VAN BÖLGESİ (DOĞU TÜRKİYE) TANESİYENİNDE BULUNAN YENİ BİR FORAMİNİFER CİNSİ, VANÎA N. GEN. Ercüment SİREL* ve Hatice GÜNDÜZ* ÖZ. Van (Doğu Türkiye) bölgesi, neritik Tanesiyeninden tanımlanmış ve resimlendirilmiş aglitinan kabuklu diskoidal şekilli büyük foraminifer, Varnia n. gen. (tip tür; Vania anatolica n. gen. n. sp.) Dicyclinidae familyasına aittir. Ankara, Sivas (İç Anadolu), Malatya (Doğu Türkiye), Bolkar dağları (Orta Toroslar) ve Hakkari (Güneydoğu Türkiye) yörelerinde bulunan bu yeni cinsîn diğer cinsler ile olan yapısal farklılıkları karşılaştırılmış ve tartışılmıştır. GİRİŞ Bu yazıda Van'ın kuzeydoğusunda Saray ilçesi (Şek. 1) allokton kireçtaşları içinde bulunan Tanesiyen yaşlı yeni foraminifer cinsi (Vania n. gen.) tanımlanmış ve tartışılmıştır. Bu yeni cins aynı bölgeden Broeckinella aff. arabica Henson adı altında tanımlanmış ve resimlendirilmiştir (Sirel ve diğerleri, 1983). Yazarlar aynı yöreye yeniden gidişlerinde topladıkları aglitinan kabuk yapılı ve diskoidal şekilli foraminifer üzerinde yaptıkları yeni çalışmalarda tane örneklerin çevresinde ardalanmalı dizilmiş iki sıra ağız deliğini görmüşlerdir. 1978 de Cherchi ve Schroeder Qatar yarımadasından tanımlanmış Broeckinella arabica Henson türünün hülotipinin revizyonunu yapmışlar ve ona ait yeni ve daha önce görülmemiş bazı karakterlerin varlığını ortaya koymuşlardır. Yazarlar, Cherchi ve Schroeder'in (1978) bulgularının ve çevrede ardalanmalı sıralanmış iki sıra ağız deliğinin varlığının ışığı altında diskoidal şekilli bu foraminiferi yeni cins olarak yapmışlardır. Ankara ve Van yöreleri Tanesiyeninde A. (Glomalveolina) primaeva Reichel ile bulunan ve Broeckinella arabica olarak tanımlanmış ve resimlendirilmiş Sirel (1976), Sirel ve diğerleri (1983) türlerin, yetersiz resimlendirilmiş Broeckinella Henson cinsine ait olmadığı anlaşılmıştır. Van yöresi dışındaki araştırma örneklerinin sert kayaçlardan oluşması, bu foraminiferin yönlendirilmiş kesitlerini elde etme olanağını vermemiştir, bu sebepten Sirel ve diğerleri daha önce bu yeni cinsi B, arabica olarak tanımladılar ve resimlendirdiler.
