Çev. Ayfle Merve KAMACI

447 TÜRKLERDEN ARNAVUTLARA Olsi JAZEXHI Arnavutluk Müslüman Forumu Baflkan, Tiran-ARNAVUTLUK Çev. Ayfle Merve KAMACI 1994 y l nda bir ara, Tiran n n Kombinat mahallesinde yeni yap lm fl bir camiyi gezerken, ad n hat rlayamad m yafll bir adamla dalga geçen bir grup genç Arnavut Müslüman na rastlad m. Muhtemelen seksenlerinde olan ve Arnavutluk un güneyinden gelen bu yafll adam gençlere birer Müslüman olarak hepsinin Türk oldu unu söylüyordu. Yafll adama göre, Hz. Muhammed bile Türk tü. Gençlere göre bu amca düflünce ve ak l olarak kesinlikle demode kalm flt. Yaklafl k bir on y l sonra, 2004 y l n n bafllar nda, tekrardan benzer bir olayla karfl laflt m. Shkodra flehrine gitti imde, bana yaflanan baz s k nt - lardan bahseden flehrin müftüsü, slam n ço unlukla Türklük (Tyrqini) olarak yaftaland flehriyle ilgili eski bir anekdot anlatt. Burada da slam ve Müslümanl k ile Türklük ve Türklerin karfl laflt r lmas yap l yordu. Müftüye Tyrqinia kelimesinin ne anlama geldi ini sordum. O da bana Arnavutluk ta eski zamanlarda Türk ve Tyrqini kelimelerinin, Müslüman ve slam kelimeleriyle efl anlaml olarak kullan ld n anlatt. fiimdiki modern görüflümüzle, Arnavutluk ta Türk kelimesinden Türkiye vatandafl anlam n ç kar yoruz. Bu kelimenin sözlük anlamlar na bakmak için Arnavut dilinde bir sözlü ü (Arnavutluk Bilimler Akademisi nin 2002 y - l nda yay mlad sözlük) açt m. lk olarak, benim varsay m m do ru ç kt : Türk 1. Türkiye de yaflayan ya da Türkiye li birey ve 2. Türklerle iliflkili bir fley, Türklerin bir ürünü, ya da yetene i 1. Ancak ayn kuruluflun 1980 lerde yay mlad sözlükte, Türk kelimesi için farkl bir aç klama daha vard. lki benim de bildi im anlamd, Türk 1. Türkiye de yaflayan ya da Türkiye li birey. Ancak ikinci anlam flu flekildeydi, 2. Eski ça a ait: Müslüman. 2 Daha da gerilere giderek bundan da yirmi y l önce, 1960 larda yay mlanm fl bir sözlük buldum. Bu sözlükte Türk kelimesinin baflka anlamlar n da görmüfl oldum: 1. Türkiye nin Asya veya Balkan bölgelerinde yaflayan kifli,

448 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress ve 2. nsanlar m z n büyük ço unlu unun inançlar n n slam dinine dönüfltürülmesi süreci Osmanl fethi alt nda gerçekleflti i için, ülkemizin her yan nda inanc n de ifltiren herkese Türk, Turq, Turke, Turkeshë, Turkinë denir. Bu kelimeler istilac lar ile ayn dini paylaflan Müslümanlar tan mlamak için kullan l rd. 3 Yazar, Türk kelimesinin Müslümanlar tan mlamak için kullan ld - n belirtti i noktaya, Arnavutluk un farkl bölgelerinden çeflitli örnekler vererek devam ediyor. Örne in: Mo, në je turk! (Türk sen zarar verme!); Në je turk e bir turkut, mos, se stë ka hije (Türk sen ya da bir Türk evlad ysan, hay r gelmez.); Kush është turk n Muhamenë / Të mos lshoj dervenë (Muhammed e inanan hiçbir Türk/ terk etmemelidir ana vatan n ); More turk i Perëndisë/(M)Syna derën e xhamisë/ (Ey Tanr n n Türk evlad / Gir caminin kap s ndan içeri); Djali i dadës në kosh turk/ Këto dy faqe mos mi puth!/ Nkosha turk me imanë/ sti la faqet pa ti ngranë! (Ey amcao lu, e er bir Türk sen/ Bu iki yana hiçbir zaman öpmemelisin/ Ben de iman dolu bir Türk sem/ Hepsini yiyip bitirmeden ayr lamam). 4 Bu eski sözlüklerin d fl nda, Türk kelimesinin baflka durumlarda da Arnavut Müslümanlar n tarif etmek için kullan ld n gördüm. Ünlü Arnavut Katolik papaz Gjergj Fishta, (1913 te yay mlanan) Kan A lamak adl makalesinde Türk kelimesinin genel olarak Arnavut Müslümanlar n tan mlamak için kullan lan bir kelime oldu unu do rulam flt r. Genç Türklere Yahudilerin ve Masonlar n kötülükleri yüzünden çok daha cesur olmalar n ö ütlerken, Türk kelimesi ile Asya Türklerini, Müslümanlar de il de Muhammed inanc olanlar kastetti ini 5 vurgulam flt r. Yukar da belirtilenler Bat Balkanlar daki Müslüman halk kimli inin son yüzy l içinde nas l bir de iflime girdi ini gösterir birkaç örnektir. Ça dafl Arnavutlar için Türklerle karfl laflt r lmalar flimdi biraz safça gelebilir, ancak 1912 y l n n Arnavutluk unda her fley çok daha farkl yd. Osmanl Arnavutluk u günlerinde Müslüman Arnavutlar n kendilerini görüfl flekilleri, budundilbilim temeline de il, daha ziyade küresel bir Ümmet konsepti üzerine dayan - yordu. Ümmet kavram na göre Türk ve Türklük kelimeleri Osmanl slam içinde belirli bir dini toplulu u ifade ediyordu. Hayali Cemaatler (Imagined Communities) adl kitab nda Benedict Anderson, Ümmet 6 örne inde ya da Arnavut örne inde Tyrqinia kavram nda oldu u gibi dinin, hayali topluluklar infla etmede nas l bir rol oynayabilece ini gösteriyor. Ulusal/etnik/dilsel kimli in yaln zca ba ms z devletin ilan ndan sonra oluflturulabildi i Arnavutluk ta, Osmanl millet zihniyeti dil ba lam na de il, din ba lam üzerine dayan yordu. nsanlar kendilerini din üzerinden tan ml yordu. Bunun sonucunda da Arnavut Müslümanlar kendilerini Türk olarak tan mlamaya bafllad lar.

