ha) 35 7.743 53 4399 337 26.294 Çayır (Ha) Mera (Ha) arım Dışı (Ha) 4.388.99 2.8 5.63 9.34 9.44.844 8.973 3.853 7.365 5.423 9.783.568 32.8 95.35 92.37 3.92.64 23.993 37.68 36.648 5.33 8.23 49.654.239.289 24.646 9.52 3.535 4.623 6.348 927.78 9.989 23.34 2.6 6.87 7.543 59.753 4342 ayılı Mera Kanunu gereği 2 yılında Van ili merkez ilçeye bağlı belde ile 7 köyün, Özalp ilçesinde 4 köy, aray ilçesinde köy, Gürpınar ilçesinde köy, dremit ilçesinde köy olmak üzere 88 yerleşim alanının tesbit çalışmaları tamamlanmış olup, 99.56 ha alan tesbit edilmiştir. 74.78 ha alan tahdit için ihale edilmiş, 44.73 ha alanın tahditi bitmiş ve askıya çıkarılmıştır. 3.5 ha alanda ise tahdit işlemleri devam etmektedir. 24.275 ha alanın ise tespiti tamamlanmış, ihaleye hazır hale getirilmiştir. B.2.3. ulak lanlar: limizde Uluslar arası kriterlere göre Bendimahi Deltası, Çaldıran azlığı, Çelebibağ azlığı, dremit azlığı, rçek Gölü, Horkum Gölü ve Van azlığı olmak üzere yedi adet B sınıfı ulak alan bulunmaktadır. 996 yılında Van Gölü nün yaklaşık 4 metre 27
yükselmesi sonucunda Bendimahi Deltasının bir kısmı, Çelebibağ sazlığı, dremit azlığı ve Van azlığı kısmi olarak tahrip olmuştur. B.2.4. ndemik Bitkiler: 28
29
3
3
32
B.2.5. Fauna ve ndemik Hayvanlar: V KD: vcil hayvanların her birisinin ayrı bir özelliği vardır. Çağlar boyunca, insanların dikkatini üzerine toplamış kedilerden bugün, ipeksi beyaz kürkü, değişik gözleri, mükemmel avcılığı ve suda oynamayı sevmesiyle en fazla ilgi görenlerden biri de Van kedisidir. on yıllarda gerek dünya da gerekse ürkiye'de büyük ilgi gören evcil kedilerden biri de Van kedisidir. ncak sevimli, cana yakın, Van Kedisine bu güne kadar yeterli ilgi gösterilmediğinden nesli tükenmekle karşı karşıyadır. skiden Van yöresinde sıkça rastlanan ve hemen her evde bulunan Van Kedisinin sayışı giderek azalmakta ve hızla melezleşmektedir. Van yöresinde, Van halkı tarafından kediye "Pişik" denir. Van kedisi, yöre halkı tarafından yalnız bir süs kedisi veya fare ve böcekleri avlaması yanında, bir dost ve ailenin bir bireyi olarak kabul edilir. Van Kedisinin eskiden yaz aylarım dağlarda, kış aylarım ise evde geçirdikleri söylenir. Bugün ise yaz aylarını rek Dağının sırtlarında avcılıkla geçiren ve kış aylarında evine dönen Van Kedisine çok az rastlanır. Yöre halkı tarafından yere sürünecek kadar uzun-beyaz ipeksi kürklü, üçgen başlı, uzun vücut yapılı, kaplan yürüyüşlü, tilki kuyruğuna benzeyen uzun ve kabarık kuyruklu, değişik göz renkli (Diskromatopsi), zeki, çevik bir kedi olarak tarif edilen Van Kedisinin temizliği, cana yakınlığı, oyunu çok sevmesi sahibine bağlı oluşu, onu nadide hale getiren 33
başlıca özellikleridir. ncak 95'ii yıllardan sonra vrupalılar tarafından dünyaya tanıtılmaya çalışılmış ve bu eşsiz güzellikteki özellikleri tam olarak tanıtılmamıştır. Van Kedisini çekici kılan özelliklerden biri de, onun gözlerinin rengidir. Göz renklerine göre Van Kedileri üç gruba ayrılabilir. a - Her iki gözü mavi, b - Her iki gözü kehribar ( sarı renk ve tonları ) c - ek - göz ( Diskromatopsi = bir gözü mavi - diğer gözü kehribar renkte olanlar) diye gruplandırılır. Van Kedisinde mavi göz rengi, daima turkuvaz mavisi özelliği göstermesine rağmen, kehribar gözdeki renk tonu oldukça farklılık gösterir. Bu