TANESİYEN VANIA N.GEN. 69 SİSTEMATİK TANIMLAMA Grup : Protozoa Gotdfush, 1817 Sınıf : Rhizopoda Von Siebold, 1845 Takım : Foraminiferida Eichwald, 1830 Aile : Dicyclinidae Hellen ve Tappan, 1964 Cins : Vania n. gen. Tip tür : Vania anatolica n. gen. n. sp. Adın kökeni: Cinsin adı Doğu Türkiye'de bulunan Van ilinden alınmıştır. Ayırtman tanını. Kabuk aglitinan, disk şeklinde (diskoidal), içbükey (bi-konkav), çift simetrili (bilaterally symetrical), kenar hafifçe yuvarlaklaşmış, mikrosferik embriyo küçük ve küremsi şekillidir, planispiral devre gelişmemiştir ve bölünmemiş birkaç locadan ibarettir. Ergin ve bölünmüş localar yelpaze (flabelliform) düzeninde yayılırlar, yelpaze şeklindeki locaları izleyen localar böbrek şekilli (reniform), sonraki localar dairevî (annular) şekilde dizilirler, septalar basittirler, yan duvarlarda, epidermisin altındaki ağ şebekesinde ışınsal dizilmiş esas kirişler (main beams), kısa kirişler (shorter beams) ve kirişçikler (shorter beamlets) vardır; kirişçikler septalara paralel sıralanmışlardır; ağızlar çevrede iki sıra halinde ve ardalanmalı olarak dizilmişlerdir. Benzerlik ve farklılıklar. Vania n. gen. üç çeşit sub-epidermal bölme ve çevrede sıralanmış iki sıra ağız deliği içermesinden dolayı Pseudobroeckinella Deloffre ve Hamaoui (1969) cinsine çok benzer, fakat Pseudobroeckinella cinsinin ergin localarında bulunan sub-epidermal bölmelerin dizilişi, yapısı ve sayılan yeni cinsin sub-epidermal bölmelerine benzemez (Deloffre ve Hamaoui, 1969, p. 12, fig. 2,3), iki cins arasındaki diğer bir farklılık da; Pseudobroeckinella cinsinin kabuğunda flabelliform ve reniform locaların bulunmayışıdır (Deloffre ve Hamaoui, 1969, p. 12, fig. 1). Vania n. gen. kirişçiklerin (beamlets) ve flabelliform localarının varlığından dolayı Broeckina Munier-Chalmas (1882) cinsinden farklıdır, ayrıca Broeckina cinsinin annuler locaları tavandan tabana ulaşmayan (incomplete) bölmeler ile bölünmüşlerdir, buna karşın bu bölmeler Vania n. gen. da bir locadan diğerine uzanır (complete); bu İki cins arasındaki diğer bir farklılık da kabuk yapılarındadır, Vania n. gen.'nın kabuk yapısı aglitinan, Broeckina' nın ise porselendir. Yeni cins ve Broeckinella- Henson (1948) cinsinde ergin localarda üç çeşit sub-epidermal bölme vardır. Bu yeni cins yetersiz tanımlanmış ve resimlendirilmiş Broeckinella Henson (1948) cinsinden aşağıda verilen özelliklerden dolayı açık olarak ayırt edilir. (1) Yeni cins çok sayıda dairevî (annular) localar içerir, buna karşın Broeckinella'da bu çeşit loca yoktur; (2) Bu iki cins arasında diğer bir farklılık da, çevrede yer alan ağız deliklerinin sıralanışıdır; Vania n. gen.'da çevrede ardalanmalı dizilmiş iki sıra ağız deliklerine karşın Broeckinella''da tek sıralı ağız deliği vardır. Bu yeni cins dış şekli, locaların dizilişi ve duvar yapısı İle Cyclolina d'orbigny (1846) ve Ammocycloculina Maync (1958) cinslerine benzer, onlardan kirişler (beams), kirişçikler (beamlets) ve iki sıralı ağız deliklerinin varlığı ile ayrılır. Qataria ve Dohaia Henson (1948) cinslerinin tanımı yalnızca makrosferik şekiller kullanılarak yapılmıştır, bu cinsler birkaç localı planispiral devre ile dairevî localardan oluşmuştur, fakat yeni cins dört büyüme devresi içerir (planispiral, flabelliform, reniform ve annular). Yeni cins ile Qataria ve Dohaia cinsleri arasındaki diğer bir farklılık da ağız deliklerinin çevredeki dizilişidir; yeni cinste çevrede ardalanmalı dizilmiş iki sıra ağız deliğine karşın, Qaîaria ve Dohaia cinslerinde çok sayıda küçük deliklerden oluşmuş ağızlar vardır.