Türklerden Arnavutlara 449 Modern Arnavutluk tarihiyle ilgilenen herkesin bilebilece i gibi, 20. yüzy l boyunca ülkenin bünyesinde var olan üç uluslarüstü millet toplulu undan modern bir ulus ç karmak için çabalad s rada, bafl etmek zorunda kald sorunlar vard r. Bunlar; Türk milleti (Müslüman), Do u Ortodoks ya da Rum milleti ve Katolik milletidir. Arnavutluk tarihi, sürekli olarak birbirlerinin varl n modern ulusal Arnavut kimli i içinde tan mak istemeyen bu üç millet aras ndaki gerginliklerle doludur. Esad Mekuli nin en bilinen fliiri Turk elhamdulilah ta da belirtti i gibi, Kosoval lar n 1954 y l na kadar kendilerine Türk dedikleri Kosova da bu gerginlik ortam çok daha belirgindi. 7 Modern Arnavut tarihçileri s k s k, kendilerini Türk olarak tan mlayan Arnavutlar ve onlar n hainler den, haxhiqamile lerden (Osmanl yanl s bir hareket liderinin ismine dayand r larak), gericiler den, Türkmenler den ve Grekomanlar dan oluflan siyasi hareketlerini aç klamaya çal flm flt r. Ancak bu hareketlerin hepsinin ard nda, modern Arnavutluk u Arnavutlar n yaln zca ya Türk ya da gavur olarak adland r ld eski Osmanl himayesinden ç - kararak, ülke için laik ve etnik bir kimlik infla etme u rafl yatmaktayd. Arnavutlar n Osmanl döneminde kendilerini nas l gördüklerini anlamak için, Thimi Mitko nun Bleta Shqiptare adl roman n okumak oldukça yard mc olacakt r. 8 (1878 y l nda M s r da yay mlanan) Bleta Shqiptare, Osmanl Janina (Ioannina) ve Shkodra Vilayetlerinden elde edilen flark lar n bir toplamas d r. Kitab n önsözünde Mitko, bu kitab yazma sebebinin Arnavut sözleri ve flark lar n korumak oldu unu, çünkü ancak onlar arac l yla Arnavut kabilesinin anlafl labilece ini ve dillerinin ö renilmesiyle Arnavutlar n ça dafllaflabilece ini, Yunan kardeflleri ile efl konuma gelebileceklerini düflündü ünü belirtmifltir. 9 Ortodoks bir Arnavut olarak Mitko, Arnavutlar n kendi etnik kimliklerinin fark na varmas n istedi. Ona göre Arnavutlara kendi dillerini nas l yazacaklar, okuyacaklar ö retilirse, Arnavutlar Yunan vatanseverlere dönüflebilir, Yunan ulus kardeflli ine kucak açabilir, Slavlarla ya da talyanlarla birleflme isteklerinden vazgeçip tüm dikkatlerini anneye, Yunanistan a döndürebilir. 10 Mitko nun Arnavutlar Yunanlara çevirme iste i samimi gözükse de, seçti i flark larda görüyoruz ki döneminin Müslüman Arnavutlar kendilerini hiç Yunan olarak görmemifl ve çok az oranda da Arnavut olarak tan mlam fllard r. Genellikle insanlar dini tercihlerine göre Türk ya da Gavur olarak, ya da bölgesel farkl l klar na göre Gheg ya da Tosk olarak kategorize ediyorlard. Bu anlamda bir örnek, Müslümanlar n H ristiyanlarla savaflt Himara çat flmas - n anlatan flark lard r. Örne in karfl m za flöyle bir örnek ç k yor; turq dhe të kërshterëtë /të gjithë të parëtë (Türkler ve H ristiyanlar / tüm liderler). 11 Ali Pafla n n Himyaritlere karfl savafl n anlatan flark larda da ayn fley görülebilir:

450 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress Nga Nivica Koçodhutë/ Q është i pari ndë vulë/ qe pa të s bënetë punë / as ndë turq as ndë kahurë (Nivica dan Koçodhu gelir / Tüm onay ondan gelir / O olmadan çal flamaz kimse / ster Türk ister Gavur). 12 Bu flark larda ilgi çekici olan Arnavut kelimesinin neredeyse her H ristiyan Müslüman kavgas n n anlat ld durumlarda kullan lm fl olmas d r. Tek istisna Arnavutlar n Osmanl Devleti ne karfl birleflip savaflt durumda görülür. 