tonları, kehribar, açık kehribar, san ve çağla yeşilidir. Çok ender olarak da kehribar göz rengi yerine kahverengi olabilmektedir. Mavi gözlü kediler de, mavi gözlü - kısa, kadife kürklü ve mavi gözlü - uzun ipek kürklü kediler diye ayrılır. Van kedilerinde, yeni doğan yavruların gözleri grimsi renktedir. Yavru kedinin doğumundan 25 gün sonra göz renkleri farklılaşmaya başlar ve 4 gün sonra da göz renkleri netleşir. Genelde Van kedisi yavrularının ki kulağı arasında bir veya iki adet siyah nokta vardır. iki siyah nokta taşıyan yavruların çoğu tek - göz olur ve bu siyah noktalar adeta tek göz kedilerin mührü olarak tanımlanır. ncak baştaki bu siyah noktalar doğumdan sonra bir iki ay içinde kaybolur ve bazen sayıları 8-3 arasında değişen miktarda siyah kıllar olarak kalır. Van kedilerinin erkeklerinin vücut ağırlıkları yaklaşık 36 gr, dişilerinin ise 29 gr kadardır. Van Kedisi her yıl şubat - mart - haziran aylarından birinde kızgınlık (östrus) periyoduna girer. Bu periyot gün kadar sürer.döneminde gebe kalırsa genellikle o yıl içinde bir daha kızgınlık göstermez.gebelik süresi 62 gün kadardır. Gebeliğin birinci ayından sonra karnı şişmeye başlar ve bu dönemden itibaren kimseye karnım dokundurmaz. Van Kedisi de diğer kedilerde olduğu gibi gözlerden uzakta doğurmayı seçtiğinden, birinci ayın sonundan itibaren ıssız ve karanlık yerler aramaya başlar. Doğumdan hemen sonra göbek bağı (plasenta) anne kedi tarafından ısırılarak koparılır. nne kedi, yavrularım 5-6 gün süreyle emzirir fakat bu süre kısalabileceği gibi uzayabilir de. Van Kedileri yeni yaşama alanlarına 2-3 gün içinde adapte olabilirler. Bu süre içinde çevreyi incelemekle beraber sahiplerine karşı ilgisizdirler. Van Kedisinin avcılık özellikleri üstündür. v içinde ve dışında fare, kertenkele, kuş, sinek ve küçük böcekleri avlayıp yerler. v dışında iç içe yaşadıkları kümes hayvanlarına saldırmazlar. Van Kedisi insanlarla birlikte aile ortamı içinde yaşamayı sever. ğer insanlarla ilişkisi yok ise ya da çok az ise vahşileşmeye başlar. Van Kedisi sevilmekten çok hoşlanır ve kendisine gösterilen sevgiye bağlılık ve sevgiyle karşılık verir. evgi istekleri özellikle gebelik döneminde daha fazladır. ahiplerine çok yakın davranır ve severler. Yabancıları gördükler zaman tepki göstererek, 34
kaçarlar. Kendini sevenlerin kucağına çıkıp, okşayan elleri önce hafifçe ısırırlar sonra yalayarak sevgi gösterisinde bulunur ve mırıldanır. ahibinin, diğer kedi ve küçük çocukları sevmesini kıskanır. Van Kedisi, kendi isteğiyle suda yüzmeyi ve suyla oynamayı seven tek kedi türü olarak bilinmektedir. Van Kedisi, yemeğin, sütün sıcak olup olmadığım ön ayağı ile kontrol eder ve yemek uygun sıcaklıkta ise yemeğini yer. Van Kedisinin, kavun, karpuz ve bazı meyveleri de yediği gözlenmiştir. Van Kedisinin kürkü kalın olmasına rağmen soğuktan etkilenir ve titrer. Van Kedileri kendi aralarında ve insanlarla haberleşmek için, bir takım sesler çıkarırlar. Çıkarılan bu sesler onların hissi durumları ile ilgilidir. Kedilerin miyavlamaları steklerine göre çeşitlilik gösterir. Bu miyavlamanın bir kısmı insanlarla olan ilişkileri, bir kısmı yavrularıyla veya erişkinlerde seksüel aktivite ile ilgili haberleşme şeklidir. htiyaçlarına göre çıkardıkları seslerin yüksekliği ve frekansları değişir. Van