70 Ercüment SİREL ve Hatice GÜNDÜZ Vania n. gen. aynı yaşlı Saudia Henson (1948) cinsinden sütunların (pillars) yokluğu ile farklıdır. Yetersiz tanımlanmış Cyclopsinella Galloway (1933) cinsi annuler localarının İki tabakalı olmasından dolayı yeni cinsten ayrılır. Yeni cins ile aynı stratigrafik seviyede (Tanesiyen A. (Glomalveolina) zonu) bulunan İspanya ve Fransa Pireneleri'nden Hottinger (1967) ve Yugoslavya'dan Drobne ve Hottinger (1971) tarafından Broeckinella arabica olarak tanımlanan ve resimlendirilen türlerin Vania n. gen.'a ait oldukları varsayılmıştır. Hottinger ve Drobne embriyo, genç (juvenil) devre ve diğer büyüme devrelerini içermeyen yetersiz kesitler üzerinde çalıştıklarından, bu türleri B. arabica olarak tanımlamışlardır. Vania anatolica n. gen. n. sp. (Levha I, şek. 1-3; Levha II, şek. 1-6; Levha III, şek. 1-8) 1976 Broeckinella arabica Henson, Sirel, s. 102, Lev. I, şek. 13. 1983 Broeckinella aff. arabica Henson, Sirel ve diğerleri, s. 151, Lev. III, şek. 1,2,4. Adın kökeni: Türün adı Anadolu'dan türetilmiştir. örnek tip (holotip): Vania anatolica n. gen. n. sp.'nin holotipi (85-01) tane örnekten yapılmış ekvatoryal kesittir (Levha I, şek. 1,2 de resimlenmiştir). Örneklerin saklandığı yer: Holotip ve paratipler Cenevre Tabiat Tarihi Müzesinde saklanmaktadır (85-01; 85-02;85-78-88). Materyel: İnceleme materyeli tip yerinden toplanmış 45 tane örneği, tip yerinden ve diğer yerlerden (Ankara, Bolkar dağları ve Malatya) toplanmış sert kireçtaşlarından yapılmış 60 ince kesiti içerir. Tip yeri: Kırmızı tepe, Saray bucağının yaklaşık 2 km kuzeydoğusu (Van'ın kuzeydoğusu, Doğu Türkiye). Tip seviye: Tanesiyen, A. (Glomalveolina) primaeva zonu. Tanımlama Dış özellikler: Kabuk ince taneli, deliksiz, aglitinan, disk şeklinde, hafifçe içbükey,çift simetrili, kenar hafifçe yuvarlak, süturlar düz veya hafifçe göçüktürler. Gözlenen en büyük çap 6.5 mm, en büyük çevre kalınlığı 372 (m en büyük merkezî kalınlık 98 u dur. İyi korunmuş tane örneklerin çevresinde ardalanmalı dizilmiş iki sıra ağız deliği görülebilir. İç özellikler: Bütün localar planispiralden dairevîye değişen özellikte ve evoluttürler. Mikrosferik embriyo küremsi, küçük ve çapı 86-124 m arasında değişir. Mikrosfer ve planispiral devrenin ilk locası boyun tabakası (flexostil) ile birbirine bağlanmıştır (Levha III, şek. 8). Vania anatolica n. gen. n. sp. türünün kabuğu planispiral, yelpaze şeklinde (flabelliform), böbrek şeklinde (reniform) ve dairevî (annuler) büyüme devrelerinden oluşmuştur. Yeni türün holotipinde 3-4 planispiral, 6 yelpaze şeklinde, 6 böbrek şeklinde ve 13 dairevî loca sayılmıştır. 3-4 planispiral bölünmemiş locanın kısmen mikrosferik embriyoyu sarması nedeniyle mikrosferin ve planispiral locaların görünümü böbrek şeklini alır. Vania anatolica n. gen. n. sp.'nın kabuğundaki yelpaze, böbrek ve dairevî devrelerin bütün locaları epiderm altı (sub-epidermal) üç çeşit bölme (esas kirişler, kısa boylu kirişler ve kirişçikler) tarafından bölünmüşlerdir. Epiderm altı bölmeli ağ şebekeli yan duvar ışınsal dizilmiş esas kirişler, kısa boylu kirişler ve bölmelere (septa) paralel kirişçiklerden yapılmıştır (Şek. 2 A,B; Levha II, şek. 5; Levha III, şek. 6). Kirişler bir locadan diğerine ve orta planın (ekvatoryal düzlem) bir kenarından diğer kenarına çizgisel (alignment) olarak sıralanırlar (Levha II, şek. 3). Kısa boylu kiriş-
LEVHALAR
LEVHA- I Vania anatolica n. gen. n. sp. B formu, Tanesiyen, Saray bucağı (KD Van) Şek. l - Ekvatoryal kesit, hafifçe eğik, holotip (85-01), İnce kesit tane örnekten hazırlanmıştır, X 49. Şek. 2 - Holotipin merkezi kısmı, mikrosferik embriyo, planispiral, yelpaze seklinde (flabelliform), böbrek seklinde (reniform) ve dairevî (annuler) localar resimlenmiştir, X 97. Şek. 3 - Eksene] imsi kesit (çevreye doğru teğetsel), paratip (85-02), iki sıra ağız deliklerini ve epiderm altı (sub-epidermal) bölmeleri gösteriyor, X 56.