13 Bleta Shqiptare den anlafl ld üzere Arnavutlar kendilerini Türk ya da Gavur, Gheg ya da Tosk, Arap, Raja, Halldup, Mirditorë, Lap ve Shkodranë gibi isimlerle s n fland r yordu. Ancak en ilginç olan ise Mitko nun kuzey Arnavutluk tan getirdi i flark larda Arnavut kelimesinin kesinlikle hiç kullan lmam fl olmas. Bu bölgenin flark lar nda, türkülerinde Arnavutlar kendilerini genellikle Türk ya da Gavur olarak s n fland r yor. Tiran dan gelen bir türküde, örne in, bir köprü hamisi olan Ali Beflir için flu flekilde söyleniyor: Ali Beshiri prej Tirane Tiran dan Ali Beflir na shpëtoi shpyrtë, shpëtoi xhanë Ruhumuzu, can m z kurtard Ti moj urë, e mjera urë Ey sen köprü, zavall köprü që mban këlqere, mban gurë Tafllardan, kireçten örülü köprü shkojnë turq, shkojnë kahurë Senin üzerinden geçer Türkler, Gavurlar të sosurë s kanë kurrë Sonsuza dek kal r ayak izleri Baflka bir fliirde ise Müslümanlar n kendilerini nas l Türk olarak tan mlad klar n görüyoruz: Çohij turq, haj ne xhami Uyan n Türkler, Camiye gidelim na ka ardh nji hoxh i ri. 14 eni imam m z geldi, görelim. Arnavutça konuflan Müslümanlar n kendilerini Türk olarak özdefllefltirmesi, Hafiz Pafla n n flehri kuflatmas n anan Shkodra flark lar nda da görülebilen bir durumdur: Gjithë thërrasim ja Mahbub Sizi Ey Azizimiz diye bildik Jena turq, e faj stë kena Bizler Türküz, yoktur yükümüz sulltan Mahmut banu vakuf Sultan Mahmut mabedimiz olmufl gjithë robt e Zotit jena. 15 Allah n kullar y z hepimiz. Mitkos un türküleri üzerine çal flan Kemal Haxhihasani, Mitkos nun türkülerdeki ulusall k ölçütünü art rmak için aralara Arnavutluk, Arnavut ya da Halldup gibi kelimeleri ekledi i düflüncesindeydi. 16 Baflka Osmanl Arnavutlar n n popüler flark lar n n toplamalar nda da Arnavut Müslümanlar n kendilerine Türk dedikleri görülüyor. Kasem Tai-

Türklerden Arnavutlara 451 pi nin Zana Popullore toplamas Arnavutluk yanl l n n bir devlet politikas haline geldi i ve Arnavutluk ta Osmanl ve Do u Ortodoks miras n n zay flat lmas için bir tak m yasalar n yürürlü e sokuldu u bir dönemde, 1933 y l nda Arnavutluk ta yay mland. Bu dönemde dahi Arnavutlar n kendilerini Türk ya da Gavur olarak tan mlad klar n görüyoruz. Taipi flark lar n n ilginç olan yan Arnavut etiketinin, yaln zca Prizren Arnavut Cemiyeti dönemi olan 1878 y l ndan sonraki toplamada görülmesidir. Fakat burada bile Arnavutlar kendilerini Turk safi Gerçek Türk olarak adland rmaktad r: Elif E na u fillue Elif Ve flte böyle bafllad në kambë u çue Shqiptarija Arnavutlaflma böyle ayakland Sin Se kenkan safi Turq Sin Ancak onlar gerçek Türk vendin kaurrit nuk ja lëshojnë. 17 B rakmazlar topraklar n elin gavuruna. Arnavut Müslümanlar n n Türk olarak adland r lmas na dair örnekler Xhaferr Belegu nun Prizren Arnavut Cemiyeti tarihini anlatan kitab nda da bulunabilir. slam dinine dönen bir Macar olan Mehmet Ali Maxhari ile ilgili bir fliirde, kendilerini Türk olarak kabul eden Kosoval lar gerçek bir Türk dehas olmayan ancak S rp kral ve Katolik Piskoposu için çal flan Macar paflas na flüpheyle yaklafl rlar: More pash pasha i Maxharit Ey sen Macaristan paflas! Nuk i jam i mbretit, jam i kralit Kral de ilim ancak S rp Kral na aitim Fjal i coj patër Marianit Papaz Marian a ant içerim Morë hoxhë façezi Ey sen ac nas hoca Pa ferman si del në ushtri Nas l gidersin fermans z savafla Hem imam hem plak haxhi Bir de dersin ben hac y m hocay m Besa Mria s bahet turki Ama Mria (bir H ristiyan) Türk olamaz Nuk bahet Mria turki. 18 Mria asla bir Türk (Müslüman) olamaz. Ayn fley, Taipi nin Shkodra dan getirdi i bu çekiflmeyi anlatan türkülerde de söz konusudur. Yine Türk ve Gavur tabirlerini görürüz. Shkodra halk y llar sonra bile Türk ve Hristiyan olarak adland r lmaktad r. Gjergj Fishta n n 1908 y l Osmanl anayasas n n ilan na ithaf etti i fliirinde görüyoruz ki: Rreh burija e trumpeta Trompetler, klaksonlar çal yor Turk e kështenë në kambë janë çue Türkler H ristiyanlar ayakta Padishahit ju rritët jeta Sultan m z n flan na Sot mbretnin e paska pshtue 19 Krall k kurtar ld!