kedisi sabahleyin sahibi ile ilk karşılaşmasında yüksek sesle miyavlayarak sevincini gösterir. cıktığında, mutfak kapışma doğru giderek, acıktığım belirtecek şekilde miyavlar. Yiyeceği verildiğinde yemeden önce sahibine sürünerek minnetini belirtir. uvalet ihtiyacı duyduğunda da, kapının önüne giderek, miyavlayarak sahibinden kapıyı açmasını ister. ğer kapının açılması gerekirse kapı koluna uzanıp çekerek, kapıyı açtığıda görülmüştür. Yapılan incelemeler sırasında Van Kedisinin eğitime çok iyi cevap verdiği gözlenmiştir. Kendisine öğretilenleri çok çabuk kavrar. uvalet ihtiyacı için bir yere konulan toprağın yerini hemen kavrayıp bunun dışında başka bir yeri kullanmadıkları tespit edilmiştir. Van Kedisi yavruları, 2-3 aylık iken isimlerini öğrenmektedir, Fakat bu öğrenmenin ismi öğrenmeden çok tanıdığı bir ses tonuna bağlı algılama olduğu düşünülmektedir. standardı getirilen Van Kedisi, şimdi de Gümrük Birliği'ne (GB) giren ürkiye'nin dış tanıtımında kullanılacak. evimli, cana yakın, zeki, çevik, sadık, güzel ve ilgi çekici görünümlü Van Kedisinin neslinin azalmaması ve melezleşmesinin önlenmesi için tüm çabaların gösterilmesi gerektiği düşüncesindeyiz. 35
Van Kedisi C KF: nci kefali; sodalı sulara sahip Van Gölü'nde yaşamaya alışmış olan tek ve endemik balık türüdür. Van Gölü'nde başka bir balık türünün yaşayamaması, bölgenin yüksek dağlar arasında yer alması, uzun süren kış mevsiminde ulaşımın olumsuz yönde etkilenmesi ve denizlerden uzakta bulunması gibi sebeplerle bağlı olarak inci kefalinin bölge için önemi oldukça fazladır. 36
Van Gölü çevresi insanlar tarafından yurt edinildiği günden itibaren ince kefali bölge insaninin beslenme alışkanlıkları arasına girmiş ve önemi artarak günümüze kadar gelmiştir. nce kefali ile ilk yazılı kaynak vliya Çelebi' nin eyahatnamesi'dir. vliya Çelebi (5.yy), Van Gölü'nden Van Deryası olarak bahsetmekte olup, bu gölde bir cins balık yaşadığım, bu balığın senede bir ay Bendimahi cayma sürü ile göç ettiğini, balıkların göle dönüşte defterdar tarafından avlattırılarak tuzlandığım, bu balıkların ran, ahcivan ve zerbaycan taraflarına götürülerek satıldığım, senede 9 yük akçe gelir sağlandığım ifade etmektedir. Gölde yaşayan inci kefelinin bu günkü anlamıyla ticari olarak avcılığının tarihçesi çok eski değildir. Bu günde uygulanan kıyı sürtünme takımlarıyla akarsu ağızlarında balığın üreme göçü esnasında yapılan avcılık lk defa 95 li yıllarda Van Gölü'nde ulaşımı sağlamak amacıyla sefer yapan feribot işçilerinden birisinin bu ağlarla avcılık yapmasıyla başlamıştır. Daha sonra yaygınlaşarak bu günkü şeklini almıştır. nci Kefali ( Calcalburnus tarichi) Günümüzde inci kefali balıkçılığı iki farklı avcılık yöntemi ile iki dönemde yapılmaktadır birincisi balığın üreme döneminde üreme göçünden yararlanılarak akarsu ağızlarında vs. akarsularda yapılan balıkçılık, ikincisi ise balığın dağılım gösterdiği sonbahar ve kış aylarında gölde fanyalı uzatma ağlarla yapılan balıkçılıktır. Üreme döneminde yapılan balıkçılığın süresi, üreme hızı ve meteorolojik şartlara bağlı olduğu için oldukça kısadır. Genelde isan başından Haziran sonlarına kadar sürmekle birlikli üreme dönemi balıkçılığı yapmak amacıyla kurulmuş 2 adet kooperatif bulunmaktadır. Üreme dönemi dışında yapılan avcılık genelde ylül başlarından Mart ayı sonlarına kadarki sürede gölde tekneler yardımıyla -5 m derinliklerde yapılmaktadır. Bu sezonda ortalama 9-2 gün balıkçılık yapılmaktadır. ncak arım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğünce 3.7.2 tarih ve 2426 sayılı resmi gazetede yayınlanan u Ürünleri vcılığını düzenleyen 34 / numaralı sirkülerde 5 isan 37