Ercüment SİREL ve Hatice GÜNDÜZ LEVHA-I
LEVHA -II Vania anatolica n. gen. n. sp. B formu, Tanesiyen, Saray bucağı (KD Van) Şek. l - Ekvatoryal kesit, hafifçe eğik, paratip (85-78), ince kesit tane Örnekten hazırlanmıştır, X 27. Şek. 2 - Paratipin (Şek. 1) merkezî kısmı, mikrosferik embriyo, planispiral?, yelpaze şeklinde (flabelliform), böbrek şeklinde (reniform) ve dairevî (annuler) locaları gösteriyor, X 79. Şek. 3 - Ekvatoryal kesit, paratip (85-79), ince kesit tane örnekten hazırlanmıştır, X 15. Şek. 4 - Paratipin (Şek. 3) merkezî kısmı, mikrosfer, fleksostil? (boyun tabakası), planispiral, yelpaze şeklînde, böbrek şeklinde ve dairevî locaları resimlendirilmiştir, X 56. Şek. 5 - Ekvatoryal kesit, hafifçe eğik, paratip (85-80), ince kesit tane örnekten hazırlanmıştır, X 16. Şek, 6 - Dış görünüş, kısmen aşındırılmış tane örnek, paratip (85-81), X 21.
Ercüment SİREL ve Hatice GÜNDÜZ LEVHA II
Vania anatolica n. gen. n. sp. B formu, Tanesiyen, Saray bucağı (KD Van) Şek. l - Eksenel kesit, paratip (85-82), ince kesit tane örnekten hazırlanmıştır, X 40. Şek. 2 - Eksenelimsi kesit, hafifçe eğik (85-86), X 35. Şek. 3 - Merkezden geçmiş eğik kesit, ekvatoryal düzleme doğru hafifçe eğik (85-87), X 63. Şet 4 - Merkezden geçmiş eğik kesit, paratip (85-83), X 42. Şek. 5 - Paratipin (Şek. 4) merkezî kısmının detay görünümü, mikrosferi, bölünmemiş planispiral ve bölünmüş ergin locaları gösteriyor, X 88. Şek. 6 - Çok eğik kesit, dış yüze ve ekvatoryal düzleme teğet, paratip (85-84), esas kirişleri, kısa kirişleri, kirişçikleri, boşlukları ve ağız deliklerini gösteriyor, X 36. Şek. 7 - Eksenelimsi kesit, hafifçe eğik (85-88), X 39. Şek. 8 - Ekvatoryal kesitin merkezî kısmı, paratip (85-85), mikrosferik embriyoyu, fleksostili, bölünmemiş planispiral locaları ve bölünmüş locaları gösteriyor, X 95.
Ercüment SİREL ve Hatice GÜNDÜZ LEVHA - III
Şek. 2 - Vania anatolica n. gen. n. sp. A - Ekvatoryal kesit, hafifçe eğik (Levha II, şek. 5 in sol alt tarafı), (85-80), X 82- B - Yeni cinsin yapısal modeli, yapısal elemanlarını gösteriyor. Ekvatoryal kesit (ES); Teğetsel kesit (TS); Eksenel kesit (AS); Eksenelimsi kesit (SAS); Esas kiriş (Mb); Kısa kiriş (Sb); Kirişçik (Bl); Bölme (S); Çevre (P); Ağız delikleri (A); Boşluklar (A1); Oda (Ch); --> C Merkezi gösteriyor.