452 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress Kasem Taipi nin koleksiyonundan Arnavutlar n, Kanga e Luftës së Junanit (Janina için Savafl fiark s ) adl flark da bile kendilerine Türk dediklerini görüyoruz. 1897 y l ndaki Janina savunmas Tiran beyi Gani Toptani taraf ndan yürütülmüfl olsa da, o ve savaflç lar Türk olarak adland r l yordu: Iptida u nis nizaja Sonunda geldi düzen urumi mrrini në Gjirit Girit e vard ordu Sebep ban Bari telqaja Sebep Bari telqaja idi për me dalë Turqinija në dritë Türklük için, galip gelme zaman idi 20 Ancak, 1902 y l nda bahsi geçen Gani Toptani nin bir Osmanl görevlisi taraf ndan öldürülmesi olay na ithafen yaz lan bir flark da Arnavutluk kelimesinin Türklük yerine kullan ld n görüyoruz. Esad Toptani nin kardeflinin öcünü almak için stanbul a yollad suikasçiye ithaf edilen Xhiut i Fajës flark s nda ise: Xhiji i Fajës nji Kruetanë Ciji of Faya, bir Kruja l Shqiptaris ja la nji namë Arnavutlukçulu uyla ün kazand Xhija i Fajës zog petriti Ciyi of Faya, atmaca o lu Esad Pasha e porositi Esat Pafla ona bir görev verdi Xhija i Fajës nji Kruetanë Ciji of Faya, bir Kruja l në Stamboll na ka lanë namë. 21 stanbul da ününü kazand Gani Toptani ye adanan flark lardaki kimlik de iflimi, en iyi bir flekilde Tiran l bir Arnavut milliyetçisi olan ve kendi flehrinde bu de iflimleri bizzat gözüyle gören Hafiz brahim Dalliu nun hat ralar nda aç kl a kavuflur. Dalliu ye göre Tiran halk n n kendileriyle ilgili düflüncelerini de ifltirmeye bafllamas 1895 y l na denk gelir. Bu y lda bir dizi Genç Türk ve Arnavut göçmen gazeteleri Tiran a gelmeye bafllad. Gani Toptani nin suikast, Tiran seçkinlerinin Arnavut halka milliyetçilik fikirleri afl layan ve art k yaln zca Türk de- il, ayn zamanda Arnavut olduklar n n propagandas n yapan Genç Türk ve Arnavut göçmen çemberiyle bir araya gelmesinin ard ndan yaklafl k yedi y l sonra gerçeklefltirildi. stanbul daki Gani Toptani suikast ndan on y l sonra bestelenen Xhiu i Fajës flark s, Arnavutlar n zihinlerinde Türk (Turqëri) s fat ndan Arnavut a (Shqiptari) nas l geçtikleri sorusunu aç kl a kavuflturmaktad r. Türk s fat n n Arnavut a dönüflmesi, Osmanl c l n görkemli duruflunun imparatorlu un genelinde birden bire ortaya ç kan yerel kimlikler taraf ndan bozulmaya baflland bir zaman ve ortamda gerçekleflmiflti. Genç Türklerle birlikte, mparatorluk genelinde ortaya ç kan milliyetçilik fikirleri flehirlerdeki Osmanl nüfusunun bile kendileriyle ilgili düflüncelerini de ifltirmeye bafllad.