emmuz 22 tarihleri arasında Van Gölü ndemiği olan nci Kefali Balığının avlanması yasaklanmış olup, üreme dönemi avcılığı engellenmiştir. Üreme dönemi balıkçılığı yapılan alanlar: - Dereağzı 2 - ngilsu 3 - Hidroelektrik antrali 4 - Çitören 5 - Çakırbey 6 - Karhan 7 - Yalındüz 8 - Deliçay 9 - ekevler - Gölağzı - Kasımbağı 2-Çelebibağ 3- Karmış Çayı 4 - dremit olarak sınıflandırılabilir. BO B.4: Y GÖ OPM U ÜÜ Ç U BK V C KF ÜM MK(arım l Müd.) nci Kefali Üretiminin oplam ve iç su Balıkları Üretimi çindeki Oranı Yıllar 967 968 969 97 97 972 973 974 975 976 977 978 979 98 98 982 983 984 985 986 987 988 989 99 99 992 993 994 oplam Üretim ç su Balıkları Üretimi nci Kefali Üretimi oplam % 22.572 3.36 67.352 79.329 6.85 73.656 43.739 27.3 2.78 5.89 63.666 243.233 347.57 424.45 52.826 53.787 557.288 566.933 578.74 582.92 627.93 976.4 457.6 382.4 365.66 454.346 556.44 6.4 6.378 7.85.5 3.249 4.442 5.62 3.68 3.926 8.482 8.985 8.32 2.86 22.245 32.255 3.76 33.66 38.695 46.498 45.47 4.28 4.76 48.5 42.833 37.35 9.4 4.37 4.575 42.828 6 364 663 2.224 558 38.673.556 5.427 3.445 3.953.83 6.895 6.954 6.777 8.288 9.268 9.678 9.3 9.75.25.257.335. 4. 2.69 2.57 2.387.3.28.4.24.35.22.6.22 4.52 2.28 2.4.75.98.64.34.64.66.7.6.67.62.52 2.26 2.9 3.86 2.76 2.25 2.6 ç su Balıkları% 9.4 4.6 5.9 46.7 3.8 2.4 2.2. 29.3 8. 2.5 8.4 3.9 2.5 2.3 24.6 23.9 2.8 2.4 24.2 24.4 2. 24. 29.7 35.7 3.4 3. 28.9 BO B.5 MZ YŞCK V VCK YOU U ÜÜ ÜM 38
limiz Yetiştiricilik ve vcılık Yolu le u Ürünleri Üretimi ürü 999 2 2 22 23 24 nci Kefali 6.45.874.65 5.2. 9.39 Bıyıklı balık (azan) Dere lası ve labalık oplam 63 84 8 82 8,9 42,2 5 52 54 54 72 49,3 6.663..785 5.336.53,9 9.48,5 B.2.6. Milli Parklar, abiat parkları, abiat anıtı ve abiatı Koruma lanları: B.3. oprak: -lüvyal opraklar: Çoğu kireç bakımından zengin, akarsu havzalarının özelliklerine göre değişmekle beraber ince bünyeli, organik madde oranı fazla, taban suyu yüksek olduğu yerlerde tuzluluk, sodiklik problemi gösteren, akarsular tarafından taşınarak yeni tortul depozitler üzerinde oluşmuş () C profilli topraklardır. Van ilinde toplam 68 653 Ha' lık alan kaplamaktadır. -Kolüvyal opraklar: Genelde tuzluluk, sodiklik, drenaj problemleri bulunmayan, oluştukları ana materyal özelliklerini gösteren, dik eğimlerin eteklerinde, vadi ağızlarında biriktirilmiş genç () C profilli topraklardır. Van ilinde toplam 22 965 Ha' lık alan kaplamaktadır. -Kestane engi opraklar: Kalsifikasyon ihtivaları sonucu profilleri kalsiyumca zengin, baz satürasyonları yüksek yapısı prizmatik, üst bünyede kil alt bünyede jips ihtiva eden zonal yapıda BC profîllerine sahip topraklardır. Van ili genelinde en büyük toprak grubunu oluşturmakta ve 973 35 Ha'lık alan kaplamaktadır. -Kahverengi opraklar: Orta derecede organik maddeye sahip, kireçli, çok miktarda kalsiyum ihtiva eden BC profilli zonal topraklardır. şınmış toraklarda yüksek baz satürasyonunu ve sadece C horizonunlu yerlerde görülür. PH