Ercüment SİREL ve Hatice GÜNDÜZ
TANESİYEN VANIA N.GEN. 71 ler esas kirişlere paralel, fakat kirişçiklere dik olarak dizilirler (Şek. 2 A,B). Epiderm altı bölmeler loca boşluğuna açılan kesitleri, yuvarlak boşlukları (alveolleri) (küçük hücreli yapıda, bal peteğine benzer) oluştururlar (Şek. 2 A). Epidermisin altında boşlukların kesitleri dairevî veya dairemsi şekilde görünürler (Şek. 2 A,B). Dağılım Tip yeri: Saray (Kuzeydoğu Van) bucağının yaklaşık 2 km kuzeyindeki Kırmızı tepede Tanesiyen yaşlı yumuşak killi kireçtaşları içinde Alveolina (Glomalveolina) primaeva, Orbitokathina sarayi Sirel, Gündüz ve Acar, Ranikothalia sindensis (Davies), Ranikothalia sp., Sakesaria cotteri Davies, S. aff. dukhani Smout, Miscellanea meandrina (Carter), M. miscella (d'archiac ve Haime), Rhapydionina sp., Dictyoconus n. sp., Fallotella sp. ile birlikte bulunur. Diğer yerler: Polatlı (Güneybatı Ankara), Tanesiyen yaşlı sert kireçtaşlarında, A. (Glomalveolina) primaeva, Fallotella sp., Rhapydionina, sp. ile birlikte bulunur. Harabekayış tepe (Kuzeydoğu Malatya) Tanesiyen yaşlı sert kireçtaşlarında A, (Glomalveolina) primaeva, M. cf. miscella, Fallotella sp. ile beraber bulunur. Bolkar dağları (Orta Toroslar) Tanesiyen yaşlı sert kireçtaşlarında A. (Glomalveolina) primaeva, Fallotella sp. ile beraber bulunur. Yayma verildiği tarih, 16 Ocak 1985 DEĞİNİLEN BELGELER Cherchi, A. ve Schroeder. R., 1978, Revision of the type of Broeckinella arabica Henson (Foram.) from Qatar Peninsula (Arabia): Neues Jahrbuch für Geologie und Palaontologie, Monatshcfte, heft 9, Stuttgart, 513-520. Deloffre, R. ve Hamaoui, M., 1969, De Pseudobroeckinella sotmoulouetısis n. gen. n. sp., Foramitıifere du Crétacé" superieur D'Aquitainc: Bull. Centre Rech. Pau-SNPA, 3, 1, Pau, 5-31. Drobne, K., ve Hottinger, L., 1971, Broeckinella und Saudia (Foraminiferida) aus dem Nordwestlichcn Teil Jugoslawiens, Ihre Morphologie und Ihre Stratigraphische Verbreitung: Razprave Slov. akad. znan. umet. 4. razr. xıv-7, Ljubljana, 215-238. Galloway, J.J., 1933, A manual of Foraminifera: James Furman Kemp Mcmorial ser., publ. I, xii+483, Principia Press (Bloomington, Indiana). Henson, F.R.S., 1948, Larger Imperforate Foraminifera of South-Western Asia: British Museum (Natural History), London, 1-127. Hottinger, L., 1967, Foraminiferes imperforés du Mesozoique marocain: Notes et Mém. service geol. Maroc, 209, Rabat, 1-129. Maync, W., 1958, Ammocydoioculina n, gen., an unknown foraminiferal genus: Contributions from the Cushman foundation for foraminiferal research, vol. ıx, part 3, 53-57. Munier-Chalmas, E,, 1882, La connaissance des phases successives par lesquelles passent les Foraminiferes; Soc Geol France Bull., ser. 3, v. 10 (1881-82), 470-471. Orbigny, A.D.d', 1846, Foraminiferes fossiles du Bassin Tertiaire de Vienne (Autriche): Gide et Compe (Paris) xxxvii+ 312. Sirel, E., 1976, Polatlı (GB Ankara) güneyinde bulunan Alveolina, Nummulites, Ranikothalia ve Assilina cinslerinin bazı türlerinin sistematik incelemeleri: Türkiye Jeol. Kur. Bült., 19, 2, 89-102. Sirel, E.; Gündüz, H. ve Acar, Ş., 1983, Sur la presence d'une nouvelle espece D'Orbitokathina Hottinger dans le Thanetiende Van (Est de la Turquie): Revue de Palcobiologie, vol. 2, no. 2, Genéve, 149-159.