Türklerden Arnavutlara 453 Arnavutluk örne inde, Türk kimli i camiler, Osmanl yönetimi, devlet okullar ve son olarak da resmi dil olan Osmanl Türkçesi arac l yla Arnavut a dönüfltürülmüfltü. Ancak flehir insanlar n n kimliklerini merkezden taflraya do ru de ifltirmesinde, zay flayan Osmanl devletinin büyük bir etkisi vard. Arnavutluk ta Türklük kavram n n Arnavutlukçuluk kavram ile yer de- ifltirmesi, Benedict Anderson a göre, uzun süreçte insanlara, modern uluslar n üzerine oluflturuldu u ve hayal edildi i öznel bir fikir olan çok eski ça lardan kalma olduklar fikrini afl layan, yerel a zlar daha fazla etkinlefltiren yay n kapitalizminin gücü ile mümkün olmufltu. 22 Dalliu nun hat ralar na 1908 y l na kadar Tiran halk n n büyük ço unlu- unun kendi etnik kimliklerine karfl kay ts z davrand klar görülüyordu. Büyük bir ço unlu u Osmanl devletini ve II. Abdülhamid Sultan aç kça destekliyordu ve aralar ndan yaln zca birkaç Arnavut ulusal kimli inin propagandas n yap yordu. Bu insanlar Arnavut olarak biliniyordu. 23 Ancak o dönemdeki toplam Arnavut say s 15.000 kiflilik bir flehirde yaklafl k 150 kadard! Bu Arnavutlar n da ço unlu u toprak sahiplerinin bey s n f ndan geliyordu; pek ço u Bat kardefllik ve laiklik ruhuna tan k olduklar denizafl r bölgelere y llarca gelmifl gitmiflti. Di er bir yandan da kendini Türk sayan di- er Arnavutlar ço unlukla sivil çal flan, hükümet görevlisi, ö retmen, tacir ya da zengin tabakadan insanlard ve Arnavut milliyetçilerine düflmanl kla bak - yorlard. 24 Arnavutça konuflan Müslümanlar n Türk imparatorlu undan, bölgesel Arnavut kimli ine dönüfltürülme çabalar muazzam ölçüdeydi. Mehdi Bey Frashëri hat ralar nda güney Arnavutluk ta yer alan Ortodoks H ristiyanlar n n büyük ço unlu unun, Osmanl döneminde kendilerini Yunan/Rum olarak kabul ettikleri görülür. Ayn durum Müslümanlar n ve Katoliklerin kendilerini Türk ya da Gavur olarak tasvir etmek zorunda hissetmeleri de ayn dönemde görülmektedir. 25 Dalliu ya göre, Tiran Cemiyeti Partisi (Genç Türkler) baflkan olan Refik Toptani Bey Tiran çocuklar na Latin alfabesiyle yaz lm fl Arnavutça kitaplar da tt nda, hocalar, devlet memurlar, tacirler ve zenginler taraf ndan ay planm flt. slami ruhban s n f na mensup hocalar Arnavut dilinin Latin harfleriyle yaz lmas n n günah oldu unu ilan ettiler. nsanlara: Arnavut dili bizleri imans z (Gavur) yapacak, kendi öz kardefllerimizle evlenmemize, camilerimizi ve dergahlar m z paramparça etmemize, Kur an okumaktan, oruç tutmaktan ve temizlikten uzaklaflmam za yol açacakt r fleklinde beyanlarda bulunmufltur. Tiran sokaklar nda bir ozan flark söyleye söyleye Osmanl sokaklar n arfl nl yormufl: Tirande vardër ej babam, I a dinçei tahsin ider. 26 Ayn zamanda da Tiran sokaklar nda çocuklar Arnavutlara Arnavutlar öldü art k! 27 diye ba r yorlarm fl. Genç Türkler Tiran yak nlar nda yaflayan köylülerden kafir Arnavutlar (qafiret shqiptare) öldürmelerini isti-

454 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress yordu. Söylenenlere göre Tiran a gelip Refik Toptani ile karfl laflt klar nda ona, Beyim, art k bir Arnavut oldu unuz söyleniyor! demifllerdir. 28 Ateflli bir milliyetçi olan Kostandin Kristoforidhi, 1888 y l nda Arnavutluk tan Nikolla Naço ya gönderilen bir mektubunda, Arnavutluk nüfusunun ço unun asl nda Arnavut olmak istemedi ini iddia etmifltir. Yaln zca Türk Muhammedcileri aras ndan bir grup kendi dillerini gelifltirmek ve böylelikle Türklerden farkl olmak istemifltir. Bundaki as l amaç ta, bir gün Avrupa n n Türkiye yi yine Asya ya geri yollayaca na dair korkular yd ve Avrupal lara kendilerinin Yunanlardan farkl olduklar n kan tlayabilmek istemifllerdi. Ancak Müslüman Arnavutlar n n sadece yar s bu flekilde düflünebilmiflti. Üstelik H ristiyanlar n yaln zca onda biri Arnavut olmay istiyordu. Ortodoks ruhban ve burjuva s n f Yunanca konufluyordu ve Yunanistan n günün birinde Arnavutluk u ele geçirmesini ve bu yolla Türklerin mülklerine de sahip olabilmeyi istiyorlard. Ve Arnavutluk Türkleri Bosna, Bulgaristan ve Tesali Türkleri ile ayn kaderi paylaflmak zorunda kalacakt. 