nötr durumundadır ve alt katmanlarında jips birikimi görülür. Van linde toplam 292 652 Ha'lık alan kaplamaktadır. -egosel opraklar: Bu topraklar kalkerli veya kalkersiz kayalardan oluşan kaba bünyeli ve sertleşmiş depozitlerden oluşmuş, yüksek geçirgen ve düşük su tutma kapasitelerinden dolayı genelde her mevsim kuru görünen C profilli topraklardır. Van ilinde toplam 8 7 Ha'lık alan kaplamaktadır. -Kahverengi Orman oprakları: Kireççe zengin ana madde üzerinde BC profilleri genelde birbirine girmiş reaksiyonu genelde kalevi baz ortamında nötrdür, yapıları granüller gözenekli olup, kalsifikasyon, podzollaşma ve az miktarda kil içeren genellikle geniş yapraklı orman örtüsü altında oluşan topraklardır. Van ilinde toplam 27 Ha'lık alan kaplamaktadır. 39
-Diğer opraklar: lüvyal sahil bataklıkları, gri kahverengi podzolik topraklar, sahil kumulları, ırmak taşkın yatakları,çıplak kaya ve molozlardan olup toplam 3 8 Ha'lık alan kaplamaktadırlar. B.4. u Kaynakları: B.4.. çme uyu Kaynakları ve Barajlar: B.4.2. Yeraltı u Kaynakları: BO B.6 V Y U KYK U KYĞ 4
D Zernabat Kırmızıbulak Ganiçeperan Cumhuriyet dremit mamabdal Yukarı şıklı üsenbulaklar Gündüzlü srük Dağı Osman Başkaynak Kırkgöz Yaşkütük Benevşe yrancılar spiriz, Varabilen -2 Şamran ÜÜ Y KP (M3/Y) K Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak Kaynak lin 5 Km. Doğusu Gevaş 4 Km. Güney Çatak 6 Km. kuzey Çatak 9,5 Km Kuzey dremit Güneyi rciş 35 Km. KD su rciş 2 Km. Kuzey Bostaniçi 3 Km. Doğ. ağmalı 5 Km. KB Ünseli 4 KM. KD su K.pınar yerleşim alanı B.saray 6 Km. Kuzeyi Özalp 3 Km. GD su Çaldıran 2 Km. KB Muradiye 4,5 Km. D. Muradiye 2 Km. KD Başkale 8 km. Doğu.892.6 2.838.24 946.8 252.288 63.72.734.48 9.46.8 57.68 788.4 378.432 89.26.26.44 54.576 63.72 693.792 662.256.292.976.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf 2.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf.ınıf Kaynak Gürpınar 2 Km. G. 57.68..ınıf B.4.3. karsular: Van li sınırları içinde çeşitli boyutlarda akarsular bulunmaktadır. Van Gölü havzasının akarsuları genelde Van Gölü'ne dökülürler, ilin güneyinde yer alanlar Basra Körfezine, doğu kısmından uzananlar ise ran'a ulaşmaktadır. Van li sınırları içinde önemli sayılabilecek akarsular şunlardır: - Bendimahi Çayı; Van Gölü havzasının en önemli akarsularındandır. l' in kuzeyinde ladağ ve endürek dağı arasında doğar ve Van Gölü'ne dökülür. Çok sayıda kola sahip olan çay, Çaldıran ovasını sular. Çaldıran ovasını takiben çeşitli vadileri geçerek Muradiye ovasına gelir. Burada çeşitli büyüklükte şelaleler oluşturarak Van Gölü'ne bağlanır. Uzunluğu yaklaşık 9 km'dir. Hoşap Çayı; l' in güneydoğusunda, Başkale civarındaki spiriz dağlarıyla, orduz yaylasından kaynaklanır. Doğu-batı uzanımlı olan bu çay, Zernek baraj sahasını geçerek, Havasor ovasına girer. Gevaş lçesi'nin kuzeyinden Van Gölü'ne ulaşır. Uzunluğu 3 km'dir. - Karasu Çayı; Özalp lçesi'nin kuzeyindeki Pirreşit, hta dağlarının sularım toplayarak doğar. rçek gölü yakınından geçerek Van Gölü'ne dökülür. Uzunluğu 3 km'dir. - Zilan Deresi; rciş lçesi civarında yer alan bu akarsu, kuzey-güney yönlü akış sunmaktadır. ladağlardan doğar. rciş ovasından geçen akarsu, Van Gölüne dökülür. - Deliçay ; rciş lçesi'nin doğusunda yer alan bu akarsu Van Gölü'nün kuzeyinde dökülür. 4