29 Bir Katolik papaz olan Dom Ndoc Nikaj flu flekilde görüfllerini yazm flt r: Müslümanlar kuvvetli Muhammed inançlar na ba l l klar sebebiyle, Sultan dan ayr ld klar n düflünemezler. Bu onlar için inançlar n reddetmek gibi bir fley olur Bu dönemlerde, Arnavut ismi genellikle H ristiyanlar tan mlamak için kullan l rd 30 Fakat Mirdita H ristiyanlar n n Dukagjin H ristiyanlar ile evlenmedi i ancak Karada l lar kendilerine daha yak n bulduklar Arnavut Katolik afliretlerinde de milliyetçi hislerin yoksunlu u fazlaca görülen bir durumdu. 31 Amcas yla birlikte, 1912 y l nda Arnavutluk un ba ms zl - n ilan eden Ekrem Bej Vlora hat rat nda flöyle belirtmifltir: 1900 den 1906 y l na kadar Arnavutlar n ço unlu unun dünya görüflü oldukça ac l yd. Kimse hiçbir ulusa ait hissetmiyordu kendini. Her yerde insanlar iki kutba ayr l yordu. Bir tarafta insanlar m z n sorulsa Elhamdülillah Müslüman m! diyecek dörtte üçlük k sm... di er tarafta son çeyreklik k - s m olan Ortodoks Arnavutlar ve bazen Katolikler bile, yaln zca ayr mc bir içeri i olmayan, ayn zamanda ulusun bu kesimine yabanc bir ö e gibiymifl gibi bak lmas n sa layan Gavur s fat yla adland r l yorlard. 32 Lap Martallozi takma ad yla 1908 y l nda Sofya dan yazan bir Arnavut milliyetçisi, Sultan II. Abdülhamid in politikalar na, onun yönetiminin Arnavutluk taki medreseleri Müslümanlara Türkiye Sultanlar n n Allah taraf ndan Gavuristan azat etmek için gönderilmifl azizler oldu unu dikte etmek için kulland suçlamas yla sald r yordu. Medreselerde Arnavutlara, Bilge Umar zaman nda Arnavutluk a Arap muhacirleri olarak gönderildikleri ö retiliyordu. 33 Böyle milliyetçiler ayr ca, Martallozi nin de yazd gibi, bölgesel kilisesine ba l okullara giden Ortodoks Arnavutlar na Philip ten, Büyük sken-

Türklerden Arnavutlara 455 der e, Phyros tan Scanderbeg e ve hatta sa ya kadar tüm büyük adamlar n Yunan oldu unun ö retilmesinden rahats zl k duyuyordu. 34 Arnavutlar n Osmanl olarak de il, bir etnik köken olarak tan nma yönündeki dirençleri 1909 y l nda Kristoforidhi nin Durrës den Lef Nosi ye gönderdi i bir mektubunda da bahsedildi i görülmektedir. Mektuplaflmalar ndan anlad m z kadar yla Durrës flehrinde: Müslümanlar Arnavut kelimesini ya da Arnavutça herhangi bir fleyi duymak bile istemiyorlar; Genç Türkler onlar fanatikleflmeye ça r yor; bugünlerde Arnavut kulüplerinin, Türklere özgürlük veren Osmanl dan onlar ay rmak isteyen bafl bofl ve hain insanlarla dolu oldu una inan yorlar. Onlara göre, Arnavutlar iyi insanlar olsayd, dillerini Türkçe alfabesiyle yazarlard ; Latin harfleriyle de il! 35 Sejfi Vllamasi de yaz lar nda ayn konudan bahsetmektedir. Ona göre, kuzey ve orta Arnavutluk Müslümanlar Osmanl yanl s, Malësia Katolikleri Karada destekçisi ve güney H ristiyanlar da Yunan yanl s iken, Arnavut olmak çok tereddüt ettiren bir durumdu. Orta Arnavutluk Müslümanlar kendilerini Arnavut görmedikleri gibi, milliyetçi kesimin kafir, ahlaks z ve hain olduklar na inan yordu. 36 Arnavut ulusal kimli i ç kmaz yaln zca Müslüman nüfusla s n rl bir sorun de ildi. Nathalie Clayer, milliyetçi projenin güney flehri Korça da büyük bir kriz yaflad n n alt n çiziyor; 1909 y l n n k fl nda, Avusturya-Macaristan Konsolosuna göre, flehirdeki Arnavut partisi nin cemiyetinde sadece 150 aile vard. Bu aileler aras nda Kosturi, Bimbli dhe Grameno ve ilaveten yaklafl k 200 Vlach ailesi bulunmaktayd. Ancak Arnavut Partisi ne rakip olan Yunan Partisi çok güçlüydü. Yunan Parti nin üyeli inde, Korça ve Voskopoja n n 400 Vlach ailesinden oluflan yaklafl k 2,000 Arnavut ailesi yer almaktayd. 37 Osmanl Arnavutlar na Türk ya da Yunan de il, Arnavut olduklar n anlatma süreci, Luarasi köylülerine Arnavutça yazmay ö reten bir Ortodoks papaz olan Petro Nini Luarasi nin hikayesinde en iyi flekilde anlafl labilir. Ancak baflpiskopos Kosturi, bu papaz n yapt klar ndan haberdar oldu unda, onu mason ve protestan olmakla suçlad ve kilise üyeli inden sürgün etti. 38 Bir süre sonra da, Luarasi öldürüldü. Osmanl Arnavutluk undaki Türkleri ve Gavurlar modern Arnavutlara dönüfltürme çabalar, bugün Arnavutluk olarak bildi imiz tüm topraklar n komflu devletler taraf ndan iflgal edildi i Birinci Balkan Savafl ndan sonra çok daha fazla yo unlaflm flt r. smail Kemal, iki Osmanl vilayeti olan Gegëria ve Toskëria n n Osmanl Devleti nden ba ms z oldu unu ilan etti inde, Arnavutlar n ço u bu hareketi anlayamad.

456 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress Milliyetçilerin birbirlerine ilettikleri telgraflardan bile Arnavutlar n imparatorluktan ayr lmak konusunda nas l emin olamad klar görülebilir. Milliyetçilerin Osmanl mparatorlu u nda ba ms zl klar n ilan etme isteklerinin alt nda ana gerekçe Türklerden farkl olma de il, Türkiye nin ma lubiyeti ve S rp istilas ndan korkuyor olmalar yd. 39 Refik Toptani gibi bir tak m Arnavut milliyetçisi ba ms zl klar n ilan etme konusunda hala emin de illerdi ve böylesi radikal patlaman n getirilerini tart yorlard. 40 26 Kas n 1912 de ba ms zl k ilan edildi inde, Toptani gerekçelerini flu flekilde bildirdi: Ey kardefllerim! Bugün sizlere olaylar n bizi Türk kardefllerimizden ayr lmak ve yüzy llarca gururla bafl m zda as l duran bayra indirip, yerine kendi kuraca m z hükümetimizin bayra n, Arnavut bayra n asmak zorunda b rakt n söylemenin derin ac s ve hüznü içerisindeyim. Tanr bize t pk bugün gibi bir araya gelme f rsat versin ve topraklar m z düflman iflgalinden korusun! Çok yafla ba ms z Arnavutluk! Çok yafla kardefllik! Çok yafla ulusal bayra m z! 41 Di er bir yandan da Gjirokastra belediye baflkan, müftü ve ulusal savunma birli i baflkan, smail Kemal ile olan Vlora toplant s nda haz r bulunan delegelerine yetki veriyordu: güçlü Osmanl mparatorlu umuzun ve ortak topraklar m z n haklar n koruyun. 42 Aral k 1912 de Vlora temsilcilerinin Gjirokastra, Tepelena, Delvina ve Pogon bölgelerine yollad telgrafta, bir savafl gereklili i olarak geçici hükümetin Vlora da ilan edilmesinin do ru oldu una karar verdiler. Muhafazakar bölgelerin onay n da Yüce slam Halifeli ine ba l l m z k yamet gününe kadar sürecek, Yüksek Osmanl Sultanl ile kardeflli imiz hiçbir zaman bitmeyecek ve Osmanl lar sonsuza dek kardefllerimiz olarak kalacakt r 43 sözleriyle alabildiler. Di er taraftan, Gjirokastra ve Pogon yüksek ve düflük mahkemeleri ayr l kç lar k n yor, onlara cezalar veriyordu 44 Fakat Arnavutluk ba ms zl Toskeria da ilan edilirken, Gegeria da Arnavut ve Türk birlikleri Vatan lar n korumak için direnifle devam ediyorlard. smail Kemal ba ms zl ilan etti inde, Esad Pafla Toptani ve hala Osmanl mparatorlu u nun savunmas n yapan Shkodra Osmanl garnizonundan da ba ms zl ilan etmelerini ve ulusal bayra asmalar n rica etti, ancak bu yolla slam ve Arnavutluk Avrupa da hayatta kalabilirdi. 45 Ne var ki, ço u hala Arnavut olman n Türk olmaktan farkl oldu unu anlayamam flt. 1912 den sonra Arnavutluk ta koflullar sonsuza dek de iflmifl olsa da, tarih belgeleri Arnavutlar n büyük ço unlu unun bu büyük de iflime dair en ufak bir fikrinin olmad n gösteriyor. Yeni koflullar yaln zca s n rlar de ifltirmekle kalmam fl, ayn zamanda Arnavutlar n Türk olduklar na yönelik inançlar n asl nda Arnavut olduklar n n bilincine dönüfltürme çabalar yla devam etmifltir. Ortodoks milliyetçisi olan Kristo Floqi Përlindja e Shqipnies ad-

Türklerden Arnavutlara 457 l bir gazetede, bugünü hevesle bekleyen insanlar n kendilerini çok da fazla Arnavut olarak hissedemedi ini itiraf etmifltir. Ancak Arnavut örne i Eric Hobsbawn n Milletler ve Milliyetçilik (Nations and Nationalism) adl kitab nda belirtti inden çok da farkl de ildir. talyanlar n, Lehlerin ve di er milletlerin ço unlu u kendilerini milliyetçi olarak görmüyordu ve ulus devletin kalabal klardan gerçek bir destek alabildi ini söylemek pek de mümkün de ildi. talya oluflturuldu una göre, flimdi de talyanlara ihtiyac m z var 46 sözüyle hat rlanan Masimo D Azeglio örne i aç kça Arnavutluk ta tekrarlan - yordu. Kristo Floqi, Vlora hükümetine Arnavutluk oluflturuldu una göre, flimdi de Arnavutlara ihtiyac m z var 47 fleklinde hat rlatmada bulunuyordu. Modern Arnavut tarihindeki ilk Arnavut hükümeti, Osmanl Devleti nden Arnavut kelimesinin ne anlama geldi ini bile bilmeyen insanlar varis alm flt. Kendi dillerinde yaz yazamayan bu insanlar, daha çok Osmanl ca ve Rumca iletiflim kuruyordu. Üstelik Müslümanlar ve H ristiyanlar tek bir millet olma hissine al flk n de ildi. Osmanl lar n Arnavutlara yasal dönüflümü, Prens Wied hükümetinin 28 Kas m öncesi Arnavutluk ülkesinde do an veya yaflayan ve Osmanl döneminde Osmanl vatandafll na sahip herkes bundan böyle Arnavut tur kanununu ilan etti i 1914 y l Nisan nda gerçekleflti. 48 Bununla birlikte, güneydeki Himara H ristiyanlar Türk-Arnavutlarla birlikte yaflamay reddettiler ve Büyük Güçler den kendilerinin Yunanistan a geçirilmelerini talep ettiler. Çünkü Arnavut olman n hissine nail olam yorlard. Yedi y l sonra, Mirdita Katolikleri isyan etti ve H ristiyan Cumhuriyetini flu sözlerle ilan etti: Art k Tiran da Türkiye hükümeti istemiyoruz! 49 Tüm bu örnekler, Osmanl Arnavutlu u ndaki Türk ve Gavur kimliklerinin modern Arnavutluk taki flimdi bildi imiz yeni hallerine de iflim sürecinin ne kadar zorlu ve uzun bir döneme yay ld n göstermektedir. Notlar 1 Fjalor i Shqipes se Sotme, Akademia e Shkencave e Shqiperise, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, Botim i dyte i ripunuar, Toena, Tirane, 2002, 1374 2 Fjalori i Gjuhes se Sotme Shqipe, Akademia e Shkencave te Shqiperise, Tirane, 1980, p. 2042 3 Tahir N. Dizdari, Fjalor i Orientalizmave në Gjuhën Shqipe, AIITC, Organizata Islame për Arsim, Shkencë dhe Kulturë (ISESCO), Tiranë, 2005, 1054-1056 4 Ibid 5 Gj. Fishta, Lot Gjakut, Hylli i Dritës, Nr. 1, 1913, 21 6 Benedict Anderson, Imagined Communities, Verso 1991, 12 13 7 Turk elhamdulila, Brigjet, Prishtina: Rilindja 1981, s. 72. ngilizce de ilk olarak An

458 Uluslararas Balkan Kongresi / International Balkan Congress Elusive Eagle Soars, Anthology of Modern Albanian Poetry, London: Forest Books 1993, p. 29 de yay nland. Arnavutça dan çeviren Robert Elsie. fiiirden birkaç m sra: Türk sün sen Türk, diye gürlediler / yüzy llarca Arnavutlara, / Günü geldi biz de dedik: / Ben bir Türk üm, Elhamdulillah! 8 Mitko Thimi, Bleta Shqiptare e Thimi Mitkos, Vjene 1924 9 Mitko Thimi (1924 b), Bleta Shqiptare, Vjene, 11 10 Ibidem, hyrja 11 Mitko, Bleta Shqiptare, 114 12 Ibid 124 13 shembull Kenga e Ibrahim Pashe Misirliut. Fq. 156 14 Qemal Haxhihasani, Thimi Mitko, Tirane 1981, p. 336 15 Mitko, 218 16 cituar sipas Jane C. Sugarman (1999), Imagining the Homeland: Poetry, Songs, and the Discourses of Albanian Nationalism, Ethnomusicology, fq. 425 17 Kasem Taipi. Zana Popullore (Kange Popullore), vol I, Shkoder, 1933, qf. 112 113 18 Xhafer Belegu, Lidhja e Prizrenit e veprimet e saje, 1878 1881, Tirane 1939, 44 19 Ibid. 204 205 20 Taipi 137 21 Ibid. 174 22 Anderson. 44 45 23 H. Ibrahim Dalliu, Patriotizma në Tiranë, 1995. fq. 21 24 Ibid. 28 25 Mehdi Frasheri, Problemet Shqiptare, Liria, 49 54 26 Dalliu. 28 përkthimi: në Tiranë or bab ka njerëz që duan me na nxjerr nga dini. 27 Ibid. 8 28 Ibid. 33 29 AQSH, f.29, D.1. Leter e Kostandin Kristoforidhit Nikolla Naços,1888, 24 25 30 Dom Ndoc Nikaj, Kujtime te nji jetes se kalueme,plejad, 2003, 74 31 Ibid. 49 77 32 Eqrem bej Vlora: KUJTIME, Shtëpia e botimit dhe e komunikimit, 2003, 151-152 33 Lap Martallozi, Liria dhe zgjedha, Drita, nr. 96, 15 january 1908, Sofia. 34 Ibid 35 AQSH, F. 32, D. 55, Leter of Kristoforidhi to Lef Nosi, 23 Kallnuer 1909 36 Sejfi Vllamasi, Ballafaqime politike ne Shqiperi, Neraida, 2000. 99 117 37 NATHALIE CLAYER, Aux origines du nationalisme albanais. La naissance d une

Türklerden Arnavutlara 459 nation majoritairement musulmane en Europe, Paris, Karthala/CERI, coll. «Recherches internationales», 2007 38 Petro Nini Luarasi, Mallkim i Shkronjavet Shqipe dhe çpërfolja e Shqipëtarit, 1911, 15 39 Shiko telegramet cuar Elbasanit 15 Vjeshta e Trete 1912, f. 201, telegram 13 Vjeshta e Trete, fq 105, telegrami i dates 14 Vjeshta e Tretë 1912 cuar nga Peqini, në Dokumenta për Historinë Kombëtare nga Lef Nosi, 1924-1925 40 Ibid. 71 41 Dalliu, 88 42 Dokumenta për historinë kombëtare, fq. 135-136 43 Ibid. Telegram i datës 20 Vjeshta e Tretë 1912, f. 143-144 44 AQSH, F 486, D. 976, viti 1912, Kopje Vendimi e Keshillit Juridik 45 AQSH, F. 70, D. 15 Telegram from Ismail Qemal to Esat Pasha 46 Eric J. Hobsbaëm, Nations and nationalism since 1780: programme, myth, reality, Cambridge University Press, 1992. fq. 44 47 Kristo Floqi, Gjyqësia në Shqipërië, Përlindja e Shqipnies, nr.3, 2 48 FO 421-293 - Prill 1914, Organic Statute for Albania. 49 AQSH, F. Vllazen Kshtenim Mirdit e tan Dukagjni!